Regio s in economisch perspectief 2013

Transcriptie

1 Regio s in economisch perspectief 213

2 Colofon Auteurs Stef Bais Henk van den Brink Thijs Geijer Rico Luman Ferdinand Nijboer Robbert-Jan Visser Redactie Ferdinand Nijboer Marcel Peek Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig fi nancieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De sche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 3 november 212. De regionaal economische kerncijfers zijn afgesloten op 22 november 212. Regio s in economisch perspectief 213 December 212 2

3 Inhoudsopgave Voorwoord 4 Grote verschillen in werkloosheidsgroei per provincie 5 Regionaal economische kerncijfers 11 Groningen 11 Oost-Groningen 14 Delfzijl en omgeving 17 Groningen 2 Friesland 23 Noord-Friesland 26 Zuidwest-Friesland 29 Zuidoost-Friesland 32 Drenthe 35 Noord-Drenthe 38 Zuidoost-Drenthe 41 Zuidwest-Drenthe 44 Overijssel 47 Noord-Overijssel 5 Zuidwest-Overijssel 53 Twente 56 Gelderland 59 Veluwe 62 Achterhoek 65 Arnhem/Nijmegen 68 Zuidwest-Gelderland 71 Utrecht 74 Flevoland 77 Noord-Holland 8 Kop van Noord-Holland 83 Alkmaar en omgeving 86 IJmond 89 Agglomeratie Haarlem 92 Zaanstreek 95 Groot-Amsterdam 98 Het Gooi en Vechtstreek 11 Zuid-Holland 14 Agglomeratie Leiden en Bollenstreek 17 Agglomeratie s-gravenhage 11 Delft en Westland 113 Oost-Zuid-Holland 116 Groot-Rijnmond 119 Zuidoost-Zuid-Holland 122 Zeeland 125 Zeeuwsch-Vlaanderen 128 Zeeland 131 Noord-Brabant 134 West-Brabant 137 Midden-Brabant 14 Noordoost-Brabant 143 Zuidoost-Brabant 146 Limburg 149 Noord-Limburg 152 Midden-Limburg 155 Zuid-Limburg 158 Bijlagen 161 Contactpersonen 161 Lijst met gebruikte afkortingen 162 Technische toelichting bij regionale economische kerncijfers 163 Regio s in economisch perspectief 213 December 212 3

4 Voorwoord Ondernemen in turbulente tijden is dynamisch en vraagt veel van ondernemers en bedrijven. Resultaten uit het verleden, trends en ontwikkelingen, de stand van de economie, het overheidsbeleid, de ontwikkelingen in de sector, administratieve lastendruk, prestaties van branchegenoten: het zijn allemaal voorbeelden van factoren die van belang zijn voor het succes van de onderneming. Kennis over deze en andere omgevingsfactoren is relevante managementinformatie, waarop belangrijke strategische keuzes in de onderneming kunnen worden gemaakt. ING ziet het als haar taak om ondernemers te helpen, ook in economisch moeilijke tijden, mede door kennis over de markt, de sector en de regio te delen met haar klanten. Voor ondernemend publiceert het ING Economisch Bureau regelmatig sector- en regiovisies. De kennis die de ING heeft over de markt waarin ondernemingen opereren, delen we ook in grote en kleinere bijeenkomsten, maar ook in een-op-een rapportages, zoals de Conditietest voor bedrijven en instellingen en de Bedrijfsscan voor MKBbedrijven. Met de Conditietest delen we met de onderneming de strategische en fi nanciële inzichten en bespreken we hoe deze aansluiten op zijn strategische plannen. De Bedrijfsscan biedt de mogelijkheid voor MKB-ers om met de ING-relatiemanager te sparren over kansen in de bedrijfsvoering. Regio s in economisch perspectief 213 richt zich op de directe geografische omgeving van de onderneming. Het beschrijft de ontwikkelingen in de 12 provincies en hun 38 regio s, die samen vormen. De bevolkingssamenstelling, economische ontwikkeling, de arbeidsmarkt, sectorstructuur en de huizenmarkt zijn in kaart gebracht en het rapport schetst de belangrijke economische trends voor het komende jaar. Ik vertrouw erop dat dit rapport een handvat biedt om nog beter te ondernemen. De relatiemanagers van de ING staan klaar om u hierbij verder te helpen. Annerie Vreugdenhil Directeur Zakelijk ING Leeswijzer Deze regio s in economisch perspectief 213 bestaat uit een overzicht van de regionale economische ontwikkelingen in 213, specifiek voor de economische groei en de arbeidsmarkt. Verder is voor 12 provincies en 38 regio s een overzicht opgenomen met daarin de regionale economische kerncijfers. Per gebied worden de stand van zaken en de vooruitzichten op het vlak van bevolking, economische ontwikkeling, arbeidsmarkt, sectorstructuur en huizenmarkt geschetst. Regio s in economisch perspectief 213 December 212 4

