Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt Visie, feiten, organisatie en hulpaanbod

Transcriptie

1 Datum: September 2017 Auteur: Danny Lescrauwaet Versie: Definitief Bestemming: Actoren Vlaamse strategie thuisloosheid Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt Visie, feiten, organisatie en hulpaanbod Het Vlaams actieplan thuisloosheid wil de preventie van uithuiszetting verruimen naar huurders op de private markt. In deze nota reiken we daartoe een aantal visie-elementen aan en scenario s voor praktijk en (boven)lokaal beleid. Daarvoor analyseerden we relevant onderzoek, de projectverslagen van de CAW s inzake het in 2016 lopende initiatief inzake voorkoming van uithuiszetting en vroegen we informatie op bij good practices. De nota is bedoeld ter ondersteuning van beslist beleid binnen het kader van het Vlaams actieplan thuisloosheid Vooraleer dieper in te gaan op deze acties wijzen we erop dat de fundamentele oorzaken van uithuiszettingen nog teveel buiten het vizier blijven. De crisis aan de onderkant van de woonmarkt is de jongste jaren nog acuter geworden. Twee recente gebeurtenissen illustreren dat er een fundamenteel probleem is van beschikbaarheid van betaalbare woningen voor kwetsbare mensen met een laag inkomen. De verhoging van de huurwaarborg naar 3 maanden heeft dit probleem alleen maar aangescherpt. Een tweede signaal kwam er met de vaststelling dat sommige immo-kantoren aan huurders een voorschot vragen. Kwetsbare burgers met een laag inkomen zijn nog te vaak aangewezen op te dure woningen, waardoor betaalachterstand optreedt en uithuiszetting dreigt. Wanneer de crisis in het onderste segment van de huurmarkt niet fundamenteel aangepakt wordt, vrezen we dat vele goed bedoelde acties zoals de verruiming van de preventieve woonbegeleiding, een druppel op een hete plaat zullen zijn. Deze nota gericht aan: De Vlaamse overheid die aan het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk vroeg het hulpaanbod te beschrijven en na te gaan of er afspraken kunnen gemaakt worden tussen CAW s en OCMW s om tot een betere opvolging te komen van de vorderingen tot uithuiszetting. Dit in het bijzonder waar er gezinnen met kinderen bedreigd worden door uithuiszetting. De CAW-Beleidsgroep (Som) die vroeg om te komen tot een module-omschrijving van preventieve woonbegeleiding op de private huisvestingsmarkt; te zorgen dat zowel de criteria, Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 1 van 17

2 de doelgroep, de acties en criteria voor het nagaan van de effectiviteit duidelijk omschreven zijn; een advies te geven over de caseload ; en linken te leggen met de werkgroep kwaliteit die het geheel aan modules omschrijft. Alle actoren die in het actieplan vermeld zijn bij de bestrijding en voorkoming van thuisloosheid: het Algemeen Welzijnswerk, de OCMW s, de geestelijke gezondheidszorg, het VAPH, huisvestingsactoren, De trekkers van de (boven)lokale netwerken tegen thuisloosheid waar (boven)lokale regie wordt gevoerd. Dit in het bijzonder m.b.t. de intersectorale aspecten voor de organisatie van de hulpverlening op het terrein. Voor preventie van uithuiszetting, bestaat in tegenstelling tot Housing First, geen evidence-based model. Er is wel beschrijvend onderzoek, zij het nog beperkt in Vlaanderen. Maar er zijn wel verschillende goede praktijken. Daarover hebben we informatie en feedback gevraagd bij praktijkwerkers. We willen deze hierbij uitdrukkelijk danken voor hun inbreng. In de nota komen de volgende zaken aan bod: 1. Waarom is het belangrijk om uithuiszetting te voorkomen? 2. De doelstellingen van het Vlaamse actieplan. 3. Tactische keuzes met het oog op preventie van thuisloosheid. 4. Organisatiescenario s voor het bereiken van met uithuiszetting bedreigde private huurders. 5. De beschrijving van het hulpaanbod preventieve woonbegeleiding op de private huurmarkt. 6. Op te volgen punten en aanbevelingen. 7. Geraadpleegde bronnen. 1. Waarom is het belangrijk om uithuiszetting te voorkomen? Het huidig aanbod preventieve woonbegeleiding is vooral gericht op sociale huurders. We focussen hier op het voorkomen van uithuiszettingen op de private huurmarkt. Het belang van het voorkomen van uithuiszettingen binnen de sociale huur mag daardoor niet onderschat worden. In absolute cijfers zijn er veel meer uithuiszettingen op de private markt dan in de sociale huur. Er zijn dan ook veel kwetsbare huurders op de private markt, mede omdat er een terkort is aan sociale huisvesting. De sociale huur heeft een beperkt aandeel (6 à 7%) op de huurmarkt, met in verhouding vrij veel uithuiszettingen, waardoor preventie van dak- en thuisloosheid binnen het sociaal huurstelsel een belangrijk actiepunt blijft Feiten en cijfers De Vlaamse Woonraad spreekt van een wooncrisis in de onderste lagen van de private huurmarkt, waardoor ook de effectiviteit van de noodopvang onder druk komt te staan door dichtslibbing ervan (1). Het huidig wettelijk instrumentarium van de huurpremies, bereikt onvoldoende de zwakste inkomensgroepen. Eén derde van de private huurders heeft een te zware woonkost (meer dan 40% van het inkomen); voor het eerste inkomenskwintiel loopt dit op tot 65 % van de huurders. Het Huurgarantiefonds kent niet het verwachte succes. Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 2 van 17

