Deel A. Introductie financiële markten. Inkijkexemplaar

Transcriptie

1 Deel A Introductie financiële markten

2 In dit inleidende deel maakt u kennis met de financiële markten. De financiële markten staan bol van de terminologie en een zekere basiskennis ten aanzien van de verschillende begrippen is dan ook vereist om de overige delen goed te kunnen volgen. In dit deel introduceren we de verschillende deelmarkten van de financiële markten, de spelers op deze markten en de verschillende producten en hun prijsvorming. Daarnaast besteden we aandacht aan een aantal macro-economische variabelen die van belang zijn om de ontwikkelingen op de financiële markten goed te kunnen inschatten.

3 1 Financiële markten, producten en marktpartijen Financiële markten zijn markten waarop vragers en aanbieders van vermogen transacties met elkaar doen in financiële instrumenten, zoals geldmarktdeposito s, obligaties, aandelen en termijncontracten in grondstoffen. De aanleiding voor zulke transacties kan tweeërlei zijn: transfer van liquiditeit en transfer van risico. Banken kunnen de rol nemen van intermediair, maar handelen daarnaast ook voor eigen rekening en risico. 1.1 de geldmarkt Op de geldmarkt vinden financiële transacties met een korte looptijd plaats. De financiële instrumenten die op de geldmarkt worden verhandeld zijn meestal renteproducten: het zijn vastrentende waarden met een korte looptijd of rentederivaten met een korte looptijd. Op de geldmarkt zetten partijen met liquiditeitsoverschotten deze overschotten uit bij partijen met een tekort aan liquiditeiten. Daarnaast vallen alle transacties die te maken hebben met het managen van renterisico s voor een periode korter dan één jaar onder de geldmarktactiviteiten. Afhankelijk van de gekozen definitie gaat het vooral om transacties met een oorspronkelijke looptijd korter dan één jaar (soms twee jaar). 1.2 de kapitaalmarkt De kapitaalmarkt is dat onderdeel van de vermogensmarkt waarop financiële instrumenten met een oorspronkelijke looptijd meer dan een jaar worden verhandeld. De kapitaalmarkt valt uiteen in twee deelmarkten: de markt voor vastrentende waarden ( fixed income ), waarop vastrentende 27

4 waarden zoals obligaties worden verhandeld en de aandelenmarkt ( equity ) waarop aandelen worden verhandeld De kapitaalmarkt vastrentende waarden Op de kapitaalmarkt opereren marktpartijen die langdurige of permanente kasoverschotten en kastekorten hebben. Daarnaast zijn er partijen die derivaten willen kopen of verkopen die zijn afgeleid van financiële instrumenten met een lange looptijd. Dit zijn transacties op de derivatenmarkten. Omdat veel instrumenten die op de kapitaalmarkt verhandeld worden ook een derivatenkarakter hebben, bijvoorbeeld garantieproducten of convertibles, is de scheiding tussen de kapitaalmarkt en de derivatenmarkten niet scherp te trekken. Voor de effectenwereld is de kapitaalmarkt vastrentende waarden veel belangrijker dan de geldmarkt De kapitaalmarkt aandelen De kapitaalmarkt voor aandelen is onderverdeeld in twee deelmarkten: niet-publiekelijk verhandelbare aandelen ( private equity ) en publiek verhandelbare aandelen. Aandelen zijn voor ondernemingen schuldtitels met een oneindige looptijd. Het aanwezige aandelenkapitaal wordt gerekend tot het eigen vermogen van een onderneming en is een buffer voor het opvangen van de verliezen die een onderneming kan leiden bij de bedrijfsvoering. 1.3 de valutamarkt De valutamarkt is de plaats waar diverse valuta s tegen elkaar worden verhandeld. De valutamarkt bestaat uit de contacten tussen banken onderling en tussen banken en haar klanten zoals: ondernemingen, institutionele beleggers, overheden en particulieren. Het belangrijkste product dat op de valutamarkt wordt verhandeld is de contante affaire of spot deal. Een contante affaire is een transactie waarbij de ene partij een bepaalde hoeveelheid van een bepaalde valuta koopt van (of verkoopt aan) een andere marktpartij in ruil voor een andere valuta. De twee partijen verrekenen de verschillende 28 Financiële markten, producten en marktpartijen