5 Grote verschillen in werkloosheidsgroei per provincie In 213 kampen evenals in 212 vrijwel alle regio s met een krimpende economie en oplopende werkloosheid. Alleen voor Flevoland wordt voor volgend jaar geen krimp (,) van de economie voorzien. De werkloosheid loopt in 213 sterk uiteen: van 5,8% in Zeeland tot 9,9% in Flevoland. Deze laatste provincie neemt volgend jaar dus een bijzondere positie in, door als enige provincie niet te krimpen en de hoogste werkloosheid te noteren. Dit is tekenend voor een stagnerende regionale economie die groei put uit bevolkingstoename, maar door toestroom van jongeren op de arbeidsmarkt kampt met snel oplopende werkloosheid. Negatieve groeivooruitzichten voor 213 De groeivooruitzichten voor de se economie zijn voor 213 negatief. De krimp wordt naar verwachting -,5% (212: -1,). Dit, terwijl er in de afgelopen vijf jaar vanwege het optreden van twee recessies, ook al per saldo nauwelijks sprake is geweest van groei. Huishoudens zullen naar verwachting volgend jaar voor het derde achtereenvolgende jaar hun uitgaven terugschroeven. Dit onder invloed van bezuinigingen, lastenverzwaringen, een aanhoudend zwakke woningmarkt en verder oplopende werkloosheid. Ook het lage consumentenvertrouwen en de heersende onzekerheid ten aanzien van de voor latere jaren te verwachten eigen fi nanciële situatie maakt de gemiddelde consument terughoudend bij het doen van grote uitgaven. Jaren van economische stagnatie hebben bij veel bedrijven tot overcapaciteit en verminderde fi nanciële weerbaarheid geleid. Bij vooralsnog sombere vraagvooruitzichten lijkt het dan ook aannemelijk dat de bedrijfsinvesteringen niet snel zullen aantrekken. De groeimotor van de se economie lijkt volgend jaar dan ook, net zoals in 212, de uitvoer te gaan worden. Maar omdat in veel landen onder invloed van overheidsmaatregelen het tempo van economische groei onder druk komt te staan, zal deze motor volgend jaar minder hard draaien dan in 212. Flevoland en Noord-Holland koplopers, maar zonder groei Het landelijke economische beeld is op nagenoeg alle provincies van toepassing. Ook in 213 zijn de regionale verschillen in economische groei niet al te groot. Vanuit provincieperspectief bezien is het Flevoland dat als enige provincie niet zal krimpen in 213:, (tabel 1). Flevoland kent al jaren een relatief sterke bevolkingsgroei, waardoor de consumptie, zelfs bij een gelijkblijvend consumptieniveau per persoon, toe kan nemen. Consumentensectoren als detailhandel en horeca beperken hierdoor de invloed van de teruglopende koopkracht. In de Randstedelijke provincies Noord-Holland, Utrecht en Zuid-Holland blijft de krimp beperkt (-,3% tot -,4%). Groot-Amsterdam is de enige regio in die groeit, ook al is het maar met,1%. De regio combineert groei in logistiek (Schiphol) en (internationale) groothandel met een bovengemiddelde bevolkings- Tabel 1 Top 3 provincies naar economische groei -213 Rang 212* 213* 1 Noord-Brabant 2,1% Zeeland,2% Flevoland, 2 Flevoland 2, Groningen -,1% Noord-Holland -,3% 3 Utrecht 2, Zuid-Holland -,7% Utrecht -,3% * Ramingen ING Economisch Bureau

6 groei. Utrecht kent een bovengemiddelde bevolkingsgroei, maar ook de zorgsector levert een bijdrage. In Zuid-Holland is het Den Haag dat de kar trekt. Tabel 2 Regionale economische groei -213 Provincie Groei Groei 212* Groei 213* Groningen -3, -,1% -,4% Friesland,8% -1,3% -,7% Drenthe 1,3% -1, -,8% Overijssel 1,9% -1,5% -,6% Flevoland 2, -,8%, Gelderland 1,5% -1,3% -,6% Utrecht 2, -1, -,3% Noord-Holland 1, -,9% -,3% Zuid-Holland 1,5% -,7% -,4% Zeeland -,1%,2% -,9% Noord-Brabant 2,1% -1,5% -,6% Limburg 1, -,8% -,9% 1,2% -1, -,5% zijn de drie provincies met de geringste bevolkingsgroei. In Friesland speelt ook een rol dat de oververtegenwoordigde agrarische sector volgend jaar naar verwachting minder presteert dan in 212. In Drenthe zijn bouw, zorg en landbouw sterk aanwezig, maar deze sectoren krimpen in 213 (bouw) of groeien in een lager tempo (zorg en landbouw). Uiteenlopende provinciale belangen in de economie In figuur 1 is te zien dat de provincies heel verschillende bijdragen leveren aan de se economie. De bijdrage loopt uiteen van 1,7% door Flevoland tot 21% door Zuid-Holland. Deze provincies verschillen dan ook sterk in bijvoorbeeld het aantal inwoners en de hoeveelheid bedrijven. Het aandeel van een provincie in de omvang van de economie wordt deels weerspiegeld in de bijdrage die de provincies aan de economische groei in 213 leveren. Het bovengemiddelde groeicijfer van Flevoland compenseert Figuur 1 Het belang van de provincies in de se economie * Ramingen ING Economisch Bureau Krimp economie Oost- en Groningen rond het gemiddelde In Overijssel en Gelderland neemt de omvang van de provinciale economie in 213 af met,6%. De grootste krimp in Gelderland vindt plaats in de Achterhoek (bouw, bevolkingskrimp). In Overijssel voorkomt de aantrekkende metaal- en machine-industrie (sterk vertegenwoordigd in Twente en Noord-Overijssel) een nog grotere economische terugval vanwege de sterke concentratie van de slecht presterende bouw. Groningen presteert in lijn met het landelijke gemiddelde, ondanks het feit dat twee van haar gebieden in de onderste regionen verkeren. Binnen Groningen compenseert de economisch grote regio Groningen (o.a. stad Groningen en Eemshaven), vooral dankzij een stabiele ontwikkeling van gasopbrengsten, de zwakke positie van de kleine regio s Oost-Groningen en Delfzijl en omgeving. Groningen behoort tot de groep van 4 regio s (van de in totaal 4 onderscheiden regio s), die in 213 niet krimpt. Bevolkingskrimp versterkt economische krimp Zeeland, Limburg, Drenthe en Friesland laten in 213 naar verwachting de laagste groei van alle provincies zien (van -,7% tot -,9%). Zeeland en Limburg hebben vooral last van de lage bevolkingsgroei en de terugval van de groei in de chemische industrie. Friesland, Drenthe en Zeeland Aandeel > 1 Aandeel 5-1 Aandeel -5%, ING Economisch Bureau Regio s in economisch perspectief 213 December 212 6

