Famillement Leeuwarden. DNA een overzicht, toegespitst op Y-DNA

Transcriptie

1 Famillement Leeuwarden DNA een overzicht, toegespitst op Y-DNA Gerrit Woertman Soest 3 juni 2018

2 Gerrit Woertman - DNA een overzicht, toegespitst op Y-DNA uur, Van der Eemszaal 1 Even voorstellen Genetische Genealogie Genealogie DNA wat is het? Y-DNA, mt-dna, autosomaal DNA, X-DNA met link naar genealogie Rondreizende mens DNA-test aanbieders: FTDNA,MyHeritage,23AndMe,Ancestry Zonen van Adam, Belgisch project Y-DNA

3 Even voorstellen theoretisch chemicus docent scheikunde/natuurkunde IT-consultant Digital/Compaq/HP/ZZP (Open)VMS genealoog (familie/vrienden/w*rd/t*man*) DNA-onderzoek (sinds 2010) FTDNA group administrator Woertman/IGV/PlanAngel Actief volger diverse DNA-groepen 23andMe/Ancestry/LivingDNA/MyHeritage National Geographic Geno 2.0 BIG-Y

4

5 DNA aanvulling op genealogie (1) genealogisch onderzoek loopt meestal soepel: Informatie (groot)ouders/familie trouwboekje(s)/bijbel/foto s Persoonskaarten Burgerlijke stand / bevolkingsregister DoopTrouwBegraafboeken / testamenten / akten indemniteit / rechterlijk archief, enz. genealogie loopt vaak vast/stopt Geen DTB, rechterlijk archief, enz. meer soort muur die blokkeert

6 DNA aanvulling op genealogie DNA-onderzoek kan mogelijk helpen om verder te komen Daarnaast kan het leuk zijn om in grote lijnen je afstamming te weten Zijn die mensen met dezelfde achternaam nu wel/niet familie? Achternamen zijn vrij recent (daarvoor patroniemen of bijv. boerderijnaam als bijnaam) Met DNA komen hele andere achternamen in beeld als verre familie

7 Genetica - DNA in het Engels DesoxyriboNucleidAcid DNA is de drager van erfelijke eigenschappen, en geeft via ongeveer genen door dat de juiste eiwitten worden aangemaakt. Mens heeft ongeveer 3,2 miljard baseparen (AT/CG) die in een dubbele helix (spiraal) zitten, verbonden door waterstofbruggen In elke cel (uitgezonderd bloedcel) 2 meter DNA Bijna 2% DNA codeert/ doet iets Rest 98% is junk DNA 2003: in junk DNA zit ook aan/uit schakelaars voor controlemechanismen Epigenetica is het nieuwe vakgebied dat junk DNA bestudeert

8 Chromosomen In ons lichaam zitten cellen met een celkern. In de celkern zitten de chromosomen, 23 paar

9 23 paar chromosomen in celkern vrouw schematisch

10 DNA geslachtschromosoom Y Van de 23 paar chromosomen is er 1 paar geslachtschromosomen: XY man, XX vrouw Een vrouw geeft altijd X door een man Y (=> XY kind wordt man) óf X (=> XX kind wordt vrouw) Y komt altijd van de vader (-vader-vader-enz.)

11 DNA geslachtschromosoom X Van de 23 paar chromosomen is er 1 paar geslachtschromosomen: XY man, XX vrouw Een vrouw geeft altijd X door een man Y (=> XY kind wordt man) óf X (=> XX kind wordt vrouw) Bij X weet je dus niet of het komt van vader of moeder; dat wordt puzzelen

12 X-DNA (1/2) Vrouwen krijgen X van moeder(recombinatie), en ongewijzigde X van hun vader Mannen krijgen X van moeder (recombinatie) (en een Y van hun vader)

13 DNA autosomaal Van de 23 paar chromosomen zijn er 22 paar gewone (autosomale) chromosomen voor lengte/haar/ogen, enz. bij bevruchting: helft van vader, helft van moeder Recombinatie, nooit precies 50/50 Kan ook zijn 20/80, 70/30, 45/55 Broers/zussen hebben dus gedeeltelijk verschillend DNA, en lijken meer of minder op elkaar

14 Mitochondriaal DNA -mtdna In elke cel zitten buiten de celkern mitochondriën: de energie-centrales in de cel Tot wel 1000 mitochondriën in spierweefsel-cel Het wordt alleen door de moeder doorgegeven aan jongens en meisjes Dus dan heb je een reeks moeder-moeder-enz.

