Het is maar hoe je er naar kijkt! Het leerlingvolgsysteem gedrag effectief gebruiken. Een heel bijzondere groepsfoto!

Transcriptie

1 Het is maar hoe je er naar kijkt! Het leerlingvolgsysteem gedrag effectief gebruiken. Een heel bijzondere groepsfoto! Waarom onderwijs in sociale competenties? Wettelijk kader Sinds 1 oktober 2006 zijn de Nederlandse scholen verplicht een aanbod op burgerschap te verzorgen. Dit was de eindconclusie van Hoogenkamp & Kassenberg nadat er was gesignaleerd dat het onderwijs de cognitieve prestaties te centraal stelde (2004). De school moest ook een instrument zijn om de binding in de samenleving te waarborgen. De Onderwijsraad spreekt over schoolburgerschap, hierbij moeten we denken aan de manier hoe leerlingen met elkaar omgaan en met de leerkracht. Het kind is betrokken bij de school, een samenleving, met eigen waarden en regels waarin het sociaal moet participeren. Het nieuwe schooljaar is alweer enkele weken van start gegaan. De leerkrachten en hun groepen hebben de belangrijkste fasen van groepsvorming doorlopen. De forming, storming en normingfase. (Tuckman, 1965) De rollen zijn bijna verdeeld, er is een positieve groep gevormd waarin iedereen zijn of haar plaats heeft gevonden. De opmerkzame leerkracht heeft al heel veel informatie over zijn of haar leerlingen door observatie verkregen. In een prettig leerklimaat kunnen de leerlingen met en van elkaar leren. Dan staat er op de toetskalender; gedragslijst leerlingvolgsysteem invullen! Heel veel leerkrachten zullen verzuchten: Is dat nu wel nodig? en ze vragen zich af: Waarom en hoe moet ik de lijst toch invullen en wat heb ik eraan? Sociale competenties: De sleutel voor de toekomst! Internationaal blijkt dat men het belang van sociaal competent kunnen handelen ook onderkent. Sugai & Lewis (2004) menen dat de school een schoolwide culture of social competence moet ontwikkelen. Rychen & Salganik (2003) noemen het een key competence. Wanneer een mens over goede sociale competenties beschikt, heeft deze de sleutel in handen om succesvol te kunnen zijn in elke levensfase en op alle levensgebieden. Wanneer we bovenstaande bewering onderschrijven, is het onderwijs in sociale competentie een van de 1

2 belangrijkste lessen die kinderen mogen leren op de basisschool. Het is helaas niet zo dat kinderen, wanneer er een goed pedagogisch klimaat op de school is, vanzelfsprekend die competenties ontwikkelen. Het begint thuis. Kinderen leren de eerste sociale competenties thuis en vervolgens breidt de ecologie rond de leerling uit. De school is daarbij een van de belangrijkste segmenten in de basisschoolleeftijd (van Meersbergen & Jeninga, 2012). Figuur 1: Ecologie Daar begint de uitdaging voor de leerkracht! We leven in een snelle, dynamische samenleving waarin wordt verwacht dat jong en oud zich staande houden. Dat vraagt aanpassingen op cognitief en sociaal niveau. Een logisch gevolg is dat dit zijn weerspiegeling moet krijgen binnen de school! Waar moeten we ons van bewust zijn? Kinderen komen de basisschool binnen met een eigen referentiekader, deze kunnen veel verschillen, zij gaan samen een groep vormen. Het pedagogische klimaat is voor de meeste leerlingen goed. Ze voelen zich veilig en kunnen goed omgaan met hun leerkracht en mede leerlingen. Voor een aantal leerlingen is nog net iets extra s nodig. Zoals meer structuur, korte opdrachten en veel positieve bekrachtiging zodat zij zich veilig voelen. Observaties zijn daarnaast nodig om aanvullende interventies te kunnen formuleren. Er zijn al risicofactoren te signaleren vanuit de ecologie van deze kinderen. Door o.a. het handelingsgericht werken en coöperatief leren wordt er van de leerlingen een actieve bijdrage verwacht bij het verwerven van competenties. Kinderen moeten al jong leren om zelf keuzes te maken en de verantwoording voor eigen leerproces te dragen. (Leeman, Meijers & Timmerman, 2006; Volman, 2006). Het is van groot belang dat elke school bewust actief en planmatig gaat werken aan de sociale competentie van hun leerlingen. 2