7 Tabel 3 Top 3 economische groei- en krimpregio s -213 Rang 212* 213* 1 Zuidoost-Noord-Brabant 3,5% Zeeuwsch-Vlaanderen 1,2% Groot-Amsterdam,1% 2 Noord-Overijssel 2,5% Delfzijl en omgeving 1,1% Flevoland, 3 Noord-Limburg 2,2% Groningen,1% s-gravenhage, 38 IJmond -,8% Achterhoek -2,1% Zuid-Limburg -1,1% 39 Delfzijl en omgeving -1,8% Zuidoost-Zuid-Holland -2,2% Zuidoost-Drenthe -1,2% 4 Groningen -3,7% Oost-Zuid-Holland -2,2% Zeeuwsch-Vlaanderen -1,4% * Ramingen ING Economisch Bureau de krimp van de se economie als geheel nauwelijks. Ook de invloed van de relatief sterke krimp in Zeeland op de hele se economie is beperkt. Figuur 2 Economische groei- en krimpregio s in 213 Hoogste economische krimp in noordoostelijke en zuidwestelijke regio s In negen van de veertig regio s is de economische krimp tegen de 1 tot 1,5%, dus het dubbele tot drievoudige van de se groeidaling (figuur 2). Zeeuwsch-Vlaanderen is naar verwachting de hekkensluiter in 213. De regio blijft daarmee Oost-Groningen, Zuid-Limburg en Zuidoost- Drenthe voor. Deze regio s zijn gebieden met bevolkingskrimp, een remmende factor voor economische groei. Zeeuwsch-Vlaanderen wordt in 213 fors geraakt door de lagere groei van de chemische industrie, die ruim een derde van de regionale economie vertegenwoordigt. De regionale arbeidsmarkt in mineur ING Economisch Bureau verwacht in 213 een verdere stijging van de werkloosheid in alle provincies. In de tweede helft van is een trend van een snel toenemend aantal werklozen ingezet, gelijktijdig met een krimpende economie. Ook in de eerste tien maanden van 212 liep de werkloosheid op, met gemiddeld bijna 7. per maand. Dit terwijl in de eerste twee kwartalen de economie licht groeide. De arbeidsmarkt reageert vertraagd op de economische situatie en zal dat ook blijven doen in 213, zeker omdat in het derde kwartaal de economie fors inzakte en ook voor het vierde kwartaal krimp wordt voorzien. (Nul)groei Beneden gemiddelde krimp Gemiddelde krimp Bovengemiddelde krimp Sterke krimp Bron: ING Economisch Bureau Hoewel de bouw, de industrie en de fi nanciële dienstverlening het vaakst genoemd zijn bij de recente hausse aan aangekondigde reorganisatieplannen, zijn er weinig sectoren die ontkomen aan het verlies aan banen. Ook openbaar bestuur en overheid voelen inmiddels de twee jaar geleden aangekondigde sanering van het ambtenarenapparaat. Alleen de groeiende en arbeidsintensieve zorgsector blijft extra banen realiseren, maar ook die banenmotor stokt langzaam maar zeker. Omdat het banenverlies door vrijwel alle sectoren heenloopt, krijgen ook alle regio s te maken met oplopende werkloosheid in 213. De regionale verschillen zijn echter groot (figuur 3). In Flevoland en de drie noordelijke provincies zal de gemiddelde werkloosheid rond de 9% Regio s in economisch perspectief 213 December 212 7

