Telemetrisch onderzoek naar de migratie van brasem in de Maas, 2009/2010

Transcriptie

1 Telemetrisch onderzoek naar de migratie van brasem in de Maas, 2009/2010 Rapport: VA2009_28 Opgesteld in opdracht van: RWS Limburg RWS Waterdienst juli, 2010 definitief door: Vis H. & I.L.Y. Spierts

2 Statuspagina Statuspagina Titel: Telemetrisch onderzoek naar de migratie van brasem in de Maas, 2009/2010 Samenstelling: VisAdvies BV Adres: Twentehaven PT Nieuwegein Telefoon: Homepage: Opdrachtgever: RWS Waterdienst, RWS Limburg Auteur(s): Vis H. & I.L.Y. Spierts adres: info@visadvies.nl Eindverantwoording Jan H. Kemper Aantal pagina s: 16 Trefwoorden: Telemetrie, migratie, brasem, homerange Projectnummer: VA2009_28 Datum: Juli 2010 Versie: Definitief Bibliografische referentie Vis H., & I.L.Y. Spierts, Telemetrisch onderzoek naar de migratie van brasem in de Maas, 2009/2010. VisAdvies BV, Nieuwegein. Projectnummer VA2009_28, 16 pag. Copyright: 2010 VisAdvies BV Behoudens wettelijke uitzonderingen mag niets uit dit document worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaargemaakt, in enige vorm of op enige wijze hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van VisAdvies BV.

3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Algemeen Aanleiding Doel- en vraagstellingen Rolverdeling Materiaal en methode Proefgebied Materiaal Telemetrie systeem Proefdieren Methode Inbrengen transponders Verwerking data Resultaten Overzicht registratiegegevens Migratie Verspreiding in ruimte en tijd Verdeling activiteit over de dag en door het jaar Aanvullende registraties en terugmeldingen Discussie Sterfte proefdieren Migratiepatroon Conclusies Aanbevelingen Literatuurlijst 17

4 Samenvatting Samenvatting De kennis met betrekking tot migratie van brasem tussen de Maas en aangrenzende plassen is beperkt. De belangstelling is in het bijzonder gericht op de jaarlijkse migratie tussen paai- en overwinteringgebieden. Om de vissen jaarrond te kunnen volgen is voor het onderzoek gebruik gemaakt van telemetrie waarbij vissen worden voorzien van een transponder. De proef is uitgevoerd ter hoogte van de zandwinplas Loonse Waard bij Niftrik (figuur 2.1). Verdeeld over het proefgebied zijn zes detectiestations aanwezig waar passerende vissen worden geregistreerd. Er zijn 53 vissen in het kader van een viswedstrijd in mei/juni 2009 verzameld, en voorzien van een transponder. De vissen zijn in de Maas gevangen en uitgezet in de nabijgelegen Loonse Waard. De looptijd van het onderzoek was één jaar beginnend op het moment van uitzetting in mei/juni Van de 53 vissen zijn 20 vissen nooit en 30 vissen minder dan zes dagen waargenomen. Niettemin is een helder beeld ontstaan van de verspreiding van de vissen. De Loonse Waard werd door alle geregistreerde vissen direct verlaten na de uitzetting. Met uitzondering van één enkele registratie zijn er in dit gebied geen vissen meer waargenomen. De vissen werden in de rest van het jaar hoofdzakelijk waargenomen op de plaats waar ze oorspronkelijk zijn gevangen (figuur 2.3). 4