3 We wachten niet tot er problemen ontstaan maar zetten de gedragsobservatie lijst proactief in om te kijken wat allemaal goed is en waar het nog beter kan. Het is een signaleringsinstrument! Visie Het is mooi om op de sites bij vele scholen te lezen in hun visie of missie: Wij willen een school zijn waar leerlingen en leerkrachten volop kansen krijgen hun talenten te ontdekken, tot ontplooiing brengen en te benutten. Vanuit het bovenstaande kunnen twee hoofddoelen geformuleerd worden: Coöperatief zijn en Zich kenbaar maken. (Sociale Competentie Observatie Lijst, CED-Groep, 2009) Deze bieden aanknopingspunten om concrete doelen te formuleren. Deze zijn vertaald in de volgende acht categorieën: Figuur 3: De competentie categorieën. Willen we dit waarmaken dan zullen we kinderen én leerkrachten moeten hebben die hun sociale competenties goed hebben ontwikkeld en zich daarin blijven ontwikkelen. De competenties Sinds de wet op burgerschap heeft nu elke school een methode of aanpak om aan de sociale competenties te werken. Afhankelijk van de methode zijn de kerndoelen beschreven door Greven & Letcher (2006) vertaald in competentiecategorieën. Figuur 2: Kerndoelen en sociale competentie. Hoe vul je de lijst in? Rekenen, spelling en lezen kunnen we redelijk goed toetsen. Er komen gegevens uit die naast de landelijke normen worden gelegd en ons dan helpen het niveau van de leerling te bepalen. Maar hoe gaat dat dan bij een gedragsvragenlijst? Hoe moet je die invullen? Waar moet je opletten en wat moet je weten? Een gedragslijst invullen is gecompliceerd, want gedrag is 3

4 eigenlijk niet meetbaar, dat heeft te maken met vier aspecten: Het situatieve aspect. Gedrag wordt vooral bepaald door de situatie waarin de leerling op dat moment verkeert. Het relationele aspect. Het gedrag van de leerling is gebaseerd op de specifieke interactie patronen tussen het kind, de mede leerlingen en de leerkracht(en). -Het relatieve aspect. Er is geen echte maat waarmee je gedrag beoordeelt als goed of matig. Het zal dus altijd subjectief zijn. Het fluctuerende aspect. Gedragsproblemen zijn meestal tijdelijk van aard. Soms zijn ze er een periode en dan nemen ze weer af. We weten dat het bij de ontwikkelingsfase hoort waarin de leerling verkeert. Daarom is het van groot belang dat de leerkracht die de lijst invult voldoende kennis heeft van de normale ontwikkeling van kinderen tussen vier en twaalf jaar. Het gedrag wordt nogal eens ten onrechte als problematisch aangeduid. Advies: Lees de vragenlijst voor de invul periode nog eens door, lees de toelichting en stem af met de collega s hoe je bepaalde vragen interpreteert. Kies elke dag 3 leerlingen uit die je extra goed observeert en vul voor die leerlingen de lijst op het eind van die dag in. Een heel speciale foto! Als we weten dat bovenstaande aspecten een grote rol spelen bij het invullen van de gedragslijst dan zullen we ook zo naar de foto, de gedragslijst, moeten kijken als we de uitslagen zinvol willen interpreteren. Je weet niet wat je dan allemaal kunt zien als goede kijker. Figuur 4: Goede kijkers. De foto is op school gemaakt. De lijst kan dan voor de leerkracht een prachtig uitgangspunt zijn om met de ouder in gesprek te gaan over het gedrag van hun kind. Door de gedragslijst met de ouders te bespreken zijn de ouders op de hoogte dat de school aandacht besteedt aan gedragscompetenties en het belangrijk vindt dat kinderen zich daarin ontwikkelen. De meeste ouders willen graag meedenken, de uitslag van de lijst aanvullen of verklaren. In vele gevallen zullen ze gemotiveerd raken om in de thuissituatie het kind ook te stimuleren die competenties te ontwikkelen. Het is voor beiden fijn te ervaren dat zij partners zijn in de zorg voor het kind. De foto is gemaakt in deze groep tijdens deze periode van het schooljaar. Hoe is de samenstelling van de groep, is de groepsvorming evenwichtig tot stand gekomen? Welke kinderen zijn de leiders geworden, wie zijn de volgers? 4