8 Figuur 3 Verwachte werkloosheidspercentages in 213 (en 212) per provincie Figuur 4 Verwachte spreiding gemiddelde werkloze beroepsbevolking (58.) in 213 per provincie 8,9% (7,6%) 9,3% (7,7%) ,6% (7,6%) 21. 6,9% (6,1%) 9,9% (8,3%) 6,9% (6,1%) ,2% (7,3%) 7,1% (6,1%) 6,8% (6,1%) ,8% (4,5%) 6,3% (5,6%) ,5% (5,7%) 33. Lage werkloosheid Beneden gemiddelde werkloosheid Gemiddelde werkloosheid Bovengemiddelde werkloosheid Hoogste werkloosheid Bron: ING Economisch Bureau uitkomen. Ook Zuid-Holland, dat met naar schatting 137. werklozen volgend jaar voor bijna een kwart bijdraagt aan de totale werkloosheid, heeft met 8,2% een bovengemiddeld hoge werkloosheid. Zeeland blijft de positieve uitschieter, met in 213 bijna 6% werkloosheid, onder het geraamde landelijke gemiddelde van 7,3% voor heel 213 (6,4% in 212). Het aantal werklozen ligt door ontslagen in bijvoorbeeld de Zeeuwse industrie (Dow Chemical, Zalco, Thermphos) wel flink hoger dan in. Bron: ING Economisch Bureau Flevoland en noordelijke provincies hebben hoogste werkloosheidspercentages De provincie met het hoogste gemiddelde werkloosheidspercentage in 213 is naar verwachting Flevoland (9,9%). Afwisselend met Groningen en eenmalig Drenthe of Friesland neemt deze provincie in de afgelopen drie jaar deze niet benijdenswaardige koppositie in. ens is in 213 de totale werkloze beroepsbevolking in deze vier provincies (92.) gelijk aan die in de hele provincie Noord- Holland (figuur 4). De noordelijke provincies hebben vanouds een hogere werkloosheid dan geheel en ook in 213 (met alle drie percentages van rond de 9%) is dit toch weer het geval. Het goede nieuws voor de toekomst is echter dat het verschil in het afgelopen decennium steeds kleiner is geworden. De stijging van de noordelijke werkloosheid wordt enigszins gedempt door de zorgsector. Het aantal banen in de arbeidsintensieve zorg is in alle noordelijke deelgebieden behalve Zuidoost-Drenthe verhoudingsgewijs hoger dan gemiddeld in. De zorgvraag zal vanwege de sterkere vergrijzing in het noorden van het land de komende jaren zeker blijven stijgen. De relatief sterke groei van de beroepsbevolking in Flevoland beperkt het percentage van de werkloosheid in deze provincie nog. De groei van het aantal werklozen is vooral het gevolg van een hogere toetreding van jongeren tot de arbeidsmarkt. Flevoland heeft vooral last van de kentering op de arbeidsmarkt in Amsterdam, de meest populaire werkstad voor inwoners van Almere. Regio s in economisch perspectief 213 December 212 8

9 Gevarieerd beeld werkloosheid in Randstad provincies Amsterdam (7,) noteerde in het derde kwartaal van 212 al een bovengemiddeld hoog werkloosheidspercentage. Echter, in Rotterdam (12,1%) en Den Haag (11,2%) lagen die percentages nog fors hoger. In Noord-Holland blijft de werkloosheid ook in 213 met 6,9% beneden het nationale gemiddelde, maar ook daar slinkt het aantal banen in hoog tempo. Dit komt vooral doordat de Amsterdamse banenmotor (goed voor 6 van de Noord-Hollandse banen) begint te haperen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de reorganisaties in de sterk vertegenwoordigde fi nanciële sector. Niet alleen banken en verzekeraars, maar ook tussenpersonen lijden onder de aanhoudende crisis in Europa en op de se woningmarkt. Ook in en rond Rotterdam en Utrecht, maar ook bijvoorbeeld Leeuwarden, waar de fi nanciële sector oververtegenwoordigd is, leidt dit tot een verhoudingsgewijs sterker banenverlies. Daar komt voor diverse grote steden nog bij dat grote aantallen studenten zich na verlenging van hun studieperiode alsnog hebben gemeld op de arbeidsmarkt. Het aandeel Utrechtse jongeren (tussen 15 en 27 jaar) bijvoorbeeld dat als niet werkend staat ingeschreven is fors toegenomen (met 12%). Dat de in 213 verwachte werkloosheid in Zuid-Holland met 8,2% boven en in Utrecht met 7,1% onder het nationale gemiddelde (7,3%) ligt, heeft te maken met de prominente aanwezigheid van logistieke en bouwbedrijven in Rotterdam, sectoren die het al langere tijd zwaar te verduren hebben. In Utrecht zijn vooral de stabielere zakelijke dienstverlening en overheid goed vertegenwoordigd. Zuid-Holland en Utrecht zijn echter ook de twee provincies met de meest overheidsgevoelige economieën van ons land. Door bezuinigingen en reorganisaties bij ministeries, Belastingdienst, Defensie en andere overheidsdiensten zal het aantal ambtenaren in deze provincies sterker dalen dan elders en de werkloosheid een sterkere negatieve impuls krijgen. De inkrimping van de overheid en het openbaar bestuur trekt uiteraard een zware wissel op de Haagse arbeidsmarkt. Ook in 213 en 214 zal dit tot verder banenverlies leiden, rond Den Haag, maar ook in Utrecht, Assen, Groningen en andere steden met een sterk vertegenwoordigde overheidssector. zijn evenals in 29 en 21 aan de orde van de dag. Het verschil is echter dat de destijds ingevoerde deeltijd WW (waarvan Gelderlanders na Brabanders het meeste gebruik maakten) niet meer bestaat. Bovendien zijn de fi nanciële reserves van bedrijven op, zodat personeel niet meer kan worden vastgehouden als de omzetten en resultaten teruglopen. De Achterhoek heeft met veel bouwbedrijven en een economische krimp in zowel 212 als 213 een kwetsbare arbeidsmarkt. Geluk bij een ongeluk is nog dat door vergrijzing de beroepsbevolking in deze regio krimpt, hetgeen het aantal werklozen door de vervangingsvraag enigszins drukt. Zuid- behoudt laagste werkloosheidspercentages Zeeland heeft in absolute zin (hooguit 1. werklozen in 213) en relatief de laagste werkloosheid van. Met een verwachte werkloosheid van 5,8% in 213 scoort de provincie ruim onder het se gemiddelde. Toch zal ook vooral in Zeeuws-Vlaanderen, waar veel industrie aanwezig is, het aantal banen slinken. In de rest van Zeeland, waar veel werkgelegenheid bestaat in de horeca en detailhandel, is de banenkrimp minder groot. Met een verwachte 6,3% voor 213 blijft ook de gemiddelde Brabantse werkloosheid op een laag niveau. Alleen in Zuidoost-Brabant ligt het percentage werklozen iets hoger. Dit komt onder andere doordat er veel 45 tot 65 jarigen in het gebied wonen. Onder hen is er minder dynamiek (in- en uitstroom) op de arbeidsmarkt, waardoor de werkloosheid binnen deze leeftijdscategorie hoger is. De Limburgse werkloosheid stijgt van 5,7% dit jaar naar een verwachte 6,5% in 213 en scoort daarmee beter dan als geheel, ondanks de hogere gemiddelde leeftijd en het lagere opleidingsniveau in Limburg. Door de forse omvang van de industriesector zal de werkgelegenheid vooral onder druk komen te staan in Midden- en Zuid- Limburg en minder in Noord-Limburg. De reeds bestaande werkloosheidverschillen tussen de verschillende Limburgse regio s kunnen hierdoor toenemen. Probleem op de Limburgse arbeidsmarkt is het ontoereikende aanbod van hoogopgeleiden. Na Drenthe kent de provincie het laagste aandeel HBO ers en universitair geschoolden. Gelderland en Overijssel zijn middenmoters Gelderland en Overijssel zijn waarschijnlijk de meest doorsnee provincies van ons land. Wat betreft werkloosheid liggen ze met percentages van tegen de 7% net onder het se gemiddelde. Wat sectorstructuur betreft zijn er in vergelijking met andere provincies relatief weinig uitschieters ten opzichte van de nationale sectorstructuur. Alleen banen in industrie en bouw zijn oververtegenwoordigd in deze provincies. Reorganisaties in deze sectoren Regio s in economisch perspectief 213 December 212 9