5 1 Inleiding 1.1 Algemeen De brasem is een algemeen voorkomende vissoort die behoort tot de familie van de karperachtigen (Cyprinidae) De brasem is een belangrijke vissoort voor de sportvisserij. Vroeger was de soort ook voor de beroepsvisserij belangrijk, tegenwoordig zijn er nog slechts enkele wateren waar op brasem gevist wordt (Van Emmerik, 2008) Het huidige verspreidingsgebied beslaat grote delen van Europa (De Nie, 1997). In Nederland komt de brasem in alle watertypen voor, maar is minder algemeen in snelstromende kleine wateren (figuur 1.1). Door toenemende eutrofiëring en de daarmee gepaard gaande algenbloei en het ontstaan van diepe zand- of grindputten is in de 20 ste eeuw de brasem steeds algemener geworden. (Crombaghs et al., 2000; de Nie,1997). Sinds eind jaren tachtig, begin jaren negentig van de vorige eeuw is er sprake van een afname als gevolg van effectieve bestrijding van eutrofiering, een toename in abudantie van de aalscholver als predator en het actief wegvangen van brasem in meren en plassen. In het buitenland is al enig onderzoek verricht naar de migratie van brasem. Ze leggen over het algemeen geen grote afstanden af, ze vertonen lokale en regionale migratie. Brasems migreren in het voorjaar naar de paaiplaatsen, maar in de regel gaat het daarbij slechts om korte afstanden. Vlak voor de paai kunnen ze stroomopwaarts trekken (Mills, 1991). Door merkexperimenten is aangetoond dat de brasem homing gedrag vertoont. Dit gedrag komt tot uiting doordat individuen ieder jaar dezelfde paaiplaats opzoeken (Whelan, 1983 in Mills, 1991). In het najaar verzamelen de brasems zich in scholen en verblijven ze over het algemeen tot het einde van de winter in diep en rustig water. figuur 1.1 Verspreiding brasem in Nederland (de Nie, 1996). 1.2 Aanleiding Er is weinig inzicht in het migratiepatroon van vis tussen de rivier en aangrenzende plassen. Daarom is het migratiegedrag van brasem onderzocht met behulp van telemetrisch onderzoek (NEDAP TRAIL system), waarbij vissen werden voorzien van een transponder. Aan de hand van de registraties kan inzicht worden verkregen in: Migratieroutes van brasem in het Benedenrivierengebied, en 5

6 De uitwisseling van brasem tussen Maas en de Loonse Waard bij Niftrik. Voor dit doel is begin 2009 op de overgang plas- rivier een detectiestation aangelegd. In eerder onderzoek naar de migratie van snoekbaars is gebleken dat zowel de migratie als de uitwisseling tussen plas en rivier goed kan worden vastgesteld met het telemetrie systeem (Vis & Spierts, 2010). Voor het onderzoek was een goedkeuring vereist van de dier experimenten commissie (DEC). De goedkeuring is te vinden in bijlage I. 1.3 Doel- en vraagstellingen Het doel is om inzicht te krijgen in het migratiegedrag van brasem in de Maas. Het onderzoek heeft de volgende deelvraagstellingen: 1.4 Rolverdeling In welke mate is sprake van migratie van volwassen brasem tussen de Maas en de Loonse Waard? Wat is de homerange van de gemerkte vissen? Heeft de migratie op de rivier en tussen plas en rivier een seizoenaal patroon? Opdrachtgever: RWS. Projectbegeleiding: A.W. Breukelaar. Projectondersteuning: Sportvisserij Nederland (Tel.: ). Sportvisserij Nederland heeft in een voortraject aangegeven het belang van dit onderzoek voor de sportvisserij te erkennen. Dat heeft geresulteerd in projectondersteuning, mankracht en financiën. SNL (met name Gerard de Laak en Niels Brevé) heeft zich tevens ingezet voor het betrekken van een groot aantal sportvissers voor het aanleveren van de proefdieren. Uitvoering: VisAdvies (veldwerk en rapportage). Belanghebbenden: Georganiseerde sportvisserij, Sportvisserij Nederland, Sportvisserij Limburg, Sportvisserij Zuidwest Nederland, de locale hengelsportvereniging Altijd tevreden te Wijchen. RWS Limburg, RWS Waterdienst. 2 Materiaal en methode 2.1 Proefgebied Het proefgebied strekt zich uit vanaf de Loonse Waard nabij Niftrik, waar de vissen zijn uitgezet, tot zover de vissen zich in de Maas hebben verspreid. De Loonse Waard is een diepe zandwinput van circa 55 ha met een open verbinding naar de Maas. Begin 2009 is een detectiestation aangelegd op de overgang plas- rivier. Met de aanleg van dit station is het mogelijk om de aanwezigheid vast te stellen van gemerkte 6

7 vissen op de overgang plas- rivier. Daarnaast kunnen gemerkte brasems ook op alle andere detectiestations in de Maas en elders in de Nederlandse rivieren, worden geregistreerd (figuur 2.1). De aanwezigheid van snoekbaars op de overgang plas- rivier is succesvol vastgesteld tijdens een onderzoek naar de migratie van snoekbaars (Vis & Spierts, 2010). Tenslotte is er door Sportvisserij Nederland een dieptekaart samengesteld van de Loonse Waard. De resultaten zijn te vinden in figuur 2.2. figuur 2.1 Ligging van de detectiestations in de omgeving van het proefgebied. figuur 2.2 Diepte kaart (bron: Sportvisserij Nederland). 7