15 DNA overerving

16 DNA en overerving mutaties Monniken schreven bijbels over; hun schrijf-fouten werden letterlijk overgenomen Bij de bevruchting komen ook schrijffoutjes voor: mutaties Klein DNA-stukje herhalen STR (Short Tandem Repeat) ACGT met STR-waarde 2 wordt ACGTACGT schrijffout SNP (Single Nucleotide Polymorphism) mutaties worden meestal ongewijzigd doorgegeven DNA onderzoek gebeurt op plekken (markers) waar vaak die mutaties optreden

17 DNA mutaties - terugrekenen Bekend is waar vaak DNA-mutaties optreden Dan kunnen de mutaties teruggerekend worden tot de meest oorspronkelijke variant Koppel je dit aan de plekken waar het DNA verzameld is, dan is het mogelijk terug te rekenen tot gemeenschappelijke voorouder en plek voor Y-DNA en mt-dna

18 Y-DNA migratie uit Afrika (1/2) Mutaties terugrekenen naar gemeenschappelijke voorvader Adam leefde jaar geleden, in Afrika (volgens de meest gangbare theorie) Generaties zijn jaar; dat verklaart een stuk van de spreading Volgens de laatste publicaties zou dit ook best een jaar terug kunnen zijn

19 Y-DNA migratie uit Afrika (2/2)

20 mtdna migratie uit Afrika (1/2) De mtdna-mutaties kun je terugrekenen De gedurfde veronderstelling van Bryan Sykes uit 2001 was dat we allemaal van 7 vrouwen in Afrika afstammen

21 mtdna migratie uit Afrika (2/2)

22 Mensen zijn hetzelfde of verschillend? Alle mensen hebben meer dan 99% hetzelfde DNA. Die minder dan 1% verschil in DNA zijn toch miljoenen mogelijke verschillen, bijvoorbeeld in hoe we er uitzien.

23

24 DNA wat kun je vinden? waar kom je lang geleden vandaan: mannen én vrouwen met mtdna voor lijn moeder-moeder-moeder mannen met Y-DNA voor lijn vader-vader-vader met andere mensen die getest zijn kun je globaal aangeven, of er verwantschap is met Y-DNA meer mutaties Frequentie mutaties bekend => niet meteen exact jaartal, maar wel globaal wanneer MRCA (Most Recent Common Ancestor meest recente gemeenschappelijke voorouder) heeft geleefd Voor de voorouders in de kwartierstaat middenin de trechter tussen links vadervader-vader en rechts moeder-moeder-moeder heb je dan nog niets; er kan nu ook tot 5-6 generaties terug getest worden op autosomaal at-dna.

25 DNA kwartierstaat Y-DNA: mannen in vaderlijke lijn mt-dna: mannen én vrouwen in moederlijke lijn Autosomaal at-dna: mannen én vrouwen van beide ouders

26 DNA-lijnen in kwartierstaat vadervader Overgrootouders Grootouders 6-vadermoeder 14-vadermoedermoeder 12-vadervadermoeder 13-moedervadermoeder 10-vadermoedervader 9-moedervadervader 11-moedermoedervader 4-opa 5-oma 6-opa 7-oma 7-moedermoeder 15-moedermoedermoeder 5-moedervader 8-vadervadervader Ouders 2-vader 2-vader 3-moeder 3-moeder Zoon 1-zoon

27 DNA overerving

28 DNA testen waar (1/2)? FamilyTreeDNA alleen DNA, maar wel alles: Y/mt/at- DNA en projecten voor Y/mt,regio s en families Ancestry genealogie-database en nu ook at-dna 23andMe gezondheid en at-dna MyHeritage genealogie-database en nu ook at-dna At-DNA transfer naar andere aanbieders en upload naar Gedmatch National Geographic Geno 2.0 (Y/mt en ancient a-dna: Neanderthalers/Denisova) LivingDNA in UK:Y/mt-DNA probeert heel lokaal te gaan werken YSEQ: Y-DNA (heel uitputtend)

