Summer School Personen met verward gedrag 9 augustus 2018

Transcriptie

1 Summer School Personen met verward gedrag 9 augustus 2018 Lezing (1) voor Paul Verhaeghe: 16u 16u45 - IDENTITEIT Verward gedrag = verwarde identiteit. Toename daarvan: zie het stijgend aantal psychiatrische problemen in het algemeen en persoonlijkheidsstoornissen in het bijzonder. Cijfers bij justitiabelen: 60% psychiatrische problemen, 60% verslaving, 80% geen werk/uitkering, 60% schulden. Toename met 75 % van alle forensische zorg anders dan tbs met dwangverpleging. Cfr. jullie bevraging vorige maand: 75% (ernstig) antisociaal gedrag; 49% heeft een ernstige delictgeschiedenis; 61% heeft problemen op het gebied van huisvestiging; 75% heeft financiële problemen; 50% heeft problemen met drugs en/of alcohol; 80% heeft (enige) problemen op het relationele vlak met partner, familie en gezin en/of binnen het sociaal netwerk; Dus: multiproblem mensen Verklaring? = ingrijpende maatschappelijke veranderingen van de voorbije vijftig jaar, met een stroomversnelling door het digitale de voorbije 25 jaar vanaf het einde van het vorige millennium, waardoor onze identiteit ingrijpend veranderd is. Uitleg identiteit algemeen 1) hoe ontstaat identiteit? 2) hoe ziet onze huidige identiteit eruit, en waarom ziet die er zo uit? PROCESSEN: identificatie en separatie Intuïtieve opvatting: 1) ik ben ik, altijd geweest, en zal zo blijven (onveranderlijk) 2) identiteit zit diep van binnen, als substantiële kern Is exact het OMGEKEERDE: - komt van buiten, is een constructie - is veranderbaar, voortdurend in evolutie vb adoptie Identificatie, spiegeling met moeder, ruimer, met de ouders, onmiddellijk vanaf geboorte (cfr LATIJN: identiteit, idem, gelijk zijn aan) - Spiegeling letterlijk zichtbaar tussen moeder en baby: moeder vertelt en toont ons wat we voelen, waarom we dat voelen, hoe we daarmee moeten omgaan en later, hoe we met de ander moeten omgaan - Spiegeling blijft niet beperkt tot moeder, (pas op voor mother blaming!) ook ruimer, gezin, dorp, land, - dit breidt zich steeds uit. 1

2 = het grote verhaal, het narratief, dat voor een cultuurgebonden gemeenschappelijke identiteit zorgt Separatie: afstandname van die spiegeling, weigering - Is opvallend bij bepaalde leeftijdsperiodes: koppigheidsfaze ( ik + neen ), puberteit, adolescentie - Merk op: separatie = kiezen voor iets of iemand anders DUS: identiteit berust zowel op determinisme (identificatie) als op een stuk vrije keuze (separatie) INHOUD: verhoudingen, normen en waarden Identiteit zit NIET diep van binnen, integendeel: bestaat uit typische verhoudingen waarin normen en waarden vorm krijgen - De ander van het andere geslacht: hoe verhoud je je als man tegenover een vrouw, hoe vul je wederzijds die identiteit in? - De ander van de autoriteit, dwz de ander van de andere generatie: hoe verhoud je je als jongere tegenover een ouder iemand? - De ander gelijke hoe verhoud je je tegenover leeftijdsgenoten, tegenover collega s? - Verhouding tov onszelf, op grond van die verhoudingen: zelfrespect, zelfvertrouwen, zelfliefde voorbeeld: opnieuw adoptie, opgroeien in een ander groot verhaal = andere identiteit, andere normen en waarden, andere verhoudingen tov de ander. DUS: Identiteit is sterk moreel beladen, zit vol normen en waarden IDENTITEIT ALLEEN MAAR CONSTRUCTIE? WAT MET HET BIOLOGISCHE DETERMINISME? Wij zijn ons brein alles is neurobiologisch, alles is genetisch bepaald? Klopt niet. Voorbeeld genderidentiteit: biologisch geboren als man of vrouw, ja, MAAR de invulling daarvan hangt af van de cultuur (moslim/westen) ook determinerend, maar wel met kans op keuze! Ligt er dan niets vast? Toch wel, daarvoor kijken naar een andere vorm van erfelijkheid: evolutionair gedragsbiologisch onderzoek welke soorten gedrag hebben wij, als soort, evolutionair verworven? Zie onderzoek van Frans de Waal over primaten, heel belangrijke bevinding: wij zijn een sociale diersoort, die zowel competitief als solidair gedrag vertoont, waarbij het de omgeving is die beslist welk gedrag overweegt. Dit doorprikt de illusie van het autonome, op zichzelf levende individu; een dier alleen is ziek of uitgesloten ( Ga maar in de hoek staan! ) én van het alleen maar competitieve, eigen-ik-eerst individu. BESLUIT INZAKE DE ONTWIKKELING VAN IDENTITEIT Identiteit is een constructie bovenop een evolutionaire onderbouw waarbij de omgeving bepaalt welke kant er dominant naar buiten treedt. - Identiteit ligt niet vast, verschuift voortdurend - Omgeving is sterk determinerend, maar er is ook keuzemogelijkheid via separatie - We gelijken veel en veel meer op elkaar dan we wel willen weten! Identiteit is steeds GROEPSidentiteit Zie Monty Python, The life of Brian: 2