5 Welke positie heeft een kind in de groep? Is het gedrag van deze leerling passend bij de ontwikkelingsfase of juist niet? Wat valt op? Waar is deze groep goed in wat kunnen ze beter gaan doen? Deze vragen die je kunt stellen, als je deze lijst bekijkt. Door antwoord te geven op deze vragen kan de leerkracht een bewuste keuze maken uit de methode Sociaal Emotionele Ontwikkeling. De groepsleerkracht is de fotograaf. Als je de uitkomst van de lijst bekijkt moet dit aspect duidelijk meewegen bij de interpretatie. De omgang tussen leerkracht en leerling is interactief. Ze beïnvloeden elkaar, dat kan verklaren waarom de ene leerkracht geen probleem met een leerling heeft en de ander wel. Hoe beoordeelt de leerkracht gedrag? Wat vindt hij leuk, prettig of juist storend. Op dit onderdeel is heel veel winst te behalen uit de gedragslijst. Het mentale model van de leerkracht, de cultuur van de school, de visie op kinderen en onderwijs liggen hieraan ten grondslag. Door de vragenlijst is het mogelijk hierover in gesprek te gaan. Door dit bespreekbaar te maken kunnen er kostbare reflectie momenten ontstaan! Tevens krijgen veranderingsprocessen, invoering van een leerling volgsysteem gedrag, op deze manier een natuurlijk verloop. Het is dus zaak om hiervoor op schoolniveau structureel tijd vrij te maken. Kijken op schoolniveau We werken met de kinderen aan hun sociale competenties. Doordat we twee keer per jaar de gedragsvragenlijsten invullen, krijgen we als school ook een mooi overzicht hoe de school er als geheel voorstaat. Ook bij deze interpretatie moeten we goed in de gaten houden dat er heel veel factoren van invloed zijn op de totaalscore. Het is mogelijk dat de leerlingpopulatie verandert of veel wisselingen zijn in het team. Toch geeft het een mooi inzicht hoe de school er globaal voorstaat. Wanneer je beter gaat kijken als directie is er ook veel te zien over hoe individuele leerkrachten kijken naar kinderen en of de school aan bepaalde competenties extra aandacht moet geven passend bij de visie die het wil uitstralen. Welke visie een school ook heeft. Samen kijken. De leerkracht en intern begeleider bekijken vanzelfsprekend ook de lijst. Ze hebben een beeld, foto, van de sociale competenties van de groep en de individuele leerlingen. In de bovenbouw hebben de leerlingen ook zelf de vragenlijst ingevuld en is er dus een extra foto voorhanden! Let op: Kind heeft een foto van zichzelf gemaakt. Het perspectief en alle aspecten worden op een andere manier beoordeeld dus moet je ook op een andere manier naar deze foto kijken. Het kan een aanvulling zijn op eigen observaties. Het kind beantwoordt de vragen vanuit de positie als groepslid. Deze foto kan ook ingezet worden om het kind te motiveren om met een bepaalde competentie aan de slag te gaan. Leerkracht en intern begeleider kunnen doelen stellen en mogelijkheden voor een aanpak inventariseren. De gegevens in het groepsoverzicht plaatsen en pedagogische doelen formuleren die ook aansluiten bij de competenties van de groep of de individuele leerling. 5

6 Op dat moment kunnen ze ook signaleren dat er met een bepaalde leerling meer aan de hand is. Dan is uitgebreidere diagnostiek noodzakelijk. De zorg wordt naar een volgend niveau geschoven. Er zal een handelingsplan gedrag gemaakt worden waarin specifieke doelen voor deze leerling worden geformuleerd die in gerichte acties worden gerealiseerd. HGW maakt passend onderwijs en passende leerlingbegeleiding concreet. De werkcyclus van het HGW biedt een duidelijk kader dit bevat vier, elkaar steeds opvolgende fasen: waarnemen, begrijpen, plannen en uitvoeren. Figuur 5: HGW cyclus, (Pameijer,N., 2009) Handelingsgericht Werken (HGW). De 7 uitgangspunten van HGW Uitgangspunten van HGW zijn: 1. Ik denk, kijk en praat over wat het kind nodig heeft om de volgende stap te kunnen maken. Dat is de onderwijsbehoefte en handel daar zoveel mogelijk naar. 2. Ik kijk naar de wisselwerking tussen kinderen, hun ouders, hun groep en mijzelf en stem mijn handelen hierop af. 3. Het afstemmen op kinderen zal ik als leerkracht moeten doen. 4. Iedereen heeft kwaliteiten. Ik ben op zoek naar mogelijkheden van kinderen, ouders en mezelf. 5. Ik werk vanaf het begin samen met het kind, de ouders, mijn collega s en begeleiders. 6. Ik werk doelgericht en zoek naar haalbare doelen voor mijn handelen, gebaseerd op wat het kind WEL kan. 7. We werken systematisch en zijn open en duidelijk naar elkaar, kind, ouders, leerkracht en begeleiders. (vrij vertaald naar Pameijer, N.,e.a 2009) Vele scholen werken met HGW. Het heeft een cyclisch karakter waardoor een leerlingvolgsysteem gedrag daarbij goed kan aansluiten. In elk van deze fasen zijn de resultaten van de gedragsvragenlijst een bron van informatie. Het waarnemen en het observeren is niet alleen bedoeld voor de basisvakken maar ook voor de sociale competenties van de kinderen. Het is niet alleen belangrijk om te weten dat een kind een sociale competentie niet heeft ontwikkeld maar ook waarom dat zo is. Door nauwkeurig te observeren kun je daarover meer te weten komen of kun je concluderen dat je verder moet onderzoeken welke oorzaken hieraan ten grondslag liggen. In de fase van het begrijpen moeten de onderwijsbehoeften van de leerlingen geformuleerd worden, vanuit de observaties en de onderzoeksresultaten, zodat de leerlingen ook de gestelde doelen kunnen behalen. Het vermelden van de sociale competenties in het groepsplan kan 6