8 2.2 Materiaal Telemetrie systeem Proefdieren Er is gebruik gemaakt van het NEDAP Trail system (Bij de Vaate & Breukelaar, 2001). De methode is gebaseerd op een inductieve koppeling tussen een antenne enerzijds en een ferriet staafantenne in de transponder anderzijds. Dit telemetrie systeem kan worden gebruikt in rivieren, kanalen en estuaria. Voor de transmissie van signalen is een smalle lage frequentie band (33,25 khz) gekozen wat resulteert in een hoog gevoelige ontvanger met een lage kans van interferentie van radio signalen en andere verstoringen. De keus van de frequentie is gebaseerd op de overweging dat de koppeling tussen transponder en de antenne op de rivierbodem zich gedraagt als een transformator (inductieve koppeling). Dit betekent dat er geen radio signalen worden uitgezonden en daarom geen interferentie kan optreden met radiogebruik. Elk detectiestation bestaat uit een antenne (bestaande uit drie parallelle kabels gelegen over de bodem van de rivier), een ontvanger en een zender. Elke vier seconden genereert de zender (detectiestation) een ondervragingssignaal, waarmee de transponder die de antenne passeert, wordt geactiveerd. De transponder reageert met het zenden van een uniek signaal, dat vervolgens wordt gedecodeerd en geregistreerd door een microprocessor. Deze unit is verbonden met een modem. Het zenden van een transpondersignaal duurt twee perioden van 8 seconden, gescheiden door 8 seconden stilte. In elke zendperiode van 8 seconden wordt de unieke code van de transponder 32 keer verzonden. In een zendperiode kan de transponder dus maximaal 64 keer worden herkend. Na de complete zendcyclus van 24 seconden wordt de transponder voor 2 minuten uitgeschakeld om te voorkomen dat de batterijen leeg raken, wanneer een vis gedurende langere tijd zich zou blijven ophouden boven een antenne. In theorie is het mogelijk dat een vis met transponder gedurende deze 2 minuten omkeert en over het station terugzwemt. In de praktijk, door te kijken naar registraties van vissen op opeenvolgende stations, is echter gebleken dat deze situatie zich niet of nauwelijks voordoet. figuur 2.3 Met groen is het traject aan de Maas weergegeven waar de viswedstrijd heeft plaatsgevonden. Met rood is de uitzetlocatie gemarkeerd. Voor het onderzoek zijn 53 brasems ingezet. Voor het verkrijgen van de vissen is een beroep gedaan op de sportvisserijsector. De vissen werden gevangen en aangeleverd op twee dagen dat er in de Maas een viswedstrijd was gepland. De eerste wedstrijd werd op 23 mei 2009 gehouden waarbij slechts 13 brasems konden worden aangeleverd. Om toch de beoogde vissen te kunnen merken, was het onderzoeksteam ook aanwezig tijdens de wedstrijd op 28 juni Op deze wedstrijddag kon het restant van een merk worden voorzien. De kwaliteit van de brasems werden op het oog beoordeeld en voor 8

9 opslag in grote leefneten opgeslagen. De dieren werden dezelfde dag voorzien van een transponder en uitgezet in de Loonse Waard. Lengte- frequentieverdeling De vissen zijn geselecteerd op een minimale lengte van 40 cm. De lengte van de gemerkte vissen varieerde van 40 tot 59 cm (TL) (figuur 2.4). Het gemiddelde bedroeg 46,6 ± 4 cm (TL). De gemiddelde lengte van de vissen die zijn uitgezet op de 1 e en de 2 e merkdag was respectievelijk 46,3 ± 2,5 en 46,8 ± 4,3 cm (TL) Aantal Lengte (cm) figuur 2.4 Lengte- frequentie gemerkte brasems Gewichtsverdeling In figuur 2.5 is de gewichtsverdeling van de gemerkte brasems weergegeven. Het gewicht varieerde van 852 tot 2720 gram. Het gemiddelde bedroeg 1296 ± 314 gram. Het gemiddelde gewicht van de vissen die zijn uitgezet op de 1 e en 2 e merkdag was respectievelijk 1205 ± 213 en 1324 ± 336 gram Aantal Gewichtsklasse (g) figuur 2.5 Gewichtverdeling gemerkte brasems 9