3 België staat op de derde plaats in Europa inzake uithuiszetting in verhouding tot de bevolking (2). De nulmeting dak- en thuisloosheid telde 599 vorderingen tot uithuiszetting, waarvan 80% uit de private huurmarkt, 50 % situeerde zich buiten de centrumsteden (3). In 2014 waren er vorderingen tot uithuiszetting (4). Ongeveer. 30% daarvan leidt tot effectieve uithuiszetting en zo n 16% (via extrapolatie goed voor ongeveer 2158) tot een opname in de thuislozenzorg. In het kader van de huidige federale wet op de humanisering van uithuiszetting worden OCMW s te laat verwittigd en hebben ze bij de invoering van de wet in 1999 geen extra middelen gekregen om te bemiddelen. Bij 57% van de vorderingen tot uithuiszetting is het verdere verloop ongekend, zo blijkt uit de nulmeting dak- en thuisloosheid. Voor het Brussels Gewest zijn geen globale cijfers gekend (5). Preventie van uithuiszetting is er momenteel ook geen prioriteit binnen het beleid gericht op thuisloosheid (6). Dit roept de vraag op of en hoe CAW Brussel, dat mee gevat zit in het Vlaams actieplan thuisloosheid, hiermee moet omgaan. We komen hier verder op terug Huurders over uithuiszetting Over de omgangwijzen van huurders die met uithuiszetting bedreigd worden is in Vlaanderen, voor zover we weten, nog geen onderzoek gedaan. In Nederland wel (7). Uit dit Nederlandse onderzoek, waarbij sociale huurders werden bevraagd via 32 diepte-interviews leren we dat: de oorzaken van een dreigende uithuiszetting zich vooral situeren bij een daling van het inkomen: werkloosheid, een omzetdaling bij zelfstandigen en een daling of schorsing van de uitkering. Vaak kan men al lange tijd niet toekomen met z n inkomen, wegens té hoge woonlasten. Er waren ook huurders die té veel uitgaven of niet konden omgaan met geld. Psychische problemen werden als aanleiding minder gemeld. de meerderheid van de huurders zich wel terdege bewust is van het probleem. Maar bij sommigen kwam dit probleembesef pas na contacten met deurwaarders. elke huurder zijn verhaal en situatie heeft, wat maakt dat alleen hulp op maat werkt. velen al langer schulden hadden bij diverse schuldeisers, maar door ervaren uitzichtloosheid de vaardigheid of de motivatie missen om te werken aan een verbetering van hun financiële situatie. alhoewel men zich bewust is van het probleem van uithuiszetting, het merendeel de situatie aanvankelijk op z n beloop laat. Men onderneemt pas actie als het water aan de lippen staat. Dit wordt verklaard doordat uithuiszetting hun voorstellingsvermogen ver te boven gaat en de handelingsalternatieven uitgeput lijken. Maar als er hulp komt werkt de meerderheid mee aan een probleemoplossing. traag- en tegenwerkende instanties vaak worden aangehaald als reden voor een daling van het inkomen. hulp vragen aan het eigen sociaal netwerk niet evident is. Naast schaamte en gezichtsverlies, is het eigen netwerk vaak zelf al overbelast. Maar de meeste huurders kregen uiteindelijk wel steun van vrienden en familie. Wie geen netwerk heeft is extra kwetsbaar. Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 3 van 17

4 1.3. Vergelijking kostprijs De CAW s hebben al langer een aanbod van preventieve woonbegeleiding, vooral gericht naar sociale huurders (8). Dit begeleidingstraject heeft als doel om mensen die dreigen uit huis gezet te worden te begeleiden en de uithuiszetting te vermijden. De caseload is 20 en een begeleiding loopt typisch iets meer dan 100 dagen. Een traject preventieve woonbegeleiding kost dan 905. Kostprijs van hulpverleningsvormen dak- en thuisloosheid (9) Case Load Duur traject Max dagprijs Kost hulpverlening per cliënt per dag Totale kost per cliënt Per dag Per maand Per traject Nachtopvang 3 / / / / Crisisopvang , Integrale residentiele begeleiding jongvolwassenen ,5 Integrale residentiele begeleiding thuisloosheid , mannen , vrouwen , Integrale begeleiding studioopvang , Begeleid Wonen / Begeleid Zelfstandig Wonen / Zorgwonen / Preventieve woonbegeleiding / Housing First 8 / / / Uit deze kostprijsvergelijking blijkt dat preventie van uithuiszetting is merkelijk goedkoper dan remediëring of opvang. Het is zo n viermaal goedkoper dan een opname in een opvangcentrum. Noot: in de berekening van de kost van een residentieel traject is ook de dagprijs van ca. 25, opgenomen, omdat deze inherent is aan een residentiële opname. Uithuiszetting voorkomen vermijdt kosten op verschillende domeinen. Een eerste kost die vermeden wordt is de uithuiszetting zelf. In Nederland rekent de Effectencalculator dat een uithuiszetting kost aan vredegerecht, gerechtsdeurwaarder, politie, in beslag nemen goederen enz. Ten tweede vermijdt men de directe kosten van een traject in de thuislozenzorg. Ten derde kan het ook zorgen voor een besparing op enkele indirecte kosten: voorkomen dat iemand zijn job verliest, een depressie krijgt, Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 4 van 17