7 helpen de pedagogische doelen beter te formuleren. Tijdens de fase van plannen is het bij de keuze van de didactische werkvormen belangrijk om te weten welke sociale competenties het kind bezit en welke moeten worden verbeterd. Een leerling die goed kan samenwerken, aardig is en taakgericht kan werken, maar moeite heeft met zich presenteren kan dan gekoppeld worden aan een leerling die zich wel goed kan presenteren, maar wel een schoudermaatje nodig heeft die hem of haar helpt om de taak af te maken. Een leerkracht kan ook op grond van sociale competenties beslissen dat een leerling nog even in de basisgroep blijft. De leerling vraagt veel om hulp en heeft geen sterk zelfbeeld. Door veel succes ervaringen op te doen en te bemerken dat het zijn of haar taak goed aan kan zal het sterker worden. Het zelfbeeld groeit en het gevoel van welbevinden wordt vergroot, zo kan de leerling optimaal presteren. In de fase van uitvoeren is de leerling ook zelf eigenaar van zijn of haar leerproces. De visualisering van de ingevulde gedragslijst door de leerling zelf en of de leerkracht kan een goed uitgangspunt zijn voor een kindgesprek. Figuur 6: Uit ZIEN! De sociale competenties Op tijd signaleren. Sociaal en medisch model. Preventief of curatief. In het onderwijs zijn we sterk geneigd te kijken naar problemen. We maken handelingsplannen als er werkelijk probleemgedrag is. We beschrijven welke competenties leerlingen dan niet beheersen en hoe we de problemen denken op te lossen. Deze manier van werken stamt af van het medische model waarbij de nadruk ligt op behandeling en zorg. Het (gedrags) probleem vormt dan het uitgangspunt van het handelen. De leerling wordt min of meer gezien als een patiënt die behandeling nodig heeft. Bij het leerlingvolgsysteem gedrag ligt de nadruk echter op preventie. Signaleren en een oplossing zoeken voordat het werkelijk een probleem wordt. Dit sluit aan bij het sociale model waarbij het kind veel meer als burger wordt gezien. Positieve kenmerken van het kind zijn de uitgangspunten om competenties die minder ontwikkeld zijn te verbeteren. Het handelen is gericht op ondersteuning, zelfsturing en het bevorderen van het maken van persoonlijke keuzes van de leerling. Oplossingsgericht werken.kijken! Als we uitgaan van het sociale model en preventief naar de uitkomsten van de gedragsobservatie lijst willen 7

