Gebooren van Zwammerdam, tans dienstbaar alhier

Transcriptie

1 Gebooren van Zwammerdam, tans dienstbaar alhier Hoe Y-DNA onderzoek een stamboom deels ontwortelde door Hans P. Noppen Op 5 november 1786 trouwden te Woerden Willem Noppen en Lijsbeth van der Horst. 1 Krap negen maanden later werd hun zoon Hendrik geboren. 2 Daarna werden nog twee dochters en vier zonen geboren. Drie zonen bleven over en hadden nageslacht: Hendrik ( ), Pieter ( ) en Gerrit ( ). Dat is het dan, denk je. De doop-, trouw- en begraafregisters, gaarders registers, burgerlijke stand, notarieel en rechterlijk archief enz. enz. zijn nagepluisd, de stamboom opgetuigd en er verschijnt zelfs een publicatie. 3 Totdat Y-DNA onderzoek onthulde dat het papieren bewijs niet geheel stand hield: de oudste zoon Hendrik was geen Noppen. Y-DNA DNA is genetisch materiaal dat aanwezig is in de celkern van alle dieren en planten. Het bestaat uit een lange (miljarden) lineaire aaneenschakeling van o.a vier verschillende basen; afgekort A, T, G en C, in een volgorde die uniek is voor elk individu. Het wordt daarom ook "genetische handtekening" genoemd. In de cel is dit materiaal voor het merendeel opgeslagen in 23 paar chromosomen (één set van de vader en één van de moeder). Bij de man bestaat één van de 23 chromosomen uit twee verschillende: het X- en Y- chromosoom (de vrouw heeft XX). Omdat het Y-DNA profiel (Haplotype genaamd) op dezelfde wijze wordt doorgegeven als de familienaam, kan men onderzoeken of personen met dezelfde of gelijkende familienaam, maar op het oog geen duidelijke familie van elkaar zijn, toch een gemeenschappelijke stamvader hebben. Want, als bijvoorbeeld door administratief toedoen het voorkomt dat de schrijfwijze van een naam plots wijzigt en zo wordt doorgeven aan volgende generaties, verandert dit natuurlijk niets aan de echte biologische of genetische identiteit. Komt het Y-DNA profiel van personen overeen, dan is dus in principe (met een grote mate van waarschijnlijkheid want het blijft kansberekening) de genealogische band bewezen. Zo niet, dan moet er een andere biologische vader dan de wettelijke vader zijn. Mutaties De interpretatie van onderzoeksresultaten kan bemoeilijkt (maar ook vergemakkelijkt) worden door mutaties. Een mutatie wijst op een verandering in het DNA. Het ontstaan van een mutatie is een toevalsproces en kan twee keer "toeslaan", kort na elkaar, of nooit. Het kan veroorzaakt worden door chemische stoffen, UV-straling of iets anders. Wanneer een mutatie optreedt in bijv. de voortplantingsorganen tijdens de aanmaak van voortplantingscellen, kan het gewijzigde Y-DNA worden overgedragen op de nakomelingen. Toegepast op het Y-chromosoom houdt dit in dat men binnen eenzelfde familie, met allemaal mannen met hetzelfde Haplotype over de generaties heen, er plots een man opduikt met een iets ander Haplotype. Voor de genealoog geeft een mutatie informatie over het tijdsdomein (het aantal generaties bijvoorbeeld) waarbinnen een gemeenschappelijke voorvader leefde. De frequentie waarmee mutaties optreden, uitgedrukt in aantal per generatie, is ruwweg bekend. Men kan dan schatten hoeveel generaties beide scheiden. De kleine mutaties die optreden in het Y- DNA, bij het doorgeven van vaders op zonen, helpen de stamboom met meer zekerheid op te bouwen. Het begin Ruim 10 jaar geleden onderzocht ik in hoeverre personen met vrijwel dezelfde familienaam (Van der Mijl en Van der Mijle) een gemeenschappelijke voorvader deelden conform een veronderstelde stamboom. In die tijd was het nog geen gemeengoed maar al wel bekend en erkend dat met Y-DNA onderzoek een familierelatie kan worden bevestigd maar ook uitgesloten. Het Forensisch Laboratorium voor DNA Onderzoek (FLDO) te Leiden heeft dat onderzoek toen uitgevoerd. 4 Het resultaat is in Gens Nostra gepubliceerd. 5 In 2008 deed ik mee met het landelijke Project Genetische Genealogie in Nederland (een initiatief van het KNGGW, de NGV en OV). 6 Het onderzoek leverde mijn Y-DNA profiel op. Deze ervaringen brachten mij er toe om ook mijn familie door te lichten met behulp van Y-DNA onderzoek. Onzekerheden die er waren, veranderden dan wellicht in zekerheden. Op papier was er namelijk mager bewijs voor de reeks: stamvader Hendrik Everts > zoon Evert > kleinzoon Hendrik (afb. 1). 1