3 Gebaseerd op het grote verhaal, het narratief, dat voor een cultuurgebonden gemeenschappelijke identiteit zorgt DUS: andere maatschappij, ander dominant verhaal, andere spiegel, andere identiteit HOE ZIET ONZE HUIDIGE IDENTITEIT ERUIT? Merk op: andere identiteit betekent ANDERE SOCIALE VERHOUDINGEN MET ANDERE NORMEN EN WAARDEN STELLINGEN: - Huidige identiteit (= normen en waarden en de bijbehorende sociale verhoudingen) zijn het product van een neoliberale vrijemarktideologie - Die identiteit en bijbehorende ethiek is ongezond op individueel niveau en schadelijk op maatschappelijk niveau kort samengevat: de homo economicus, het Ik als ondernemer van zichzelf Sedert jaren 80: enkel de economie telt, en bovendien de economie in een bepaalde versie. Concreet: alle accent op productie: zoveel mogelijk output voor de goedkoopste prijs. Gevolgen: - de beste mensen/instellingen zijn zij met de hoogste output; - de beste aanpak om dit te realiseren, is te zorgen voor onderlinge concurrentie in combinatie met angst - nodig daarvoor: constante evaluaties en onderlinge vergelijking = up or out, ter illustratie filmfragment: "Glengarry Glen Ross" (1992) Achtergrond daarvan: het neoliberale mensbeeld dat ondertussen overal aanwezig is en daardoor als dominant verhaal onze identiteit bepaalt; is vernietigend voor het gemeenschapsgevoel. Cfr Thatcher: There is no such a thing as a society, there are only individuals. Centrale mensvisie binnen dit model, dat zichzelf ondertussen waargemaakt heeft: 1; De mens is maakbaar, als hij zich maar voldoende inspant. Mooi idee, maar is vergleden naar: iedereen moet het maken; alles is maakbaar, mits voldoende inspanning: perfect lichaam, perfecte relatie, perfecte seks, perfecte kinderen, perfecte carrière, perfecte job. Begrijp: als dat niet het geval is, dan is het je eigen schuld. Toeval, ziekte, tegenslag bestaan niet. 2; De mens is een hypercompetitief wezen dat alleen maar uit is op zijn eigen belang en zijn eigen profijt, de rationele speler, de klant. Dus: je moet succes hebben ten koste van de ander. Gevolg: doorgedreven individualisering. Belangrijk: - concurrentieprincipe wordt overal opgedrongen ( groei ) - dit wordt duizendmaal versterkt door de sociale media: zelfs concurrentie met jezelf, via likes en kudo s en aanverwanten cfr de reclamecampagne van SIRE, the good life agency DOMINANT BEELD dat vandaag overal aanwezig is: ideale mens = succesvolle mens = winner takes it all 3