5 2. Doelstellingen van het Vlaams actieplan We vermelden hier enkele voor dit thema relevante strategische en operationele doelstellingen uit het Vlaams actieplan dak- en thuisloosheid (10). De huursubsidie en de huurpremie zijn effectieve instrumenten om de betaalbaarheid van kwaliteitsvolle woningen op de huurmarkt te verhogen. De huursubsidie en huurpremie helpen burgers bij de huur van een betaalbare en kwaliteitsvolle woning. In 2015 werden aanvragen voor een huursubsidie geregistreerd. Hiervan waren aanvragen afkomstig van ex-daklozen. Het totaal uitbetaalde huursubsidiebedrag in 2015 (voor het stelsel van 2007) bedroeg ,63. Hiervan was ,36 bestemd voor ex-daklozen. Voor de huurpremie werden er in nieuwe huurpremies toegekend. Hierdoor waren er, eind 2015, in totaal premie-ontvangers. Het totaal uitbetaalde huurpremiebedrag bedroeg in ,28. We stellen echter een aantal verschilpunten vast tussen beide stelsels. Dit heeft een invloed op de doelmatigheid van het instrument en op de duidelijkheid ervan voor de rechthebbenden. Voorts bereiken huursubsidie en huurpremie, hoewel het aantal rechthebbenden de voorbije jaren is gestegen, vandaag nog altijd maar 3,75% van de private huurmarkt. Daarom formuleert het Steunpunt Wonen voorstellen voor één algemeen huursubsidiestelsel samen met een inschatting van de te verwachten effecten. Het Huurgarantiefonds is een effectief instrument in het voorkomen van uithuiszettingen. We gaan na hoe het Huurgarantiefonds een effectiever instrument kan zijn in het kader van de preventie van uithuiszettingen. Dit fonds heeft immers alleen maar kans op slagen als dit wordt ingezet in een ruimer geheel van maatregelen zoals de preventieve woonbegeleiding, uitgevoerd door CAW s en OCWM s. Vroegtijdige signalen in functie van het opstarten van een aanklampende begeleiding leiden tot behoud van woning. De volgende acties hangen samen. Het zijn verschillende mogelijkheden om te komen tot vroegtijdige inzet van woonbegeleiding. Zo kan bijvoorbeeld samenwerking met een typewerking Lokaal Adviescommissie (LAC), deel uitmaken van een aanpak verbonden aan het overleg in het lokaal meldpunt of passen in de procedure bij de vrederechter. Installeren lokaal meldpunt. Een meldpunt waar verhuurders bij de eerste betalings- of leefbaarheidsproblemen een signaal kunnen geven aan hulpverleners, kan een procedure bij de vrederechter voorkomen en bijgevolg een uithuiszetting vermijden. Daarvoor is een goede samenwerking tussen eigenaars, welzijnspartners, huurdersbonden en andere huisvestingsactoren zoals makelaars, immobiliënkantoren, woonwinkels noodzakelijk. Deze samenwerking moet ook een garantie kunnen bieden dat er woonbegeleiding wordt opgestart na een melding. Het is geenszins de bedoeling om een nieuwe actor te creëren. De werking en opvolging van een melding wordt binnen de bovenlokale netwerken uitgebouwd. Evaluatie gerechtelijke procedure uithuiszetting. Vlaanderen heeft momenteel de bevoegdheid om de procedure tot uithuiszetting te verbeteren. Hoewel we beseffen dat begeleiding en ondersteuning van huurders best start voor de procedure van uithuiszetting, is het toch van belang om ook op de zitting afspraken te Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 5 van 17

6 maken over begeleiding en ondersteuning. Dit voorstel willen we bespreken in een overleg met de vrederechters. Samenwerking met Lokale Adviescommissies energie en water. De signalen met betrekking tot energie en water die via deze LAC-werking behandeld worden, kunnen ook aanleiding zijn om bredere woonbegeleiding in te zetten voor een gezin. Rol van woonbegeleiding door CAW s en Kaderbesluit Sociale Huur (KSH) Naar aanleiding van de evaluatie van het KSH, nemen we de optie mee om de CAW s op de hoogte te stellen bij betalingsproblemen, leefbaarheidsproblemen, die kunnen leiden tot uithuiszetting. Aanklampende woonbegeleiding leidt tot behoud van woning. Uitbreiding capaciteit woonbegeleiding. De methodiek van de preventieve woonbegeleiding heeft binnen het algemeen welzijnswerk al vruchten afgeworpen. Momenteel worden sociale huurders met huurachterstal of overlastproblemen door de sociale huisvestingspartner doorverwezen naar een CAW. De woonbegeleider start dan een aanklampende begeleiding op met het oog op het voorkomen van de dreigende uithuiszetting. Tot nog toe spitsten de CAW s zich vooral toe op de sociale huisvestingsmarkt. 80% van de vorderingen tot uithuiszetting doen zich voor in de private huurmarkt. De lopende projecten inzake preventie van uithuiszetting op de private huurmarkt gaven een impuls voor uitbreiding van de werking naar de private huurmarkt. Deze projecten worden verder structureel verankerd, waardoor de begeleiding van huurders op de private huurmarkt nog versterkt wordt. Intersectorale samenwerking. Momenteel wordt er door meerdere partners ingezet op preventieve woonbegeleiding. Hierbij wordt niet altijd geëxpliciteerd wat de verschillen in aanpak, intensiteit, duur, inzet van expertise, zijn. Om tot een efficiënte en effectieve inzet van middelen te komen is verduidelijking en afstemming nodig. Minimaal volgende partners, die een vorm van woonbegeleiding aanbieden, dienen bij dit proces van afstemming betrokken te zijn: sociale huisvestingsmaatschappijen, sociale verhuurkantoren, OCMW s, CAW s. Een dergelijke afstemming en uitklaring van verwachtingen leidt tot een efficiëntere inzet van middelen en uiteindelijk ook een groter aantal woonbegeleidingen. Binnen deze afstemmingsoefening leggen we ook de link naar andere vormen van mobiele begeleiding zoals in de sector Personen met een Handicap en de Geestelijke Gezondheid. 3. Tactische keuzes met oog op preventie van thuisloosheid Binnen de visie gericht op het beëindigen van thuisloosheid, bepaalt de strategische doelstelling inzake uithuiszetting dat niemand uit huis gezet zou mogen gezet worden bij gebrek aan begeleidings- of herhuisvestingsmogelijkheden. Maar lang niet alle vorderingen tot uithuiszetting leiden tot een feitelijke uithuiszetting, en nog minder (ca. 1 op 6 à 7) tot thuisloosheid. Een Vlaams actieplan thuisloosheid, beoogt natuurlijk in eerste instantie thuisloosheid te verminderen. Het komt er dan op tactisch vlak op neer je vooral te richten op die situaties van dreigende uithuiszettingszetting die een groot risico op thuisloosheid vormen. Deze focus is des te belangrijk omdat de middelen die men kan inzetten beperkt zijn in verhouding tot de omvang van de problematiek. Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 6 van 17