10 Tabel 4 Regionale economische groei -213 Groei Groei Groei Regio 212* 213* Oost-Groningen 1,1% -1, -1,1% Delfzijl en omgeving -1,8% 1,1% -,9% Groningen -3,7%,1%, Noord-Friesland,1% -,9% -,7% Zuidwest-Friesland 1,8% -2, -,7% Zuidoost-Friesland 1,6% -1,7% -,8% Noord-Drenthe 1, -,5% -,4% Zuidoost-Drenthe 1, -1,2% -1,2% Zuidwest-Drenthe 1,9% -1,6% -,7% Noord-Overijssel 2,5% -1,1% -,3% Zuidwest-Overijssel 1,1% -1,4% -,7% Twente 1,6% -1,7% -,6% Veluwe 1,4% -1,5% -,6% Achterhoek 1,8% -2,1% -1, Arnhem / Nijmegen 1,3% -,6% -,3% Zuidwest-Gelderland 1,7% -1,8% -,9% Utrecht 2, -1, -,3% Kop van Noord-Holland 1, -1,3% -,7% Alkmaar en omgeving 1,4% -1,1% -,5% IJmond -,8% -2,1% -,8% Agglomeratie Haarlem 1,4% -,5% -,3% Zaanstreek 1,9% -1,3% -,1% Groot-Amsterdam 1, -,6%,1% Het Gooi en Vechtstreek 1,4% -1,5% -,9% Aggl. Leiden en Bollenstreek 1,9% -,8% -,4% Agglomeratie s-gravenhage 1,1% -,5%, Delft en Westland 1,3% -,6% -,1% Oost-Zuid-Holland 1,4% -2,2% -1, Groot-Rijnmond 1,5% -,2% -,4% Zuidoost-Zuid-Holland 1,7% -2,2% -,7% Zeeuwsch-Vlaanderen -,6% 1,2% -1,4% Zeeland,2% -,5% -,7% West-Noord-Brabant 1,4% -,8% -,5% Midden-Noord-Brabant 1,7% -1,4% -,7% Noordoost-Noord-Brabant 1,7% -1,4% -,6% Zuidoost-Noord-Brabant 3,2% -2,1% -,6% Noord-Limburg 2,2% -1,4% -,7% Midden-Limburg,9% -,8% -,6% Zuid-Limburg,6% -,6% -1,1% Flevoland 2, -,8%, 1,2% -1, -,5% * Ramingen ING Economisch Bureau Regio s in economisch perspectief 213 December 212 1

11 Groningen Provincie Groningen 2. Economische ontwikkeling Het Bruto Regionaal Product (BRP) van Groningen bedroeg in 27,5 miljard (figuur 2), dat is per hoofd van de bevolking. Hiermee draagt de provincie voor 4,7% bij aan het Bruto Binnenlands Product (BBP) van. De verwachting is dat het BRP in 213 iets minder zal krimpen (-,4%) dan het se BBP (-,5%). Figuur 2 Ontwikkeling van het BRP (in miljarden ) 25- en het gemiddeld inkomen Bevolking Op 1 januari 212 telde de provincie Groningen inwoners, in waren dat er De jaarlijkse bevolkingsgroei ligt met,3% onder het se gemiddelde van,5%. In 22 zal de bevolking naar verwachting met 1,3% zijn toegenomen tot personen. Met een aandeel van 21,7% in de leeftijdscategorie -2 jaar heeft de provincie Groningen een relatief oude bevolking (NL: 23,3%) BRP (L-as) _ Gemiddelde inkomen (R-as) Figuur 1 De bevolking verdeeld naar leeftijdscategorie,, 212 en ,9% ,6% ,5% 3. Arbeidsmarkt In bestond de beroepsbevolking uit 261. personen, dat is 45,1% van de totale bevolking (NL: 46,9%). Tussen 26 en lag de jaarlijkse gemiddelde groei van de beroepsbevolking met,9% fractie boven het se gemiddelde van,8% (tabel 1). 6 26,7% 27,4% 27, Tabel 1 De beroepsbevolking ,9% 25,5% 23,9% 2 14,2% 15, 13,8% 16,4% 15,5% 14,8% jr jr jr jr. 65+ jr. (x 1.) Groei 26- per jaar Groningen Groningen Potentiële beroepsbevolking (15-65 jr.) 391,1% -,1% Beroepsbevolking 261,8%,9% Werkzame beroepsbevolking 242,8%,9% Werkloze beroepsbevolking 19 1,6% 3,1% in % 7,3 Regio s in economisch perspectief 213 December