4 Illustratie (1), zie de media wereld: elke tv-zender heeft zogenaamde reality shows, waarin men ons de zogenaamde realiteit toont, van the weakest link tot robinson island, top starter, temptation island enzovoort Illustratie (2), ons taalgebruik - let eens op ons gebruik van het woordje succes? vroeger wensten we elkaar geluk, goede gezondheid - investeren in een relatie vroeger: engageren ( commitment ) - voornaamste scheldwoord op de speelkoer van de lagere school: loser Illustratie (3): sociale media, alles om maar meer likes te krijgen, van sexting tot thegoodlifeagency, zie Belangrijk om weten: dit mensbeeld is WETENSCHAPPELIJK verkeerd, in de zin van onvolledig en fout Zeer overtuigende vaststellingen op grond van het onderzoek van Frans de Waal over primaten (zie hoger): 1; wij zijn idd competitief, maar we zijn niet alleen maar competitief, we zijn ook zeer solidair: evolutionair ingebakken gedrag in de mens: twee clusters een egoïstische (individu, separatie, autonomie, egoïsme) een altruïstische (groep, samenhang, delen, solidariteit) + de omgeving bepaalt wat er dominant naar buiten komt 2; wij behoren tot de sociale diersoorten, we hebben de ander nodig 3; BOVENDIEN: ondertussen overtuigend bewijs dat primaten instinctief zeer gevoelig zijn voor ongelijkheid, in de betekenis van ongelijke behandeling, onrechtvaardigheid ook dat zit evolutionair ingebakken, zie onderzoek De Waal Belangrijke vraag: Is huidige identiteit/huidige maatschappij beter of slechter dan vroeger? Anders gesteld: kunnen we een diagnose van een maatschappij maken, kunnen we bewijzen dat een bepaalde maatschappij beter of slechter is dan een andere? ANTWOORD: Ruimere historische schaal: zonder de minste twijfel vooruitgang op alle mogelijk vlakken, in vergelijking met pakweg dertig jaar geleden Beperktere historische schaal, de laatste tien, vijftien jaar: gaat duidelijk de negatieve richting uit. Wetenschappelijk bewijs daarvoor? Ja, door ons te baseren op psychosociale gezondheidsindicatoren: = stijgende cijfers inzake huishoudelijk geweld, psychofarmaca, tienerzwangerschappen, psychiatrische patiënten, aantal mensen in de gevangenis, aantal jongeren die uitvallen op school, (Wilkinson & Picket: The Spirit Level) Wat is de verklaring daarvoor? - stijging van die psychosociale indicatoren correleert met toename inkomensongelijkheid (= wegvallen van middenklasse) - toename inkomensongelijkheid is een typisch symptoom van een neoliberale maatschappij CONCLUSIE: 4

5 - neoliberale ideologie installeert overal een UP or OUT systeem - dit gaat in tegen onze sociale aard, en haalt het slechtste in ons naar boven - veel mensen gaan eronder door HOE ZIEN ONZE HUIDIGE STOORNISSEN ER UIT? Studie van de geschiedenis van de psychiatrie is in dat verband zeer betekenisvol: elke maatschappij bepaalt haar normaliteit, en bijgevolg ook haar afwijkingen Makkelijkst in terugblik: Victoriaanse maatschappij installeerde seksuele repressie in combinatie met een uitgesproken patriarchaat met als resultaat sterk geremde, neurotische mensen vol schuldgevoel. Huidige maatschappij: Ideale mens: succesvolle manager van zichzelf, die het zogezegd volledig op grond van eigen inspanning gemaakt heeft, in concurrentie met de ander; is tweehonderd procent overtuigd van eigen kunnen, en kan zichzelf zeer goed verkopen - Nieuw mensbeeld: maakbare mens die in competitie met anderen zijn leven tot een succes maakt (en dat uitvoerig toont via sociale media); omkering normen en waarden (egoïsme, hebzucht); veralgemeende concurrentie. Cfr Greed is good uit de film Wall Street, toespraak van Gordon Gekko (M.Douglas): - Verdwijning van het vroegere, vaak dwingend gemeenschapsgevoel naar een verplichte individualisering. - Doorgeslagen vrijemarktwerking, met consumentisme als nieuwe zingeving (genieten was vroeger verboden, vandaag verplicht) met als gevolg een substantiële toename van mensen met schulden. - Dit geldt voor iedereen, de uitval is niet meer dan een uitvergroting van een globale identiteitsverandering. Typisch voor onze tijd: Verslaving, van de klassieke vormen tot game en gokverslaving, internet, seks, shopping, enzovoort; het moet steeds meer zijn, groei is het toverwoord op alle vlakken, terwijl duurzaamheid meer dan ooit nodig is. Depressie versus megalomaan narcisme, met een bipolaire wankeling van het ene naar het andere; de losers tegenover de winners ; in de marge daarvan: faalangst, burnout. Anti-sociaal gedrag (verdwijning gemeenschapsgevoel), in combinatie met zinverlies (zie tweede lezing). Concreet: vroegere neurose vandaag vervangen door angst en depressie: - Angst: ik kan het niet aan, ik zal het niet maken; angst voor de ander; faalangst, controle dwang - Depressie: ik heb gefaald, ik ben niets waard - Ruimer: borderline persoonlijkheidsstoornis Aan de andere kant van het continuum vinden we zij die zich te goed aanpassen aan het nieuwe mensbeeld, met als resultaat - Het ongenuanceerd opeisen van eigen rechten - schuld systematisch bij de ander leggen - narcistische persoonlijkheidsstoornis, met zelfs psychopathisch gedrag: rücksichtlos gaan voor eigen succes, Winner takes it all Besluit: huidige problemen zijn uiting zijn van een systeemfout, bijgevolg moeten we veel meer aandacht hebben voor de globale maatschappelijke organisatie, die aan de basis ligt van dergelijke problemen. 5