7 Hoge risico s op thuisloosheid bij dreigende uithuiszetting zijn: uitzichtloze schulden of financieel onvermogen, waardoor geen alternatieve woonst kan gevonden worden. afwezigheid van een sociaal netwerk, verslavingsproblemen, eerdere opnames in de thuislozenzorg, Tactisch komt het er dan op neer deze situaties er uit te filteren. Verder vraagt het beleid ook om zich prioritair te richten op situaties van dreigende thuisloosheid, waarbij kinderen betrokken zijn. Dit is ingegeven door het rapport van het Vlaams Kinderrechtencommissariaat (11) over de situatie van kinderen in de context van thuisloosheid. Deze tactische keuzes dient men mee te nemen bij de organisatie van de hulpverlening op het terrein. 4. Organisatiescenario s We zien momenteel vier organisatiescenario s voor het bereiken van met uithuiszetting bedreigde private huurders, met een verhoogd risico op dak- en thuisloosheid. Deze scenario s kunnen uiteraard onderling (boven)lokaal gecombineerd worden: een meldpunt, de werking van een LAC, samenwerking met de vrederechters en de samenwerking met gemeentelijke woondiensten. We gaan verder ook in op de mogelijke samenwerkingsafspraken tussen CAW en OCMW en de specificiteit van de Brusselse situatie. De vraag is welke organisatievorm het meest effectief is, om net die cases er uit te halen die tot thuisloosheid kunnen leiden (en minder te werken met cases waar betrokken zelf een oplossing kunnen vinden of waar nog geen uithuiszetting dreigt) Een meldpunt uithuiszetting Dit is de meest omvangrijkste organisatievorm. Zo n meldpunt richt zich tot verhuurders, huurders, diensten die situaties kunnen signaleren (bv. thuishulpdiensten) en mensen uit het netwerk van betrokkenen. Zo n meldpunt vervult volgende functies: Informatie en advies over (dreigende) uithuiszetting. Aanmelding en screening van situaties. Hulptoewijzing en trajectopvolging: welke dienst gaat met de situatie aan de slag? Toeleiding naar meer gespecialiseerde hulp. Permanente communicatie naar mogelijke aanmelders. Monitoring en evaluatie. Aandachtspunten bij het uitbouwen van zo n meldpunt zijn (12): Zorg voor een (boven)lokaal draagvlak: ga met sleutelfiguren uit de regio na of men voldoende mogelijkheden ziet voor zo n meldpunt en men erin wil investeren. Het is niet nodig dat er ineens in alle gemeenten van de regio een draagvlak moet zijn om op te starten. Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 7 van 17

8 Het gefaseerd uitbouwen van een meldpunt biedt het voordeel dat men meldingen en begeleidingen gemakkelijker in evenwicht kan houden. Maar echt gaan voorspellen kan men niet. Maak de doelgroep en de doelstellingen operationeel en maak tactische keuzes. Stel voor de uitbouw een team-of projectleider aan. Maak een communicatieplan naar mogelijke aanmelders. Maak een stappenplan voor trajectcoördinatie en opvolging. Heb ook aandacht voor het logistieke luik. Men zal te maken krijgen met sterk vervuilde woningen en tuinen. Vervoer naar containerparken, opkuis, vuilzakken en containers, zijn voorbeelden van logistieke problemen. Als daar onvoldoende oplossingen voor zijn, is dat een ernstig efficiëntielek en belastend voor hulpverleners. Zorg voor een samenwerkingsprotocol tussen de betrokken organisaties dat ook voorziet in een werkwijze om conflicten te hanteren. Zorg voor een deontologisch kader voor het omgaan met cliëntgegevens. Een meldpunt biedt het groot voordeel dat men al op de hoogte geraakt van uithuiszettingssituaties, voordat de zaak in de gerechtelijke fase zit. Wat natuurlijk de handelingsruimte verhoogt om de situatie te keren of alternatieven te zoeken. De beperking ervan is dat men uit de aangemelde situaties zal moeten filteren en dat er wachttijden kunnen ontstaan als de aanmeldingen de begeleidingscapaciteit overstijgen. Een risico is ook dat sommigen te gemakkelijk gebruik kunnen maken van zo n meldpunt om allerlei problemen met lastige huurders te signaleren. 1 De communicatie naar verhuurders is geen eenvoudige aangelegenheid. Want deze wonen niet altijd in de regio waar de huurwoning gelegen is. Pas indien er in Vlaanderen een gebiedsdekkend aanbod aan meldpunten zou zijn, zou men dit beter gaan kunnen stroomlijnen. Maar dit is geen streefdoel in het huidige actieplan Samenwerking met de lokale adviescommissies energie en water. Het voordeel hiervan is dat men geen nieuwe structuur moet uitbouwen. De beperking ervan is dat mensen met energieschulden, daarom nog niet met uithuiszetting bedreigd worden of een voldoende sense of urgency ervaren om aan een begeleiding mee te werken Samenwerking met het vredegerecht. Tactisch biedt dit het grote voordeel dat men zeker is dat het om een situatie van dreigende uithuiszetting gaat en dat men minder moet gaan filteren. Men moet ook geen nieuwe structuur uitbouwen. Men kan men het vredegerecht ook tot afspraken komen over het aantal trajecten dat men kan opvolgen. Het nadeel is evenwel dat de zaak al in de gerechtelijke fase zit, waardoor de handelingsruimte mogelijk beperkter wordt. Als men de middelen niet heeft om een meldpunt uit te bouwen, zou samenwerking met het 1 Dit meldpunt zou ook kunnen deel uitmaken van een breder concept, waarbij ook andere factoren die leiden tot dak- en thuisloosheid in het vizier komen, zoals bvb. instellingsverlating (psychiatrie, gevangenis, jeugdzorg, ) of uithuiszetting door familieleden. Omwille van haalbaarheid pleiten we ervoor om in de eerste plaats te focussen op de private huurmarkt. Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 8 van 17