12 In bedroeg het aandeel laaggeschoolden 21,2%. Daarmee heeft de provincie Groningen een relatief hooggeschoolde beroepsbevolking (NL: 23,2%) (tabel 2). Dit is onder meer te danken aan de aanwezigheid van de Rijksuniversiteit Groningen en de Hanzehogeschool en Stenden Hogeschool. industrie (inclusief de hier sterk vertegenwoordigde energiesector) en weinig in de handel, de financiële dienstverlening en de agrarische sector (tabel 3). De delfstoffenwinning (onderdeel van de categorie overig) is zeer bepalend voor de Groningse productiewaarde en groeicijfers, maar niet voor het aantal vestigingen of banen. Tabel 2 Opleidingsniveau beroepsbevolking Groningen Groningen Laag 23,9% 21,2% 23,2% 2,7% Middelbaar 44,2% 46, 42,3% 43,7% Hoog 3,8% 32, 33,6% 34,5% Onbekend 1,1%,8% 1, 1,1% Met 7,3% lag de werkloosheid in de provincie Groningen in fors boven die van (5,4%). Naar verwachting zal eind 212 de Groningse werkloosheid nog steeds ruim boven die van (6,8%) liggen. Voor 213 wordt een gemiddelde werkloosheid van 9,3% verwacht. Naar opleidingsniveau ligt in de provincie Groningen het aandeel laaggeschoolde niet-werkende werkzoekenden fors lager en het aandeel middelbaargeschoolde niet-werkende werkzoekenden fors hoger dan het se gemiddelde (figuur 3). Figuur 3 Gemiddeld aantal NWW* per maand per opleidingsniveau, Tabel 3 Aandeel in totaal aantal banen en vestigingen per sector, Aandeel banen Aandeel vestigingen Groningen Groningen 1,2%,6% 8,9% 13,2% 1,5% 12,3% 5,7% 5,9% 4,7% 4,1% 12,4% 1,9% Handel 16,6% 13,3% 21,5% 21,5% Transport & opslag 4,8% 3,5% 3,1% 3,8% Horeca 4,1% 3,3% 4,4% 4,7% 2,7% 19,9% 27,1% 22,9% 3,3% 2, 2,3% 1,5% Overheid & Onderwijs 13,4% 16,1% 2,6% 2,6% Zorg 16,9% 22,1% 5,7% 6,6% 3,7% 3, 6,3% 6,4% Totaal Investeringen per sector In 29 bedroegen de totale Groningse investeringen in vaste activa 3,8 miljard. Dat is 3,3% van de totale se investeringen in vaste activa. Alleen in de Groningse industrie werd in vergelijking met meer geïnvesteerd, in alle andere Groningse sectoren minder (figuur 4) ,8% 11,5% , 11,9% Figuur 4 Aandeel in totale investeringen in vaste activa per sector, , 25,2% % 41% 2 51,6% 57,9% 3 Groningen Bron: UWV, bewerking ING Economisch Bureau * NWW= Niet-werkende werkzoekenden. MBO 1, VO en BO MBO 2, 3, 4 HBO WO 4. Sectorstructuur Ten opzichte van is het totaal aantal bedrijfsvestigingen in de provincie Groningen toegenomen met 16,9% tot 29.. Daarmee ligt de groei onder het se gemiddelde van 18,2%. In vergelijking met heeft de provincie Groningen veel bedrijfsvestigingen in de agrarische sector, de transport en opslag en de zorgsector en weinig in de zakelijke dienstverlening en de bouw. Relatief veel banen zijn te vinden in de zorgsector, de overheid en het onderwijs en de 2 1 3% 3% 11% 19% 2% 2% Handel, transport en horeca 13% 12% Groningen 5% 3% 21% 2 Overheid, onderwijs en zorg 3% 1% Regio s in economisch perspectief 213 December