6 Belangrijkste problemen vandaag: - eenzaamheid: ander is concurrent, ander is niet te vertrouwen - zinverlies (zie volgende lezing): consumentisme kan niet zorgen voor zinverlening MAAR huidige trend inzake probleemvisie is exact het tegenovergestelde, de dominante Amerikaanse psychiatrie legt het accent op het medische: - behandeling: grotendeels farmacologisch, terwijl er geen enkel bewijs is voor zogenaamde psychiatrische ziektes - wel bewijs dat mentale stoornissen psychosociaal veroorzaakt zijn Deze laatste opvatting wordt uitdrukkelijk bevestigd door de WHO: Mentale gezondheid wordt sociaal geproduceerd: de aan- of afwezigheid van mentale gezondheid is bovenal een sociale indicator en vooronderstelt daarom zowel sociale als individuele oplossingen. 1 De economische crisis brengt daar alleen maar bevestiging van: Metingen binnen de EU (2012) tonen dat een stijging van de werkloosheid met één procent overeenkomt met een stijging van 0,8 % in het aantal zelfdodingen, en met een verdriedubbeling van het aantal depressies en angststoornissen (Bertollini, 2012). BESLUIT: We moeten zoveel mogelijk een contextueel-psychotherapeutische en sociaal-psychiatrische aanpak uitbouwen. Zolang er voornamelijk gefocust wordt op het individu, zal het aantal mensen die uitvallen, alleen maar toenemen. Tot slot, het goede nieuws: - verandering is volop bezig - komt van onderen uit, bottom up, mensen gaan opnieuw op zoek naar verbinding, overal nieuwe groepsvorming Terugkoppeling naar identiteit, en die twee processen: identificatie en separatie: - Jaren 60: bottom-up reacties tegen een maatschappij die verplichte conformiteit, verplichte gelijkheid oplegde, eis voor autonomie en individualisme. - Sedert millennium: bottom-up reacties tegen een maatschappij die een verplicht individualisme oplegt, en steeds meer stemmen voor meer solidariteit en groep. Aanpak: - Bewustwording van de problematiek, zowel op individueel als op collectief niveau. Klinkt makkelijk, is het niet. - Herstel van het gemeenschapsgevoel op grond van gemeenschappelijke projecten (zie ook lezing 2). - Sociale, horizontale controle in plaats van verticale (zie lezing 2). Voor wie over dit onderwerp meer informatie wil: Paul Verhaeghe, Identiteit, Amsterdam, De Bezige Bij, Zie ook: 1 Mental health is produced socially: the presence or absence of mental health is above all a social indicator and therefore requires social, as well as individual solutions (World Health Organisation, p. v.) 6