5 valuta hoofdsommen op de tweede werkdag na het sluiten van de transactie. Ligt de verrekeningsdag verder verwijderd van de transactiedatum, dan spreken we van een valutatermijntransactie. 1.4 soorten producten Op de financiële markten worden van oudsher traditionele producten verhandeld zoals vreemde valuta s, aandelen, obligaties en deposito s. De afgesloten transacties worden verhandeld tegen de huidige marktprijzen, waarbij de levering ( settlement ) meestal enkele werkdagen na de transactiedatum plaatsvindt. 1.5 handelsplaatsen voor financiële producten Financiële producten kunnen op verschillende manieren worden verhandeld. Een aantal producten wordt verhandeld op een officiële beurs zoals NYSE Euronext. Andere producten worden onderhands, ook wel: over-the-counter (OTC), verhandeld. Het kan hier overigens om dezelfde producten gaan; in deze producten kan dan zowel via de beurs als via de OTC-markt worden gehandeld. Een belangrijk verschil tussen de twee markten is dat producten op de beurs altijd zijn gestandaardiseerd, terwijl in de OTC-markt maatwerk kan worden geleverd (er is dan keuzevrijheid met betrekking tot: omvang, looptijd, valuta etc.). Vooral voor partijen die handelen in derivaten kan dit een belangrijke overweging zijn, zij hebben dan ook vaak een voorkeur voor de OTCmarkt. Hierover volgt meer informatie in paragraaf Effectenbeurzen Een effectenbeurs is een centrale marktplaats voor effecten, zoals aandelen en obligaties. Ook zijn er derivatenbeurzen waar gehandeld wordt in derivatencontracten zoals opties. De hoofdtaak van een effectenbeurs is het organiseren, besturen, controleren, in stand houden en ontwikkelen van de handel in effecten en/of derivaten. Een effectenbeurs 29

6 zorgt voor handelssystemen en onderhoudt deze. Naast voornoemde taken heeft een effectenbeurs nog de volgende taken: stellen en toepassen van handelsregels en het controleren op de naleving daarvan; vaststellen en publiceren van de verhandelde transacties; voorlichting geven met betrekking tot de handel in effecten en derivaten. Om als beurs te mogen functioneren moet een onderneming een vergunning aanvragen bij de minister van Financiën. Een beurs die een vergunning heeft, wordt in de Wet op het financieel toezicht (Wft) een gereglementeerde markt genoemd De over-the-countermarkt Zoals uit paragraaf 1.5 blijkt, kunnen effecten en derivaten ook buiten de beurs om worden verhandeld en wordt in dat geval gesproken van de onderhandse markt of de over-thecountermarkt (OTC-markt). Op de OTC-markt sluiten banken onderling en banken met hun klanten veel transacties af, waaronder ook veel derivaten. Voor de OTC-transacties zijn geen aparte regels opgesteld met betrekking tot koersvorming en het publiceren van gehanteerde koersen en omzetten. Dit laatste is een doorn in het oog van regelgevers die wakker geschud door de kredietcrisis de marktpartijen vooral voor derivatentransacties steeds meer richting beurshandel en/of centrale clearing (zie ook paragraaf 12.4) willen duwen. De belangrijkste argumenten van regelgevers zijn de toename in transparantie ten aanzien van prijsvorming (koers en omzetinformatie) en het verminderen van het risico voor de tegenpartij bij derivatentransacties. 1.6 marktpartijen Alle partijen die participeren in het economische verkeer zijn in feite marktpartij in de financiële markten. Of het nu om een eenvoudige pintransactie in het buitenland gaat (valutatransactie) of een Nederlandse onderneming die een beurs- 30 Financiële markten, producten en marktpartijen

7 figuur 1.1 Overzicht van verhandelde financiële instrumenten Proprietary trading en klantenhandel Klantenhandel Derivaten Plain vanilla Combinaties Traditionele pr Swaps Opties, termijntransacties GM KM VM Deposito Geldmartktpapier Repo Aandeel Obligatie Spotdeal Eonia swap FRA Dual currency deposit IRS Geldmarktswap Basisswap Aandelenoptie (beurs) Cap en floor Swaption Future (BUND, FTI) Forward start swap Valutaoptie (beurs + OTC) Valutafuture (Reverse) convertible Asset swap Steepener note Aandelenlease Termijnaffaire CCIRS notering krijgt en wordt opgenomen in de AEX-index. In alle gevallen wordt er door betrokken partijen een transactie in de financiële markten verricht. Om meer inzicht te krijgen in de kerntaken, verantwoordelijkheden en doelstellingen van de verschillende marktpartijen is het handig om de participanten op verschillende manieren te categoriseren. De verschillende markpartijen kunnen onderverdeeld worden op basis van één of meer van de volgende drie criteria: aanbieders en/of vragers van vermogen; businessmodel; Wft-status Aanbieders en/of vragers van vermogen Op de vermogensmarkt zijn er partijen die optreden als vrager van eigen vermogen. Deze partijen geven in ruil daarvoor effecten (aandelen en obligaties) uit. Deze partijen worden ook wel uitgevende instellingen genoemd. De 31