10 2.3 Methode Inbrengen transponders Transponders worden operatief ingebracht waarbij de vis in een staat van chirurgische verdoving wordt gebracht. Als verdovingsmiddel wordt een oplossing van benzocaïne (100 ppm) gebruikt. De vis wordt in een speciaal daarvoor ontwikkelde operatieopstelling gebracht. Bij de operatie wordt gebruik gemaakt van steriele doeken, handschoenen en operatiemateriaal. Er wordt een incisie gemaakt van ca 2-2,5 cm langs de linea alba tussen borst- en anaalvin, er voor zorg dragend dat de inwendige organen niet werden beschadigd. Na inwendige controle wordt de steriele transponder in de buikholte aangebracht en de incisie gesloten met hechtingen (Ethicon Vicryl, snijdende naald 3/0). Na de operatie wordt de vis bijgebracht in een bassin met stromend water uit de plas. Nadat de vissen zijn bijgekomen worden zij uitgezet. Voor nadere details met betrekking tot het operatieprotocol wordt verwezen naar Vriese (1995) figuur 2.6 Brasem na implantatie van een transponder Verwerking data Van een vis die zich enige tijd in de buurt van een detectiestation ophoudt wordt met intervallen van iets meer dan twee minuten telkens een volgende registratie ontvangen. Deze registraties geven geen extra informatie over de mogelijk migratierichting van het dier (Bij de Vaate & Breukelaar, 2001). Om deze reden worden alle registraties die binnen drie minuten van elkaar liggen verwijderd (het zogenaamde drie minuten filter). 10

11 3 Resultaten 3.1 Overzicht registratiegegevens De vissen zijn gedurende één jaar gevolgd vanaf de uitzetting in mei/juni 2009 tot 1 juni In deze periode werden in totaal 2506 detecties ontvangen.na een bewerking met het drie minuten filter, werden uiteindelijk 1140 registraties gebruikt in de onderstaande analyse. Een overzicht van alle registraties is te vinden in bijlage III. In totaal zijn 33 van de 53 brasems (62%) geregistreerd op 7 verschillende detectiestations In totaal werden 20 brasems niet geregistreerd. Van de 13 vissen die als eerste groep zijn uitgezet, zijn 10 vissen (77%), 1086 maal geregistreerd, de andere drie werden niet geregistreerd. Van de tweede groep werden er van 23 van de 40 vissen (58%), slechts 54 registraties opgetekend (tabel 3.2), de andere 17 werden niet geregistreerd. In tabel 3.2 staat een overzicht van het aantal geregistreerde vissen en het totaal aantal registraties. tabel 3.1 Overzicht registraties en aantal geregistreerde vissen. Merk- enuitzetdatum Gemerkte vissen (n) Geregistreerde vissen (n) Geregistreerde vissen (%) Totaal aantal registraties (n) 25 mei % juni % 54 Totaal % 1140 tabel 3.2 Overzicht aantal registraties per detectiestation. Uitzetdatum 25 mei 2009 Uitzetdatum 29 juni 2009 Detectiestation Aantal Aantal Registraties (n) vissen (n) vissen (n) Registraties (n) Niftrik Balgoij Megen Grave_bov Alphen_wkc Alphen_wkc_ben Lith_vistrap In tabel 3.3 is het aantal dagen tussen het uitzetmoment en de laatste registratie weergegeven. Een groep van 28 brasems zijn na maximaal vijf dagen niet meer waargenomen. Van slechts vijf vissen werden gedurende langere tijd registraties ontvangen. De analyse van de resultaten zijn dan ook in hoofdzaak op deze exemplaren gebaseerd. tabel 3.3 Aantal dagen tussen het moment van uitzetting en de laatste registratie. De analyse is in hoofdzaak gebaseerd op de vijf vissen die gedurende 3 tot 12 maanden zijn geregistreerd. N.G.: Niet Geregistreerd. Aantal dagen N.G. < Aantal vissen