29 DNA testen waar (2/2)? lokale aanbieders minder geschikt voor genealogie; soms handig voor gerichte test, bijv. vaderschapstest Geen databank om met anderen te vergelijken Vroeger (NL) Zonen van Adam-project: Y-DNA B: Brabant/Benelux-project: Y-DNA Zie ook:

30 FamilyTreeDNA (FTDNA) Enige aanbieder Y/mt/at (FamilyFinder) Veel extra SNP-tests mogelijk Grootste databank om geautomatiseerd DNA mee te vergelijken (Y/mt/at) Privacy altijd gegarandeerd Projecten (achternaam/land/haplogroep) met enthousiaste projectadministrators Bestellen via project meestal iets goedkoper

31 FTDNA-databank -29May2018 About The Family Tree DNA Database Our databases are the most comprehensive in the field of Genetic Genealogy. As of May 29, 2018, the Family Tree DNA database has 968,734 records. Total numbers include transfers from the Genographic Project and resellers in Europe and Middle East. We also have: 10,019 Group Projects 577,185 unique surnames 667,799 Y-DNA records in the database 347, marker records in the database 325, marker records in the database 172, marker records in the database 300,935 mtdna records in the database 140,458 FGS records in the database

32 Y-DNA STR (1) Op bepaalde plekken (markers) komt een herhaling van een specifiek patroon voor: Short Tandem Repeat (STR) Het aantal herhalingen wordt meestal ongewijzigd aan een zoon doorgegeven, maar kan 1 hoger (of soms 1 lager) worden ACGT wordt bij STR-waarde 2 ACGTACGT Aantal markers waarop getest wordt, is bij FTDNA: Hoe meer markers, hoe nauwkeuriger (en duurder )

33 Y-DNA STR (2) 12-(25) STR-markers 12 en 25 markers waren niet zinvol -> weg 12 markers weer terug als lokkertje Matches bij 12 markers zijn meestal heel lang geleden! Heb je dus weinig aan. Tenzij heel snelle bepaling: mogelijk heel ver weg wel/niet familie Testen pas zinvol vanaf 37 markers, liefst 67 markers (of latere upgrade 37-> 67 markers) Bij upgrade niet opnieuw borstelen

34 Y-DNA STR (3) STR-bepaling geeft haplotype aan Automatisch in databank zoeken naar matches/ overeenkomsten, dus mogelijke verwantschap

35 Y-DNA STR (5) 2 achter-achter-achterneven Arie en Gerrit Woertman Marker DYS439 is bij Gerrit ergens in de laatste 200 jaar 1 hoger geworden

36 Y-DNA STR (6) -match/overeenkomst

37 Y-DNA STR (7) FTDNA-TIP

38 Y-DNA STR (8) FTDNA-TIP Hoe meer markers, hoe nauwkeuriger

39 Y-DNA Haplogroup Man (mens) kwam in golven uit Afrika, en gaandeweg kwamen er unieke copieerfoutjes SNP s die aan zonen werden doorgegeven In welke groep zit je nu? Aan hand van STR-bepaling eerste indeling Gedaan door FTDNA bij test-uitslag Of zelf met haplogroup-predictor Athey of Nevgen Zeker te krijgen door extra SNP-test voor indeling in Haplogroup of sub-haplogroup (subclade)

40 Y-DNA migratie uit Afrika

41 Y-DNA STR/SNP R1b1a2 is meest algemene Y-haplogroep in Nederland. R1b is nog relatief jong; er is nog weinig onderscheid testen op meer STR s (liefst 67 markers) Bij haplogroep R1b kwamen haplogroepnamen voor als R1b1a2a1a1 Dat is nu iets als R1b-U106 meest complete haplogroeplijst op geeft overzichten voor Y-DNA en mt-dna in Europa.