2 Stamvader Hendrik was pannenbakker te Woerden en heeft veel sporen achtergelaten; maar van zoon Evert en zijn vrouw Margje Jacobs, die te Woerden werd begraven op 29 jun , was vrijwel niets bekend. Kleinzoon Hendrik, ook pannenbakker, had geen geheimen. Ook vroeg ik mij af of de halfbroers Evert en Willem (zonen uit respectievelijk het eerste en tweede huwelijk van onze stamvader) inderdaad halfbroers waren en de nazaten van Willem dus echt bij de familie Noppen hoorden (afb. 1). Afb. 1 Eerste generaties Noppen De eerste stap Het onderzoek startte met het opnieuw verzamelen van genetisch materiaal van mijzelf (afstammeling uit het eerste huwelijk: tak IIa) via het afnemen van wangslijm. Voor de laboratoriumtesten maakte ik om kostentechnische redenen dit keer gebruik van het onderzoekslaboratorium van de Universiteit van Arizona (FTDNA). 8 Dit gaf mij gelijk de mogelijkheid twee testresultaten met elkaar te vergelijken: die van FLTDO (zie hiervoor) en die van FTDNA. De laboratoria rapporteren op basis van een bepaalde, algemeen geaccepteerde standaardvolgorde van een aantal DNA-Y chromosoom Segmenten (DYS-markers). De resultaten van FLTDO (16 DYS-markers) en de corresponderende FTDNA markers (van in totaal 37 markers) waren identiek. In afb. 2 ziet u een certificaat zoals FTDNA dat verstrekt. Het geeft het aantal tellingen weer van repeterende basen (A, G, T en C) op bepaalde, specifieke, genormaliseerde plaatsen (loci / DYS #) van het Y-DNA. Het is mijn, uniek DNA-profiel. Afb. 2 Resultaat van Y-DNA onderzoek naar 37 markers 2

3 De tweede stap Vervolgens is aan andere Noppen s, verspreid over de stamboom, gevraagd om aan het onderzoek mee te doen. Dit betrof aanvankelijk nog twee nazaten uit tak IIa (tak A) en één uit tak IIIc (tak B); takken IIIb en IIId zijn trouwens uitgestorven. Dus nakomelingen uit de twee huwelijken van onze stamvader (zie afb. 3a). Afb. 3a Deelnemers aan eerste Y-DNA onderzoek Per persoon zijn 37 markers onderzocht; in opeenvolgende series van 12, 13 en 12 markers. Uit de resultaten kwam naar voren dat alle A-personen binnen de eerste serie van 12 markers geen mutaties vertoonden (wat als een perfect match wordt gezien); binnen de serie van 25 markers 0 tot 2 mutaties; binnen de serie van 37 markers 1 tot 3 mutaties. Echter, tussen de A-personen en de persoon uit tak B werden ca. 28 mutaties vastgesteld! Wanneer binnen een familie bij 37 onderzochte markers geen mutaties zijn waargenomen dan spreekt men van zeer grote verwantschap, bij 1 mutatie van grote verwantschap, bij 2 en 3 van verwantschap. 9 Het is dus duidelijk dat de personen van tak A tot de familie Noppen behoren maar die uit tak B zeker niet. Deze uitkomst was redelijk schokkend; waren de halfbroers Evert en Willem inderdaad geen halfbroers? Moest ik vervolgens ca. 30% van mijn opgetuigde stamboom schrappen? Stap 3 Inmiddels hadden zich meer familieleden (of beter gezegd: naamdragers) bereid verklaard om met het onderzoek mee te doen. Dit betrof personen uit beide takken (zie afb. 3b). 3