12 3.2 Migratie Verspreiding in ruimte en tijd Van de vissen die niet langer dan vijf dagen zijn geregistreerd was de verspreiding beperkt. Slechts één vis bereikte het station Alphen en de andere kwamen niet verder dan Megen of Balgoij. Voor de andere vissen die drie maanden (1x) tot een jaar (4x) konen worden gevolgd is de verspreiding schematisch in tijd en ruimte weergegeven in figuur 3.1. Met uitzondering van vis nr 2, zijn alle vissen teruggezwommen naar de locatie waar zij tijdens de viswedstrijd zijn gevangen. Alleen vis nr. 2 is na de uitzetting in 2009, in mei 2010 nog eenmaal bij station Loonse waard waargenomen. figuur 3.1 Verspreiding van de vijf vissen die langer dan vijf dagen zijn waargenomen. 250 Registraties Vis nr. 1 Vis nr. 2 Vis nr. 3 Vis nr. 4 Vis nr jun-09 aug-09 okt-09 dec-09 feb-10 apr-10 jun-10 Datum figuur 3.2 Verdeling van de registraties van vijf vissen gedurende het onderzoek. In figuur 3.2 zijn de registraties uitgezet tegen de onderzoeksperiode (mei 2009 juni 2010). Ruim 95% van de waarnemingen is afkomstig van detectiestation Balgoij. 12

13 3.2.2 Verdeling activiteit over de dag en door het jaar. Aangenomen wordt dat het aantal registraties een maat is voor de activiteit van de vissen. Er is gekeken naar het verschil in activiteit tussen de dag en nacht. Hiervoor is gebruik gemaakt van de tijden van de officiële momenten van zonsopgang en ondergang. Er is voor de hele onderzoeksperiode uitgegaan van de gewone (winter-) tijd. In figuur 3.3 is voor elke maand de verhouding aangegeven tussen de waarnemingen die overdag en s nachts zijn gedaan. Zichtbaar is dat brasem in het najaar en de winter in hoofdzaak s nachts actief is en vanaf januari tot aan het eind van de zomer meest overdag. Registraties 100% 80% 60% 40% 20% 0% nacht dag jun-09 aug-09 okt-09 dec-09 feb-10 apr-10 jun-10 Datum figuur 3.3 Verhouding (%) van dagelijkse activiteit van vijf gemerkte brasems. De activiteit is afgeleid van het totaal aantal registraties per maand. Het absolute aantal registraties is in de staven van de grafiek weergegeven Aanvullende registraties en terugmeldingen 4 Discussie Na de afronding van het onderzoek is op 20 juni 2010 het proefgebied onderzocht met behulp van een mobiel detectiestation vanuit een boot. Hierbij is één transponder (nr. 4147) teruggevonden in de Loonse Waard. Deze vis is drie dagen na de uitzetting kort opeen, tweemaal bij station Loonse Waard waargenomen. Aangenomen mag worden dat deze vis de zandwinput uit is gezwommen en later weer in is gezwommen. Tijdens het onderzoek is één transponder (nr. 4122) teruggemeld. Deze is eind juni 2010 met het semi mobiele detectieapparaat gevonden in de Maas bij Niftrik. De transponder is op 29 juni 2009 ingebracht in een brasem van 47cm. De vis is nooit geregistreerd. 4.1 Sterfte proefdieren Het aantal vissen dat na de merkactie niet of slechts gedurende korte tijd (minder dan vijf dagen) is geregistreerd is groot. Het aantal vissen dat in aanmerking kwam voor de analyse is daardoor beperkt tot vijf. Vier van deze vissen zijn op de eerste dag gemerkt in mei. Eén van deze vijf is op de tweede merkdag in juni voorzien van 13