13 Bedrijfsomvang De gemiddelde schaalgrootte ligt in de provincie Groningen met 8,5 banen per vestiging boven die van (8,2). Vooral de overheid en het onderwijs, de zorg en de industrie kennen gemiddeld relatief veel banen per vestiging, de agrarische sector, transport en opslag en de handel juist minder (tabel 4). Tabel 4 Gemiddelde aantal banen per vestiging per sector, 21 De provincie Groningen kent een relatief weinig ondernemende beroepsbevolking: per 1 personen van de beroepsbevolking startten 14,2 personen een eigen onderneming (NL: 15,8). Hiermee is Groningen provincie nummer 7 qua starters. De meeste oprichtingen vinden plaats in de zakelijke dienstverlening op afstand gevolgd door de zorgsector, de handel en de bouw (figuur 6). Figuur 6 Aantal starters per sector Groningen 1,1,4 15,2 17,5 3,1 3,2 Handel 6,3 5,2 Transport & opslag 12,8 7,8 Horeca 7,6 5,9 6,2 7,3 11,4 11,6 Overheid & Onderwijs 42,9 52, Zorg 24,1 28,2 4,9 3,9 Totaal 8,2 8, Groothandel Detailhandel Transport & opslag Horeca Overheid en onderwijs Zorg Belang MKB In de provincie Groningen lag het aandeel van het MKB (exclusief ZZP ers) in de toegevoegde waarde in 29 met 57,3% boven het gemiddelde in (55,1%). In had het MKB in Groningen een aandeel van 56,3% in de TW. Daar staat tegenover dat ZZP ers met 1,7% iets minder bijdragen aan de Groningse toegevoegde waarde dan landelijk (11,4%). Ook het aandeel van het grootbedrijf blijft met 32% achter bij het landelijke gemiddelde van 33,5% (figuur 5). Figuur 5 Verdeling van bruto toegevoegde waarde naar bedrijfsgrootte, 29 ZZP Klein Midden Groot 32, 1,7% 28,1% 21 Bron: KvK, bewerking ING Economisch Bureau 5. Huizenmarkt Ten opzichte van 21 zijn de huizenprijzen in de provincie Groningen in met -2,6% iets sterker gedaald dan in als geheel (-2,3%). Sinds 26 is het aantal huizenverkopen afgenomen met gemiddeld -9,8% per jaar, eenzelfde daling als landelijk. Van alle huizentransacties in vond 3,4% plaats in de provincie Groningen (figuur 7). Figuur 7 Aantal transacties en ontwikkeling van de huizenprijs jaar op jaar, , 2,5%, -2,5% 29,2%, stippellijn geeft MKB weer (tot 25 werkzame personen) Huizentransacties (L-as) _ Huizenprijs jaar op jaar (R-as) -5, Starters De provincie Groningen telde in 3.79 startende ondernemingen,,3% meer dan in 21. Dat is minder dan de,7% groei voor. Het aandeel van de provincie Groningen in het totaal aantal starters in bedroeg in 3,. Regio s in economisch perspectief 213 December

14 Oost-Groningen Regio Oost-Groningen 2. Economische ontwikkeling Het Bruto Regionaal Product (BRP) van Oost-Groningen bedroeg in 2,9 miljard (figuur 2), dat is per hoofd van de bevolking. Hiermee draagt de regio voor,5% bij aan het Bruto Binnenlands Product (BBP) van. De verwachting is dat het BRP in 213 sterker zal krimpen (-1,1%), dan het se BBP als geheel (-,5%). Figuur 2 Ontwikkeling van het BRP (in miljarden ) 25- en het gemiddeld inkomen Bevolking Op 1 januari 212 telde de regio Oost-Groningen inwoners, in waren dat er De jaarlijkse bevolkingskrimp ligt met -,4% onder het se gemiddelde van +,5%. In 22 zal de bevolking naar verwachting met 2, zijn gedaald tot personen. Met een aandeel van 21,6% in de leeftijdscategorie -2 jaar heeft Oost-Groningen een relatief oude bevolking (NL: 23,3%). 3,5 3, 2,5 2, 1,5 1,, BRP (L-as) _ Gemiddelde inkomen (R-as) Figuur 1 De bevolking verdeeld naar leeftijdscategorie,, 212 en ,3% , ,7% 3. Arbeidsmarkt In bestond de beroepsbevolking uit 65. personen, dat is 42,9% van de totale bevolking (NL: 46,9%). Tussen 26 en lag de jaarlijkse gemiddelde groei van de beroepsbevolking met, onder het se gemiddelde van,8% (tabel 1). 6 29,3% 3,5% 3,2% Tabel 1 De beroepsbevolking , 23,1% 19,4% 2 1,5% 1,4% 1,9% 16,8% 16, 14,7% jr jr jr jr. 65+ jr. (x 1.) Oost- Groningen Groei 26- per jaar Oost- Groningen Potentiële beroepsbevolking (15-65 jr.) 98,1% -1, Beroepsbevolking 65,8%, Werkzame beroepsbevolking 59,8% -,6% Werkloze beroepsbevolking 6 1,6% 11, in % 9, Regio s in economisch perspectief 213 December