42

43 Y-DNA

44 FTDNA BIG Y test Test op 1/6 Y-DNA (kost bijna 600 $) Levert veel nieuwe SNP s en lijnen op Dus ook SNP-packs 9-apr jan-2015

45 FTDNA BIG Y-500 EXPERT LEVEL Big Y-500: Big Y + Y111 ONLY $649 USD 500 markers Examines 500 short tandem repeats and 100K SNPs on the Y chromosome

46 Vastgelopen Woertmanin welke richting verder? (1/4) Gerrit Woertman vaderszijde in archief terug van Epse (Gorssel) tot ca in Bathmen In Deventer ca families Woertman ca twee broers (?) Woertman uit Münster in Deventer; tot ca 1625 te volgen Zijn zij familie en kom ik dus uit Duitsland? En dan komt het resultaat van de Y-DNA test

47 Vastgelopen Woertman - in welke richting verder? (2/4)

48 Vastgelopen Woertmanin welke richting verder? (3/4) Meest recente gemeenschappelijke voorouder heeft geleefd (TMRCA): generaties terug van jaar, dus jaar terug.

49 Vastgelopen Woertmanin welke richting verder? (4/4) Worth as described above in German for Woord Neef Wurdeman komt uit Oldenburg (Duitsland) Hiervoor staat oftewel terug naar de genealogie en het archief. De richting is wel duidelijk: Bathmen-Deventer-Münster- Oldenburg Omstreeks 1350 liet de graaf van Oldenburg pachtboerderijen aanleggen: Wurt/Woord Ethymologisch is Woert de stam; dus iets als: op de Woert => Woertman; Woert is hooggelegen plek in laaggelegen gebied Verklaring Theo Spek in zijn proefschrift: Met een woerd werd in de middeleeuwen een omheind stuk akkerland aangeduid dat dichtbij de boerderij lag, een soort van huisakker; samengevoegd: een wat hoger gelegen, omheind stuk land : Woord (mnd.) = begrenztes oder eingehegtes Grunstück (bei den frühen Stadtgründungen, Siedlungsmittelpunkten), auch Sohl- oder Hofstätte der Ursiedlungen. In der Neustadt von Oldenburg wurden vom Grafen und der Stadt in einem bestimmten Verhältnis "Wurten" (=. Hausplätze) angelegt und an Neubürger zu Erbzinsrecht ausgegeben. The Oxford Dictionary of English Surnames and the Penguin Dictionary of British Surnames give the same explanation for

50 Wel of niet familie? (1/2) Maken Woertman-boek in 2010/11 bij Historische Vereniging Gorssel Jarenlange twijfel over Willem (Bathmen,1789) zoon van Jan Hermsen Woertman Trouwt vanuit boerderij, maar de vernoemingsregels worden niet gevolgd! Wel / geen familie? Wel/niet in boek? Mannelijke nakomeling benaderd voor DNA-onderzoek Y-DNA haplogroup I1d Bij achter-achter-achterneef Arie en mij I1 Dus geen familie!

51 Wel of niet familie? (2/2) En in het archief 2 maanden later gevonden: Jan Hermsen komt van boerderij Woertman 10 km noordelijker in Heeten. Meteen maar een 2e Woerd/tman-boek gemaakt over deze familie En bij de boekpresentatie waren 2 compleet verschillende families die toevallig de achternaam Woertman/Woerdman deelden

52 Onbekende vader? Het komt soms wel eens voor dat een kind niet van de eigen vader is Of eerder in vaderlijke lijn bij (over )grootouders In Engels: Non Paternity Event Het kan handig zijn om ook (achter)neven te laten testen om meer zeker te zijn Onbekende vader: testen! En dan via DNA-matches en Gens Nostra verder speuren

53 Samenvatting DNA geeft niet al je voorouders DNA is geen wondermiddel DNA kan verbanden met anderen duidelijk maken óf ontkennen DNA kan verder inzicht geven in een stuk van je voorgeschiedenis DNA kan onverwachte resultaten geven Probeer de gewone genealogie erbij te houden!

54 Vragen???

55 Succes met uw DNAspeurtocht!