9 vredegerecht de meest haalbare optie zijn Samenwerking met gemeentelijke woondiensten. Hierbij gaat men samen met de dienst wonen op huisbezoek in het kader van onbewoonbaaren/of ongeschiktheidsonderzoek of overlast. Hier kan men eveneens al handelen voor de zaak in de gerechtelijke fase zit. Maar men zal ook moeten filteren Samenwerkingsafspraken tussen OCMW s en CAW s. De Vlaamse overheid vraagt dat OCMW s en CAW s taakafspraken maken over de preventie van uithuiszetting. De OCMW s en de CAW s hebben hierover al een ruimere dialoogtekst opgemaakt (13). Over thuisloosheid zegt deze dialoogtekst het volgende: Een einde maken aan dak- en thuisloosheid. Als CAW en OCMW hebben we samen met partners in de huisvestingssector en de zorgsectoren de sleutels in handen voor een aanpak die een einde maakt aan de situatie van dak- en thuisloosheid. We leren uit succesvolle strategieën uit het buitenland en vertalen die naar de Vlaamse en lokale context. De globale aanpak met de doelstellingen van het Europese netwerk FEANTSA streven we na: 1) Niemand (met en zonder papieren) mag genoodzaakt zijn om tegen zijn wil op straat te moeten overnachten bij gebrek aan opvang die aangepast is aan zijn situatie; 2) Niemand mag genoodzaakt zijn om langer dan nodig te moeten verblijven in de opvang bij gebrek aan doorstromingsmogelijkheid naar (begeleid) wonen; 3) Niemand mag uit een instelling ontslagen worden (ziekenhuis, psychiatrie, gevangenis, jeugdinstelling, ) zonder voldoende nazorg en een oplossing voor zijn woonsituatie; 4) Niemand mag uit huis gezet worden bij gebrek aan begeleidings- en herhuisvestingmogelijkheden; 5) Niemand die jongvolwassen wordt of is mag thuisloos worden als gevolg van de overgangssituatie naar zelfstandigheid. Ook dit kader kan op lokaal of regionaal niveau vertaald worden naar doelstellingen voor een geregisseerde strategie die gericht is op het voorkomen en het zo snel mogelijk beëindigen van situaties van dak- of thuisloosheid. We nemen samen een verantwoordelijkheid op voor zowel de preventie, de noodzakelijke opvang en het realiseren van duurzame woongerichte oplossingen. Het recht op wonen, de zorg op maat en de gedeelde zorg zijn onze uitgangspunten. Met onze samenwerking realiseren we de volgende zaken: We verbeteren de efficiëntie van het bestaande systeem van opvang en begeleiding, met behulp van de gegevens uit de nulmeting en de mogelijke monitoring van vraag en aanbod. We creëren een breed spectrum van woongerichte oplossingen: laagdrempelige vormen van begeleid wonen (individueel, co-housing), housing first, sociale pensions, Een woongericht beleid staat of valt met een voldoende aanbod aan betaalbare en kwaliteitsvolle woningen. Deze zijn momenteel onvoldoende aanwezig op de woningmarkt. We geven mee stimulansen tot het creëren van betaalbare woningen of nemen hiertoe in samenwerking met andere partners zelf initiatief. We zorgen ervoor dat blijvend geïnvesteerd wordt in experimenten wonen-welzijn zodat vernieuwde methodieken kunnen uitgeprobeerd worden en kansen krijgen tot het zich verder ontwikkelen. We bundelen de krachten om uithuiszettingen te voorkomen, zowel op de sociale als de private Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 9 van 17

10 markt. We hebben in de hulpverlening extra aandacht voor de hidden homelessness (sofasurfers). We ontwikkelen een netwerk met verschillende (zorg)sectoren (psychiatrie, jeugdzorg, justitiehuizen en forensisch welzijnswerk, verslavingszorg, zorg voor personen met een beperking, ), door preventief in te werken op de factoren die aan de basis liggen van dak- en thuisloosheid van specifieke groepen. Zowel voor de preventie als deze woongerichte oplossingen werken we nauw samen met de actoren op de woonmarkt: de sociale huisvestingsmaatschappijen, sociale verhuurkantoren en de private verhuurders. Het stedelijke of intergemeentelijke niveau is de meest aangewezen schaal om deze aanpak te ontwikkelen. De lokale overheden hebben hierin een belangrijke regiefunctie, met een goede afstemming met de instrumenten op het centrale (federale en Vlaamse) beleidsniveau. In deze optiek werken we aan een geactualiseerd samenwerkingsprotocol tussen CAW s en OCMW s. Dit samenwerkingsprotocol zal een lijst van engagementen bevatten over de concrete instrumenten die we vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid (verder) willen inzetten. (einde citaat) Op basis van dit kader stellen we voor dat binnen de (boven)lokale netwerken taakafspraken gemaakt worden m.b.t. preventie van uithuiszetting van (private) huurders. Voorbeelden van al bestaande taakafspraken zijn: OCMW richt zich op huurders die al cliënt zijn bij het OCMW, CAW op andere huurders. OCMW richt zich op situaties van huurachterstal, CAW op situaties van overlast De Brusselse situatie We vragen aan de centrale regie om de situatie van CAW Brussel m.b.t. het inzetten op preventie van uithuiszetting van private huurders - en vooral de zinvolheid en de haalbaarheid daarvan - met het CAW te bespreken en uit te klaren. Want in het Brusselse gewest is preventie van uithuiszetting momenteel geen beleidsprioriteit. De Brusselse beleidsprioriteiten zijn gericht op noodhulp, begeleid wonen en housing-first. Hoe haalbaar en zinvol is het dan momenteel dat het CAW, gelet op de middelen en de omvang van de problematiek zich in de Brusselse context op voorkoming van uithuiszetting richt? Noodzakelijke samenwerking met de 19 Brusselse OCMW s en andere welzijnsactoren hierover zijn in het gewest nauwelijks uitgebouwd. Zou het niet relevanter zijn dat CAW Brussel de middelen binnen het kader van het Vlaams actieplan aanwendt voor housing-first? Want daarover is er wel gemeenschappelijkheid tussen het Vlaamse en het Brusselse beleid. 5. Preventieve woonbegeleiding 5.1. Wat is preventieve woonbegeleiding en wat is het niet? In het Vlaams actieplan thuisloosheid is het doel van preventieve woonbegeleiding: uithuiszetting voorkomen die thuisloosheid tot gevolg heeft en dit prioritair in situaties waar gezinnen met kinderen betrokken zijn. De preventieve woonbegeleider zoekt samen met huurder en verhuurder naar oplossingen om de woning te kunnen behouden. Als dat niet meer mogelijk is, probeert men thuisloosheid te vermijden. Er dient dus een duidelijke indicatie te zijn dat er uithuiszetting dreigt en dat er hoge risico s zijn op thuisloosheid: uitzichtloze schulden of te laag inkomen waardoor geen alternatieve Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 10 van 17