8 belangrijkste uitgevende instellingen zijn de overheid en ondernemingen. De overheid geeft staatsobligaties uit en ondernemingen geven aandelen en bedrijfsobligaties ( corporate bonds ) uit. Daarnaast zijn er partijen die optreden als aanbieder van vermogen. Zij kopen de effecten die door de uitgevende instellingen worden uitgegeven. Banken nemen een bijzondere positie in. Zij bemiddelen tussen aanbieders en vragers van vermogen, maar treden daarnaast ook zelf van tijd tot tijd als aanbieder of als vrager van vermogen op. Hieronder worden de belangrijkste aanbieders van vermogen en vragers naar vermogen besproken particulieren Particulieren zijn aanbieders en vragers van vermogen. Particulieren sluiten bijvoorbeeld hypotheken af om een huis te kopen of financieren een dure aankoop (bijvoorbeeld aan auto) met een persoonlijke lening. Veel particulieren beschikken ook over vermogen, bijvoorbeeld in de vorm van spaargeld of beleggingen in aandelen. Het doel van deze beleggingen is divers. Sommige particuliere beleggers willen een bepaald doel bereiken met het opbouwen van een vermogen, bijvoorbeeld om in de toekomst een hypotheekschuld te kunnen aflossen. Een ander voorbeeld is een kleine zelfstandige die een vermogen wil opbouwen voor zijn pensioen (werknemers doen dit via het pensioenfonds waarbij zij zijn aangesloten) overheden Overheden treden op als vrager naar vermogen. Veel centrale overheden hebben een tekort op hun begroting. Dit tekort financieren zij door geld te lenen middels de uitgifte van vastrentende waardepapieren. In Nederland geeft het Agentschap van het Ministerie van Financiën ( de agent ) op de kapitaalmarkt staatsobligaties uit om het begrotingstekort van de Nederlandse overheid te financieren. Door de kredietcrisis aan het einde van het eerste decennium van de 21e eeuw zijn de begrotingstekorten van veel overheden en dus de uitgifte van staatsobligaties fors toegenomen. 32 Financiële markten, producten en marktpartijen

9 ondernemingen Ondernemingen zijn veelal vragers naar vermogen. Een enkele onderneming is zo succesvol dat zij haar groei kan financieren vanuit haar eigen middelen, maar dit geldt slechts voor weinig ondernemingen. Ondernemingen hebben dus vermogen nodig om te kunnen investeren en te blijven groeien. Zij geven daartoe aandelen (eigen vermogen) en obligaties (vreemd vermogen) uit banken Banken zijn intermediairs. Zij zijn zowel grote vragers als aanbieders van vermogen. Banken lenen geld uit overheden, ondernemingen en particulieren en financieren dit weer met spaargeld van particulieren, deposito s van bedrijven en obligaties geplaatst bij institutionele beleggers institutionele beleggers Institutionele beleggers (IB ers) is de verzamelnaam voor pensioenfondsen en levensverzekeraars. IB ers zijn aanbieders van vermogen. Zij beschikken over veel vermogen omdat zij pensioen- en levensverzekeringpremies ontvangen. Deze bedragen dienen tijdelijk (voor veelal wat langere perioden) te worden belegd, zodat uiteindelijk de verplichtingen in de vorm van pensioenbetalingen en bijvoorbeeld lijfrente-uitkeringen voldaan kunnen worden vermogensbeheerders Een vermogensbeheerder is een onderneming die het vermogen van andere partijen (particulieren, maar in voorkomende gevallen ook IB ers) belegt op basis van tevoren vastgestelde richtlijnen. Nadat een belegger de richtlijnen heeft goedgekeurd, richt de vermogensbeheerder zelfstandig, zonder directe inmenging van de belegger, een beleggingsportefeuille in en blijft deze actief managen beleggingsmaatschappijen Een beleggingsmaatschappij is een onderneming die het vermogen van afzonderlijke beleggers bijeenvoegt en vervolgens het samengevoegde bedrag van alle deelnemers belegt. De deelnemers delen in het samengevoegde vermogen (collectief vermogen of fonds) naar rato van hun inleg. 33