8 kijken dan is het aan te bevelen het op een oplossingsgerichte manier te doen. De oplossingsgerichte gesprekstherapie is ontwikkeld door Steve de Shazer en Insoo Kim Berg. Zij gingen uit van de mogelijkheden, kwaliteiten en wensen van de cliënt. Dit gaf hele goede resultaten binnen een korter tijdspad. De methode is positief, geeft zelfvertrouwen en veiligheid waardoor gemotiveerd en doelgericht gewerkt kan worden. Niet het probleem, maar de oplossing staat centraal. wenst. Wat zie je dan, wat voel je dan, wat doe je dan? -De schaalvraag. Een lijn van 0 tot 10, hoever ben je met je groep? Wat heb je gedaan om al op te staan. Samen op zoek naar de krachtbronnen. -Die krachtbronnen kun je aanboren door uitzonderingen te benoemen die aansluiten bij wat wel werkt. Geef geen adviezen maar stel vragen. Geef denktijd en blijf denken in oplossingen in plaats van problemen. -Tijdens de differentiatie kan de eerste vervolgstap, het tussendoel geformuleerd worden. Wanneer dat doel behaald is staat de leerkracht een stapje verder op de schaal! Figuur 7: De zevenstappendans. Cauffman, & Van Dijk, 2011 In het handboek oplossingsgerichte werken in het onderwijs (Cauffman, & Van Dijk, 2011) is de vertaalslag gemaakt naar het onderwijs. Oplossingsgericht coachen Door de zevenstappendans te doorlopen tijdens de groep -of leerlingbespreking krijgt de leerkracht mogelijkheden om in kansen te denken en concrete haalbare doelen te formuleren. Daardoor overziet de leerkracht datgene wat hij of zij kan en moet doen. Op deze manier krijgt de leerkracht kans om op eigen kracht aan het werk te gaan met een leerling of de groep. Vanuit het oplossingsgerichte denken wordt er tijdens het gesprek positief taalgebruik en passende complimenten gegeven. -Tijdens het context verhelderen ligt de nadruk op wanneer het goed ging en zoek je naar aanknopingspunten die de leerkracht verder helpen. -Tijdens het doelen stellen staat de toekomst centraal. De wondervraag kan hierbij helpen. Morgen kom je op school en gedraagt je groep zich zoals jij dat Sociaal competente kinderen leren meer! Wanneer kinderen de kans krijgen om hun sociale competenties optimaal te ontwikkelen in elke fase van hun leven, zorgen we ervoor dat de basis, het fundament van hun eigen leven stevig is. (De piramide 8

9 van Maslow (1934) steunt in alle lagen op sociaal competent gedrag. Figuur 14: Piramide van Maslow. -De sociaal competente leerkracht begroet de kinderen als ze binnenkomen en signaleert niet alleen opvallend gedrag maar ook de kleine verdrietige beweginkjes of andere signalen die de basis om tot goed leren komen, verstoren. Ze maken er met hun groep een fijne dag van waarin heel veel samen wordt geleerd. De synergie geeft energie waardoor lesgeven het mooiste beroep van de wereld is en blijft... De ouders, verzorgers starten en vervolgens moet de hele ecologie rond het kind, het onderwijs en de leerkrachten er op gericht zijn dit verder te ontwikkelen en borgen. Dan is er ook de ruimte en veerkracht voor het kind om zich fysiek en intellectueel te laten uitdagen. Elk kind op zijn of haar niveau. Sociaal competente leerkrachten halen meer uit hun onderwijs! -Wanneer de leerkrachten zelf sociaal competent zijn kunnen ze openstaan om te reflecteren op eigen gedrag. Wat doet mijn gedrag, reactie met deze leerling, houd ik het gedrag niet in stand op deze manier? -Deze leerkracht vraagt zich af: Wat is de trigger, aanleiding, waardoor een leerling zich zo gedraagt? - Deze leerkracht kijkt en probeert het probleem gedrag te begrijpen voordat hij reageert. - Deze leerkracht vindt het kind de moeite waard en zal doorgaan om het kind te helpen de competentie te ontwikkelen. Dat is een proces dat vaak een langere adem vraagt. Deze leerkracht geeft niet op! Betrekt het kind, collega s en vanzelfsprekend de ouders erbij om het doel te bereiken. Partnerschap! Sociaal competente mensen zijn gelukkiger! Zij kunnen midden in het leven staan. Ze kennen zichzelf: hun krachten en talenten en zijn bereid deel te nemen aan de maatschappij en actief een bijdrage te leveren. Ze maken keuzes en stellen prioriteiten waardoor ze tegenslagen kunnen incasseren en geluk ervaren en dit delen met de mensen om zich heen. Hoogste tijd om aan de slag te gaan met de gedragslijst in het leerlingvolgsysteem en te gaan KIJKEN naar die speciale groepsfoto. 9

10 Fijn dat je mijn artikel hebt willen lezen. Dank je wel. Heb je opmerkingen of suggesties dan hoor ik ze graag, wil je ze hier onder schrijven? Groetjes Annelies. 10