11 woonst kan gevonden worden, geen sociaal netwerk, aanwezigheid van verslavingsproblemen, eerdere opnames in de thuislozenzorg. Preventieve woonbegeleiding speelt zich altijd af in een driehoeksrelatie tussen de cliënt, de begeleider en de huisvester (verhuurder). Het is van groot belang om deze rollen goed te onderscheiden. Een vordering voor de vrederechter is de meest objectieve indicator. Andere indicatoren zijn meldingen van huurders, verhuurders of derden waarin expliciet naar uithuiszetting verwezen wordt en de duidelijke aanwezigheid van risico s op thuisloosheid. Bijgevolg is preventieve woonbegeleiding niet: Het bieden van nazorg na een opname in een opvangcentrum om herval te voorkomen. Bemiddelen bij overlastproblemen in een buurt, straat, bouwblok, zonder dat er enige verwijzing of indicatie is dat uithuiszetting dreigt. Bemiddeling kan echter wel als activiteit voorkomen, in de context van een preventieve woonbegeleiding. Alleen huurachterstand, zonder dat er uithuiszetting dreigt, is nog geen voldoende aanleiding om preventieve woonbegeleiding op te starten (14). Het helpen van mensen bij het zoeken van woonst, al dan niet met de inzet van buddy s of vrijwilligers. Integrale begeleiding op alle levensaspecten gericht op het aanleren van woonvaardigheden (begeleid wonen). Maar in de praktijk kan er wel interferentie optreden als men met een cliënt een preventieve woonbegeleiding opstart, vaststelt dat de cliënt over té weinig woonvaardigheden beschikt en men niet kan doorschakelen naar het begeleid wonen. Ook wachtlijsten in de schuldbemiddeling kunnen problemen opleveren om preventieve woonbegeleiding efficiënt aan te wenden. Het gaan overnemen van de taken van de verhuurder, door als CAW of OCMW de woonst zelf in huur te gaan nemen, en onder te verhuren aan de cliënt Module-beschrijving van het hulpaanbod Het hulpaanbod van preventieve woonbegeleiding in private huur kunnen we als volgt omschrijven. Met uitzondering van de randvoorwaarden is deze module identiek aan de preventieve woonbegeleiding in de sociale huur. Definitie. Woonbegeleiding met specifieke acties met het oog op het voorkomen van thuisloosheid ten gevolge van uithuiszetting op de private huurmarkt. Toelichting. Het bieden van begeleiding enkel op die aspecten die met het behouden van woonst te maken hebben. Het betreft hier bemoeizorg, outreachende hulp, waarbij de cliënt ook al een hulpvoorstel krijgt voordat hij op eigen initiatief naar hulpverlening stapt. Randvoorwaarden. Een samenwerkingsovereenkomst met vrederechters, een gemeentelijke woondienst, dossiers filteren uit aanmeldingen bij het Lac, aanmeldingen van verhuurders of derden bij een meldpunt. Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 11 van 17

12 Taakverdeling op lokaal of bovenlokaal vlak tussen OCMW en CAW om tot een betere opvolging van meldingen en/of vorderingen te komen. De begeleiding is gratis voor huurder en verhuurder. Specifieke acties: Kernfunctie BEGELEIDING De cliënt wordt reeds gecontacteerd vooraleer deze zelf een hulpvraag stelt (bv. signaal van huisbaas). Natuurlijk kunnen cliënten die zelf een hulpvraag stellen ook geholpen worden. Analyse en screening van de risico s op thuisloosheid. Proactieve rechtendetectie, onderbescherming en onderbenutting van rechten tegengaan. Ondersteunen en eventueel trainen van woonvaardigheden (onderhoud woning, relaties met de buren, budgetbegeleiding). Belangen behartigen t.a.v. en sensibiliseren van andere diensten (vooroordelen over, imago van de huurders). Huisbezoeken. Aanklampende hulpverlening. Communicatie met verhuurder conform afspraken omgaan met cliëntinfo. Voor andere aspecten dan deze die met wonen te maken hebben wordt doorverwezen en samengewerkt. Toeleiding naar meer gespecialiseerde hulp. Toeleiding naar opvang als uithuiszetting (niet meer) kan voorkomen worden Praktijkfeedback Hier stelt zich de vraag hoe strikt men deze module moet gaan afbakenen: enkel proactief handelen waarbij de cliënt nog geen hulpvraag gesteld heeft of ook voor situaties waar cliënten wel een hulpvraag stellen? De kernbedoeling en bestaansreden van de module is thuisloosheid ten gevolge van uithuiszetting te voorkomen. Het maakt dan weinig uit wie de aanmelding doet. Maar men weet echter uit onderzoek dat proactief, outreachend en aanklampend werken de effectiviteit sterkt verhoogt. Dus zou dit inherent deel moeten uitmaken van de module, zonder daarom een uitsluitingscriterium te vormen voor situaties waar de cliënt zichzelf aanmeldt. Trouwens als men een lokaal meldpunt opricht, zal men dat ook doen opdat niet alleen verhuurders, maar ook huurders die met uithuiszetting bedreigd worden zich melden Caseload, duurtijd, module als beleidsinstrument? Men dient er rekening mee te houden dat preventie van uithuiszettingen bij private huurders, organisatorisch complexer is dan bij sociale huurders. Dit moet onder meer verrekend worden in een caseload-analyse. In Europese actieplannen tegen thuisloosheid, waar preventie van uithuiszetting een prioriteit is, formuleert men daarover operationele doelstellingen om dit, gegeven de middelen, met een Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 12 van 17