4 Afb.3b Deelnemers aan 1 e en 2 e Y-DNA onderzoek Uit de resultaten kwam naar voren dat alle deelnemers uit tak A en één persoon (B6) uit tak B vrijwel identiek Y-DNA profielen vertoonden! Het betekent dat Evert en Willem inderdaad halfbroers waren en dat ook de reeks: stamvader Hendrik Everts > zoon Evert > kleinzoon Hendrik, wel klopt. Maar de broer van B3 (B7) matchte ook niet (onderling 1 mutatie); dus waarschijnlijk vader Huibert ook niet. Tenzij zij beiden zijn verwekt door een onbekende vader en Huibert wel een Noppen was. Hoe dit vraagstuk op te lossen? Stap 4 Toeval bestaat niet! In dezelfde week dat ik de resultaten van het tweede onderzoek binnenkreeg, werd ik gebeld door een Noppe (sic). Hij had zich korte tijd geleden verdiept in stamboomonderzoek en was bij mij terechtgekomen. Toen bleek dat hij tot tak B behoorde, heb ik hem mijn ervaringen verteld en direct gevraagd of hij ook aan het onderzoek mee wilde doen. Temeer, omdat hij (B10) vrij hoog in de afstammingslijn van tak B bij de broers B3 en B7 aansluit (zie afb. 3b). Het resultaat was verrassend: ook geen familie en slechts 1 en 2 mutaties verschil respectievelijk met de twee broers. Dus zij zijn allen (B7, B3 en B10) afstammelingen van Hendrik Noppen die geen Noppen is. Uit afb.3b is af te lezen dat Willem dus vrijwel zeker niet de biologische vader was van Hendrik maar wel van Gerrit. Dit laatste werd nog eens bevestigd door een laatste test met een persoon uit tak B: B11. Die matchte voortreffelijk ; slechts twee mutaties op 67 markers met persoon A1 en dat over 19 generatiesprongen! Ik moest dan wel geen 30% van mijn stamboom schrappen maar toch wel 25%. Maar wie was dan die onbekende vader van Hendrik? Wie is de vader? De vader van Hendrik is dus onbekend. In Gens Nostra van okt/nov 2011 staat een instructief artikel over zoekmogelijkheden bij zo n ervaring. 10 Onder meer wordt aangeraden uit te zoeken waar de moeder woonde en werkte ten tijde van de verwekking. Dat is duidelijk. In haar trouwinschrijving staat dat zij te Zwammerdam is geboren en tans woonende alhier (Woerden). Verder wordt gesteld dat de moeder vrijwel altijd dienstmeid of naaister is. Wel, dat klopt. In de ondertrouwinschrijving staat namelijk ook: dat zij is gebooren van Zwammerdam en tans dienstbaar alhier. 11 Het suggereert dat haar superieur er meer van kan weten. Hoe deze nieuwe speurtocht afloopt, is misschien iets voor een nieuw artikel. 4

5 1 RHC Rijnstreek en Lopikerwaard, DTB Woerden nr.18/18 en Gaarders Woerden. nr.7.i/77 2 RHC Rijnstreek en Lopikerwaard, DTB Woerden nr.8.iii/ Noppen, ir ing. J.P., Genealogie Noppen (Woerden), Heemtijdinghen 1987, blz Knijff, dr. P. de, Rapport Verwantschapsonderzoek, Faculteit der Geneeskunde, Vakgroep Genetica, Sectie Anthropogenetica, Forensisch Laboratorium voor DNA Onderzoek, Leiden, 16 december Noppen, ir ing. J.P., Families Van der Mijl (stammen of takken), Gens Nostra, jrg.57 nr.7/8, juli/augustus 2002, blz KNGGW / NGV / ZVG "Ons Voorgeslacht', december 2008, Zonen van Adam in Nederland, Genetische genealogie: een zoektocht in ons DNA-archief, Hfdst.9, blz.194 (Noppen-stamlijn en haplogroep) 7 RHC Rijnstreek en Lopikerwaard, Gaarders Woerden 1:III A.H.G. Verouden, Vader onbekend!? Zoekmogelijkheden, Gens Nostra nr.10, okt/nov 2011 blz.473, RHC Rijnstreek en Lopikerwaard,DTB Woerden 18 oct