14 een transponder. Het is aannemelijk dat de uitval het gevolg is van sterfte, maar het is ook niet uit te sluiten dat de vissen, na de uitzetting, permanent op de plas zijn gebleven en daarom niet zijn geregistreerd. De kans dat gemerkte vissen het proefgebied ongeregistreerd hebben kunnen verlaten wordt uitgesloten. Voor de vissterfte zijn een aantal mogelijke verklaringen aan te voeren. Op de tweede dag dat de vissen werden gemerkt was het bijzonder warm weer (28 o C in de schaduw). Dit heeft mogelijk een negatief effect gehad op de overlevering van de vissen (mogelijk kans op een snellere infectie). Van de 40 vissen die op die dag zijn gemerkt kon slechts één vis gedurende langere tijd worden gevolgd. De vissen waren op beide merkdagen al afgepaaid waardoor de conditie van de vissen minder was. In tegenstelling tot salmoniden en snoekbaars is het effect van de implantatie van transponders bij brasem niet onderzocht (Vriese, 1995). Mogelijk is deze vissoort gevoeliger voor de ingreep dan andere soorten. Tevens is gekeken naar de conditie van de vijf vissen die langere tijd konden worden gevolgd ten opzichte van de overige proefdieren In figuur 4.1 is de conditiefactor van de gemerkte brasems weergegeven (gemiddelde conditie is 1). De conditiefactor varieerde van 0,8 tot 1,55. De gemiddelde conditie bedroeg 1,08 ± 0,16. De gemiddelde conditie van de vissen die zijn uitgezet op de 1 e en 2 e merkdag was respectievelijk 1, 03 en 1,10. Duidelijk is dat de conditie minder wordt met het toenemen van de lengte. De conditie van de vijf vissen (in blauw weergegeven) wijkt echter niet zichtbaar af van de totale populatie Conditie factor Lengte (cm) figuur 4.1 Conditiefactor gemerkte brasems Aangenomen mag worden dat de opslag van de vis tijdens de hengelwedstrijd, weinig effect heeft gehad op de overleving. De vissen zijn maximaal 1,5 dag in opslag geweest voordat zij werden aangeboden aan het operatie team. Uit onderzoek is gebleken dat het effect van opslag in leefnetten op de groei en overleving van vissen beperkt is. Zo bleek de (uitgestelde) sterfte bij 50 brasems, die gedurende vier uur in verschillende dichtheden zijn opgeslagen in de zomer, niet meer dan 2% te bedragen (Jansen et.al., 1995). 14

15 Verwacht zou mogen worden dat tijdens de survey met een semi mobiel detectiestation, de verloren vissen (transponders) in de Loonse Waard konden worden geregistreerd. Niettemin werd slechts één transponder op deze locatie waargenomen. Mogelijk zijn de transponders van de andere vissen in het diepste gedeelte (figuur 2.2) van de plas terecht gekomen, buiten het bereik van het station (max. 20 meter). 4.2 Migratiepatroon Hoewel er slechts vijf vissen in aanmerking kwamen voor de analyse, komt er toch een eenduidige verspreiding van de vis naar voren. De indruk die overheerst is dat de vissen sterk plaatsgebonden zijn. Alle geregistreerde vissen verlaten de Loonse Waard binnen enkele dagen en komen daar niet meer terug. De meeste registraties van de vijf langlevende vissen, zijn afkomstig van station Balgoij. Dit is in het gebied waar de vissen oorspronkelijk zijn gevangen. De vissen trekken periodiek stroomopwaarts en stroomafwaarts en tevens van de plas naar de rivier en vice versa, maar komen vrijwel allemaal terug naar het gebied waar zij zijn gevangen. De vissen die slechts enkele dagen zijn waargenomen, verplaatsen zich in hoofdzaak stroomafwaarts en werden alleen nog bij station Megen waargenomen. Het is niet uit te sluiten dat deze vissen de verdere periode tussen station Megen en station Alphen zijn verbleven zonder een van deze stations te passeren. Het ligt echter meer voor de hand dat de vissen stervende waren en passief zijn meegevoerd tot voorbij station Megen. Een laatste mogelijkheid is dat de vissen na het paaien stroomafwaarts trekken. In het kader van de plaatstrouw die bij de vissen wordt waargenomen, is het goed om in overweging te nemen dat de keuze van de proefdieren niet representatief kan zijn geweest voor het gehele proefgebied. Uit praktische overwegingen, is gebruik gemaakt van hengelsportwedstrijden om vissen te verzamelen. De locatie van de wedstrijd is hierdoor wel ingegeven door de historisch goede vangsten. Het is daarom aannemelijk dat alle vissen zijn betrokken uit een plaatselijke brasempopulatie, die hier zowel een goede overwinteringplaats als een uitvalsbasis voor paaimigratie heeft gevonden. Dit wordt bevestigd door het feit dat geen van de vijf, goed gedocumenteerde vissen in de winter gebruik maakt van de Loonse Waard. Ondanks dat deze plas hiervoor, op het oog, een goede gelegenheid biedt. 5 Conclusies Veel van de uitgezette vissen werden niet of slechts gedurende maximaal vijf dagen waargenomen. Vijf vissen konden langere tijd, gedurende 3 tot 12 maanden worden gevolgd. Ondanks het beperkte aantal proefdieren die langere tijd konden worden gevolgd, is een beeld gevormd van de homerange van de brasems die ter hoogte van detectiestation Balgoij zijn gevangen. De vissen die langere tijd konden worden gevolgd migreerden in de omgeving van het vangstgebied, maar kwamen daar uiteindelijk weer terug. Geen van de vissen die in de zandwinput Loonse Waard zijn uitgezet, benutten deze plas als overwinteringgebied. 15