13 bepaald percentage te verminderen. Voor het formuleren van deze operationele doelstellingen heeft men voor wat het begeleidingsluik betreft informatie nodig over effecten van begeleiding, caseload en begeleidingsduur. Want anders kan men dat moeilijk budgettair gaan vertalen. Dit veronderstelt echter een gedegen nulmeting (15). Deze werd in Vlaanderen in 2013 gemaakt voor preventie van uithuiszetting bij sociale huurders. De nulmeting wees aan dat met een caseload van 20 begeleidingen/hulpverlener en een gemiddelde begeleidingsduur van 9 maanden, men in 70 % van de situaties uithuiszetting kon vermijden. In de omzendbrief die op deze nulmeting volgde, werd de caseload echter opgetrokken tot 27. Voor wat preventie van uithuiszetting betreft bij private huurders, bestaat er geen degelijke nulmeting. Daarvoor zijn de aantallen in de diverse evaluatieverslagen van de CAW s nog te laag en werden ook verschillende meetwijzen gehanteerd, waardoor men hierover geen gefundeerde uitspraken kan doen. Een meer (wetenschappelijke) nulmeting over caseload, duurtijd en effecten van preventieve woonbegeleiding bij private huurders is het eerste wat zou moeten gebeuren om onder meer de caseload als beleidsinstrument te kunnen hanteren. Maar ondertussen moet men wel beleid voeren en kan men vanuit pragmatisch oogpunt voorlopig de nulmetingsuitkomsten voor sociale huurders hanteren. Voor zover men daar met alle voorbehoud mee omgaat en er geen resultaatsindicatoren van maakt, wat het Vlaams actieplan ook niet doet. Verder dient men voor de praktijk ook te beseffen dat caseload slechts één element is in de werkbelasting van hulpverleners. Andere factoren zijn de kwaliteit van de lokale samenwerking, ervaring, motivatie, organisatiestructuur. Té eenzijdig gaan focussen op caseload en begeleidingsduur belemmert maatwerk en plaatst hulpverleners te veel in een cocon. Het kan ook contraproductief werken, bijvoorbeeld door afromingseffecten te veroorzaken. Het is ook niet duidelijk of consequent, om alleen voor de module preventieve woonbegeleiding criteria inzake caseload of begeleidingsduur te gaan uitwerken, als men dat ook niet voor de andere modules doet. Bijgevolg is het ons advies om eerst een gedegen nulmeting te (laten) uitvoeren over preventieve woonbegeleiding bij private huurders. Beleid gericht op vermindering van thuisloosheid dient operationele doelstellingen te hebben inzake X-% vermindering van uithuiszettingen. Caseload en begeleidingsduur zijn daarbij noodzakelijke bouwstenen, maar geen fundamenten. Fundamenteel is vooral de betaalbaarheid van de huur voor private huurders, de omvang van de sociale huisvesting, huurpremies gericht op de laagste inkomens het stimuleren van investeringen in de private huurmarkt en de kwaliteit van de lokale samenwerking Succesfactoren We zetten de belangrijkste succesfactoren op een rijtje, voor preventieve woonbegeleiding in private huur: Blijvende aandacht voor de structurele factoren van uithuiszetting. Met huurpremies gericht op de laagste inkomensgroepen kan het probleem van de betaalbaarheid op de onderste lagen van de private huurmarkt verminderen. Het verruimen van het aanbod van sociale woningen is uiteraard ook nodig, maar zal nog geen effecten hebben binnen deze legislatuur. Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 13 van 17

14 Het permanent onderhouden van het netwerk tussen de betrokken actoren. Dit wijst op het belang van de (boven)lokale regierol. Ook samenwerkings- en taakverdelingsafspraken tussen OCMW s en CAW s vallen hieronder. Een laagdrempelig aanklampende en outreachende werking. Respect opbrengen voor elkaars rollen in de driehoeksrelatie cliënt-begeleider-verhuurder; elkaar serieus nemen. Leren accepteren dat men vanuit verschillende invalshoeken een analyse maakt van de situaties die leidt tot mogelijke uithuiszetting. Goede afspraken maken over verslaggeving, communicatie en hantering van eventuele conflicten. Preventieve woonbegeleiding moet, binnen de beschikbare middelen, bereikbaar zijn voor eventuele nieuwe situaties. Er moet (reserve)capaciteit zijn prioriteit te geven aan situaties waarbij gezinnen met kinderen betrokken zijn. Afspraken over opvang van mensen die toch uitgezet (moeten) worden. Gezinnen zouden niet langer in leefgroep opvang of nachtopvang mogen terecht komen, maar wel in studioopvang of nood- en transitwoningen. Afspraken over heropstarten van de begeleiding bij eventueel herval Methodische aandachtspunten: bemoeizorg. Het begrip bemoeizorg (16) is afkomstig uit Nederland waar het een veelgebruikte term is voor een specifieke vorm van hulpverlening t.a.v. een bepaalde groep cliënten. In Nederland noemt men deze zorgwekkende zorgmijders die niet door de gewone hulpverlening worden bereikt. In het welzijnswerk en de geestelijke gezondheidszorg zijn verschillende definities van bemoeizorg in omloop. Uit de verschillende definities kozen we de volgende: Bemoeizorg is het bieden van (ongevraagde) hulp aan (zorgwekkende) zorgmijders met een (vaak) complexe problematiek, waarbij de verbetering van de kwaliteit van leven en reductie van overlast als uitgangspunten dienen. Deze zorg op maa -hulpverlening maakt gebruik van verschillende en op elkaar afgestemde methodieken en strategieën. De hulpverlening heeft een actief, outreachend en laagdrempelig karakter. De samenwerking tussen verschillende disciplines en organisaties is van wezenlijk belang om deze groep cliënten met de hulpverlening in contact te brengen. Volgens deze definitie vertoont bemoeizorg volgende kenmerken: Bemoeizorg kent een outreachende werkwijze. Dit houdt in dat potentiële cliënten actief worden benaderd door ze in hun eigen omgeving op te zoeken. De cliënt wordt ongevraagd hulpverlening aangeboden. Het initiatief start bij de hulpverlening. Maar toch is het geen gedwongen hulpverlening want als de cliënt het aanbod niet aanvaardt, heeft de hulpverlener die werkt binnen het Algemeen Welzijnswerk geen enkel mandaat om verdere stappen te zetten. Hoogstens kan de hulpverlener de cliënt wijzen op de mogelijke gevolgen van zijn weigering. Gedwongen hulpverlening is die hulpverlening die verleend wordt in het kader van een gerechtelijke maatregel. Aan gedwongen hulpverlening is Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 14 van 17