10 1.6.2 Businessmodel van financiële instellingen Het tweede criterium op basis waarvan de verschillende markpartijen kunnen worden onderverdeeld is het businessmodel. De businessmodellen van financiële instellingen kunnen flink van elkaar verschillen. Een onderverdeling van financiële instellingen die wel eens gemaakt wordt, is als volgt: Private banken. Zij richten zich vooral op het hogere (meer welvarende) segment van de markt voor particulieren, waarbij het vermogensbeheer en financial planning centraal staan. Retailbanken. Zij richten zich op alle particulieren en bieden alle standaardproducten op het gebied van hypotheken, sparen, consumptieve kredietverlening en betalingsverkeer. Wholesalebanken. Zij richten zich vooral op het financieren en in beperktere mate het adviseren van bedrijven. Wholesalebanken financieren hun activiteiten voornamelijk via de kapitaalmarkt door het uitgeven van obligaties (net als investmentbanken). Investmentbanken. Zij richten zich met name op het adviseren van bedrijven, bijvoorbeeld bij fusies of overname of het aanvragen van een beursnotering. Investmentbanken handelen ook voor eigen rekening en risico in financiële producten. Daarnaast bemiddelen zij bij het afsluiten van grote financieringstransacties zoals obligatieleningen. Conglomeraten. Zij combineren een aantal van de voornoemde bancaire activiteiten en bieden deze onder één merknaam aan. Sommige financiële conglomeraten hebben aan deze bancaire activiteiten ook nog verzekeringsactiviteiten toegevoegd, het zogenoemde bancassurance-concept. 34 Financiële markten, producten en marktpartijen

11 1.6.3 Wft-status van marktpartijen Het derde criterium op basis waarvan de verschillende marktpartijen kunnen worden onderverdeeld is de Wft-status. De spelers op de financiële markten worden onder de Wft onderscheiden in professionele en niet-professionele partijen. In de wet is dit verschil aangebracht om ervoor te zorgen dat alle partijen een bepaalde mate van bescherming krijgen tegen ongepaste en te risicovolle transacties. Banken mogen dan ook niet zomaar allerlei ingewikkelde producten aan hun klanten verkopen professionele partijen Professionele partijen zijn alle partijen die het tot hun kerntaken rekenen om financiële transacties te verrichten. Dat zijn bijvoorbeeld institutionele beleggers zoals levensverzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen. Tot hun kern taken behoort het beleggen van de verkregen premies. Banken zijn bij uitstek professionele partijen. Zij sluiten financiële producten af ten behoeve van hun klanten, met als doel een marge of een provisie te verdienen, of handelen voor eigen rekening en risico met als doel koerswinst te realiseren: proprietary trading. Hoewel het afsluiten van financiële transacties geen kerntaak is van niet-financiële ondernemingen, worden de grootste niet-financiële ondernemingen en instellingen ook tot de professionele partijen gerekend. Het criterium daarvoor is een balanstotaal groter dan 500 miljoen euro en/of een eigen vermogen groter dan 10 miljoen euro. In het laatste geval moet de onderneming of instelling daarnaast regelmatig actief zijn op de financiële markten (gemiddeld minstens twee keer per maand) niet-professionele partijen De overige spelers op de financiële markten zijn niet-professionele partijen. Zij treden in principe incidenteel op als partij op de financiële markten. Wanneer zij transacties doen, treedt een bank meestal op als intermediair of als tegenpartij. Banken hebben een zorgplicht tegenover de nietprofessionele partijen. Deze zorgplicht houdt in dat banken enerzijds verplicht zijn om zich te verdiepen in de behoefte van de tegenpartij, het know-your-customer principe, 35

12 een risicoprofiel van hun klant moeten opstellen en dat ook moeten actualiseren. Daarnaast moeten banken hun tegenpartij op de hoogte brengen van alle risico s die met de desbetreffende transactie gemoeid zijn. Een voorbeeld van deze laatste verplichting is het verstrekken van de financiële bijsluiter. 36 Financiële markten, producten en marktpartijen