16 6 Aanbevelingen De onderzochte vissen zijn tijdens de winter het meest actief tijdens de nacht. In de rest van het jaar is de activiteit in hoofdzaak overdag. Het wordt aanbevolen om een studie te verrichten naar de invloed van het operatief inbrengen van transponders bij brasem. Het wordt aanbevolen om bij vervolgonderzoek ook vissen met beroepsvistuigen (zegen) te vangen in de winterperiode als de vissen minder kwetsbaar zijn (minder warme temperaturen, geen opereren tijdens of vlak na de paai enz.). Literatuurlijst Bij de Vaate, A. & A.W. Breukelaar (eds.), De migratie van zeeforel in Nederland. Rijksinstituut voor Integraal Waterbeheer & Afvalwaterbehandeling, rapport nr RIZA, Lelystad. Crombaghs, B. H. J. M., Akkermans, R.W., Gubbels, R.E.M.B. & Hoogerwerf, G., 2000 Vissen in Limburgse beken; de verspreiding en ecologie van vissen in stromende wateren in Limburg. Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht. Jansen S.A.W., J.C.A. Merkx & J.G.P. Klein Breteler, Invloed van het gebruik van leefnetten op de overleving en groei van vissen. Effect van dichtheid, seizoen en vissoort. Nieuwegein, Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij. OVB-Onderzoeksrapport , 30p. Mills C.A Reproduction and life history. In: Cyprinid Fishes. Systematics, biology and exploitation. I.J. Winfield en J.S. Nelson (eds.) Chapmann en Hall. London New York Tokyo Melbourne Madras p Nie, H.W de, 1996, Atlas van de Nederlandse zoetwatervissen. Media Publishing, Doetinchem, p Van Emmerik, W.A.M., Kennisdocument brasem, Abramis brama (Linnaeus, 1758). Kennisdocument 23. Sportvisserij Nederland, Bilthoven. Vis H. & I.Y.L. Spierts, 2010 Onderzoek migratie snoekbaars , 2010 Vis- Advies BV, Nieuwegein. Projectnummer VA2008_19, 43 pag. Vriese, F.T., Implantering van transponders in salmoniden. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein. OVB-Onderzoeksrapport , 59 p. Nieuwegein. OVB-Onderzoeksrapport , 59 p. Whelan, K.F. (1983) Migratory patterns of bream Abramis abramis, L. shoals in the River Suck system. Irish Fisheries Investigation, series A.23:

17 Bijlagen Bijlagen Bijlage I: Toestemming dierproef DEC Bijlage II: Merkgegevens Bijlage III Registratiegegevens Bijlage I Toestemming dierproef DEC

18 Bijlagen Bijlage II Merkgegevens transp. Nr. Aantal Soort TL (cm) FL (cm) gewicht uitzet locatie Uitzetdatum uitzettijd br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 10: br Loonse Waard 10: br Loonse Waard 10: br Loonse Waard 10: br Loonse Waard 10: br Loonse Waard 10: br Loonse Waard 10: br Loonse Waard 10: br Loonse Waard 10: br Loonse Waard 10: br Loonse Waard 10: br Loonse Waard 11: br Loonse Waard 11: br Loonse Waard 11: br Loonse Waard 11: br Loonse Waard 11: br Loonse Waard 11: br Loonse Waard 11: br Loonse Waard 11: br Loonse Waard 11: br Loonse Waard 11: br Loonse Waard 11: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 12: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13: br Loonse Waard 13:30

19 Bijlagen Bijlage III Registraties gemerkte brasems TranspondernrStationname Date Time uitzetdatum Transpondernr Stationname Date Time uitzetdatum 4089 Maas_Megen : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij :

20 Bijlagen TranspondernrStationname Date Time uitzetdatum Transpondernr Stationname Date Time uitzetdatum 4090 Maas_Balgoij : Maas_Megen : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Niftrik : Maas_Balgoij : Maas_Megen : Maas_Balgoij :

21 Bijlagen TranspondernrStationname Date Time uitzetdatum Transpondernr Stationname Date Time uitzetdatum 4098 Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij :

22 Bijlagen TranspondernrStationname Date Time uitzetdatum Transpondernr Stationname Date Time uitzetdatum 4098 Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij : Maas_Balgoij :