15 altijd een vorm van controle verbonden en rapportering naar de gerechtelijke instantie die de maatregel oplegt. De hulpverlening is laagdrempelig. Dat wil zeggen dat aan de cliënt, zeker in het begin, geen hoge eisen worden gesteld. Het gaat vaak om complexe problematieken waarbij vaak psychische problemen, gezondheidsproblemen, verslaving of sociaal isolement een rol kunnen spelen. Er wordt tussen verschillende disciplines en organisaties samengewerkt, zowel in de aanmeldingsfase als bij de uitvoering. Het gaat om cliënten die zelf geen stappen meer zetten naar hulpverlening en/of die zelfs mijden. Bemoeizorg is een tegenkracht en kadert in een ruimere noodzaak aan meer outreachende hulpverlening. Een hulpverlening die mensen direct aanspreekt. I.p.v. boven, naast of achter de cliënt te staan gaat men vanuit de bemoeizorg eropaf. Maar bemoeizorgers krijgen regelmatig kritiek vanuit de eigen geledingen van de hulpverlening. Deze kritiek betreft vaak het vrijwillige karakter van de hulpverlening. Jan Brodala weerlegde deze kritiek mooi met volgende boutade: We zijn in de hulpverlening vaak meer bezig met wat we niet mogen/hoeven of kunnen doen, dan met wat we eigenlijk wel zouden doen. Toch vereist bemoeizorg bijzondere aandacht voor omgaan met cliëntinformatie en deontologie omdat men zich binnen het Algemeen Welzijnswerk op de rand van het speelveld bevindt van wat wettelijk is toegelaten en waarvoor men vanuit het decreet een mandaat heeft. Bemoeizorgers in het Algemeen Welzijnswerk dienen de sectorafspraken over omgaan met cliëntinformatie te respecteren. Concreet wil dit zeggen dat naar een verwijzer (bv. een huisvestingsmaatschappij, private verhuurder) enkel wordt gerapporteerd of de cliënt al dan niet begeleiding aanvaardt en wanneer de begeleiding is afgebroken of beëindigd. Mits instemming van de cliënt en als dat relevant is, kan er wel ruimer gerapporteerd worden. Wat betreft uitwisseling van gegevens met werkers uit andere diensten moet nagegaan worden of deze collega gebonden is door het beroepsgeheim dan wel een informatieplicht heeft t.a.v. zijn opdrachtgever (wat het geval is bij maatschappelijk werkers van een sociale dienst van een huisvestingsmaatschappij en van een OCMW). Hier moet dus rekening gehouden worden met de aspecten van de hulpverlening waarover de collega informatie moet doorgeven aan zijn opdrachtgever. Maar ook hier kan instemming van de cliënt ruimere rapportering toelaten. Wanneer de cliënt na verwijzing, niet wenst in te gaan op het begeleidingsaanbod, dan moet de bemoeizorger binnen het Algemeen Welzijnswerk dit respecteren. Men kan uiteraard wel de cliënt informeren over de mogelijke gevolgen voor hem of haar. Als de situatie van de cliënt van dien aard is dat hij of zij in gevaar verkeert dan gelden de afspraken i.v.m. het omgaan met integriteit-in-gevaar. Men kan een hulpverleningsdienst inschakelen om de gevaarsituatie te keren. Maar men moet de cliënt informeren over de stappen die men onderneemt en enkel relevante informatie doorgeven. Men maakt hiervan ook melding in het cliëntdossier om discussie achteraf te vermijden. Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 15 van 17

16 6. Op te volgen punten Met de (boven)lokale netwerken: De huidige stand van zaken in de regio m.b.t. preventie van uithuiszetting. De verdere planning: organisatie, taakverdeling OCMW-CAW, tactische keuzes Ondersteuningsvragen vanuit de netwerken. We vragen dat de centrale regie met CAW Brussel de relevantie en haalbaarheid uitklaart om momenteel in te zetten op preventie van uithuiszetting van private huurders. We stellen voor om in de tweede helft van 2018, als er al voldoende begeleidingen zijn, een nulmeting uit te voeren bij de CAW s m.b.t. caseload, begeleidingsduur en effectiviteit. 7. Bronnen (1) Vlaamse Woonraad, Wooncrisis in de onderste lagen van de private huurmarkt, advies april (2) Kenna, P., e.a., Pilot Project Promoting protection of the right to housing, Homelessness prevention in the context of evictions, European Commission, (3) Meys, E., Hermans, K., Nulmeting dak-en thuisloosheid in Vlaanderen, Steunpunt Welzijn Volksgezondheid en Gezin, (4) Vlaamse Woonraad, advies inzake dak-en thuisloosheid, (5) Bernard, L., Lemaire, L., Uithuiszetting in het Brussels hoofdstedelijk gewest. Een transversale juridische benadering, Observatorium voor Gezondheid en Welzijn van Brussel, (6) Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie, Ontwerpordonnantie houdende de noodbijstand en de inschakeling van dakloze personen, versie 18/6/2017. (7) Werinke, D., e.a., Huurders over een dreigende uithuiszetting, Ervaringen, oplossingen en toekomstperspectief, Onderzoekscentrum Maatschappelijke Zorg, (8) Lescrauwaet, D., Van Menxel, G., Evaluatierapport van de preventieve woonbegeleiding van de CAW s, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, (9) De Maerschalk, E., Lescrauwaet D., De kost van trajecten in de thuislozenzorg, technische nota, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, (10) Vlaams actieplan dak- en thuisloosheid, (11) Vlaams Kinderrechtencommissariaat, (N)ergens kind aan huis. Dak- en thuisloosheid vanuit kindperspectief, oktober 2016 (12) Heineke, D., Centrale voordeuren in de maatschappelijke opvang, NIZW, (13) CAW en OCMW, Samen sterk op de eerste lijn, Dialoog CAW-OCMW, (14) CAW Limburg, Visienota preventieve woonbegeleiding, (15) Van Wijgerden, N., Niet gemeten, niet gedaan? Verantwoorden in welzijn, Movisie, Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 16 van 17

17 (16) GGD Nederland, Handreiking gegevensuitwisseling in het kader van bemoeizorg, April Uithuiszetting voorkomen op de private huurmarkt september 2017 Pag. 17 van 17