15 In bedraagt het aandeel laaggeschoolden 31,3%. Daarmee heeft de regio Oost-Groningen een relatief zeer laaggeschoolde beroepsbevolking (NL: 23,2%) (tabel 2). Tabel 2 Opleidingsniveau beroepsbevolking Oost- Groningen Oost- Groningen Laag 23,9% 3,8% 23,2% 31,3% Middelbaar 44,2% 47,7% 42,3% 48,4% Hoog 3,8% 21,5% 33,6% 2,3% Onbekend 1,1%, 1,, Tabel 3 Aandeel in totaal aantal banen en vestigingen per sector, Aandeel banen Aandeel vestigingen Oost- Groningen Oost- Groningen 1,2%,7% 8,9% 15,5% 1,5% 18,1% 5,7% 6,3% 4,7% 4,2% 12,4% 12,9% Handel 16,6% 16,4% 21,5% 24,5% Transport & opslag 4,8% 4,6% 3,1% 3,8% Horeca 4,1% 2,8% 4,4% 4,4% 2,7% 12,5% 27,1% 16,4% 3,3% 1,4% 2,3% 1,5% Overheid & Onderwijs 13,4% 13,2% 2,6% 2,1% Zorg 16,9% 22, 5,7% 5,6% en onbekend 3,7% 4,2% 6,3% 6,8% Totaal Met 9, lag de werkloosheid in Oost-Groningen in fors boven die van (5,4%). Naar verwachting zal eind 212 de werkloosheid nog steeds ruim boven die van (6,8%) liggen. Naar opleidingsniveau ligt in Oost-Groningen het aandeel laaggeschoolde niet-werkende werkzoekenden lager en het aandeel middelbaargeschoolde niet-werkende werkzoekenden fors hoger dan het se gemiddelde (figuur 3). Figuur 3 Gemiddeld aantal NWW* per maand per opleidingsniveau, ,5% 7,5% 37,1% 53,9% Oost-Groningen Bron: UWV, bewerking ING Economisch Bureau * NWW= Niet-werkende werkzoekenden , 11,9% 25,2% 57,9% MBO 1, VO en BO MBO 2, 3, 4 HBO WO 4. Sectorstructuur Ten opzichte van is het totaal aantal bedrijfsvestigingen in Oost-Groningen toegenomen met 14,9% tot Daarmee ligt de groei onder het se gemiddelde van 18,2%. In vergelijking met heeft de regio Oost-Groningen veel bedrijfsvestigingen in de agrarische sector, de handel en de logistiek en weinig in de zakelijke en financiële dienstverlening en overheid en onderwijs. Relatief veel banen zijn te vinden in de industrie en de zorgsector en weinig in de zakelijke en financiële dienstverlening, de horeca en de agrarische sector (tabel 3). Investeringen per sector In 29 bedroegen de totale investeringen in Oost-Groningen in vaste activa 597 miljoen. Dat is,5% van de totale se investeringen in vaste activa. In de regionale industrie, agrarische sector en publieke sector werd in vergelijking met meer geïnvesteerd, in alle andere sectoren minder (figuur 4). Figuur 4 Aandeel in totale investeringen in vaste activa per sector, % 3% 11% 17% 2% 2% Handel, transport en horeca 13% 7% Oost-Groningen 42% 37% 5% 3% 21% Overheid, onderwijs en zorg 27% 3% 1% Bedrijfsomvang De gemiddelde schaalgrootte ligt in Oost-Groningen met 5,8 banen per vestiging onder die van (8,2). Alleen de industrie kent gemiddeld relatief veel banen per vestiging, alle andere sectoren juist minder (tabel 4). Regio s in economisch perspectief 213 December

16 Tabel 4 Gemiddelde aantal banen per vestiging per sector, Oost-Groningen 1,1,3 15,2 16,6 3,1 1,9 Handel 6,3 3,9 Transport & opslag 12,8 7, Horeca 7,6 3,6 6,2 4,4 11,4 5,5 Overheid & Onderwijs 42,9 36,8 Zorg 24,1 22,9 en onbekend 4,9 3,6 Totaal 8,2 5,8 Figuur 6 Aantal starters per sector Groothandel 21 Detailhandel Transport & opslag Horeca Overheid en onderwijs Zorg Belang MKB In Oost-Groningen lag het aandeel van het MKB (exclusief ZZP ers) in de toegevoegde waarde in 29 met 62,1% flink boven het gemiddelde in (55,1%). In had het MKB in Oost-Groningen een aandeel van 61,8% in de TW. Ook ZZP ers dragen met 14,8% meer bij aan de toegevoegde waarde dan landelijk (11,4%). Het aandeel van het grootbedrijf blijft met 23,1% echter fors achter bij het landelijke gemiddelde van 33,5% (figuur 5). Figuur 5 Verdeling van bruto toegevoegde waarde naar bedrijfsgrootte, 29 ZZP Klein Midden Groot 23,1% 14,8% Bron: KvK, bewerking ING Economisch Bureau 5. Huizenmarkt Ten opzichte van 21 zijn de huizenprijzen in Oost-Groningen in met -6,6% veel sterker gedaald dan in als geheel (-2,3%). Sinds 26 is het aantal huizenverkopen afgenomen met gemiddeld -11,9% per jaar, een grotere daling dan landelijk (-9,8%). Van alle huizentransacties in vond,8% plaats in Oost-Groningen (figuur 7). Figuur 7 Aantal transacties en ontwikkeling van de huizenprijs jaar op jaar, , 3,5% , 35,5% 5-3,5% 26,6% , stippellijn geeft MKB weer (tot 25 werkzame personen). Huizentransacties (L-as) _ Huizenprijs jaar op jaar (R-as) -7, Starters De regio Oost-Groningen telde in 726 startende ondernemingen, 5,3% minder dan in 21. Dat is slechter dan de,7% groei voor. Het aandeel van Oost- Groningen in het totaal aantal starters in bedroeg in,6%. De regio Oost-Groningen kent een relatief weinig ondernemende beroepsbevolking: per 1 personen van de beroepsbevolking startten 11,2 personen een eigen onderneming (NL: 15,8). Hiermee is Oost-Groningen regio nummer 39 qua starters. De meeste oprichtingen vinden plaats in de zakelijke dienstverlening op afstand gevolgd door de detailhandel en de bouw (figuur 6). Regio s in economisch perspectief 213 December

17 Delfzijl en omgeving Regio Delfzijl en omgeving 2. Economische ontwikkeling Het Bruto Regionaal Product (BRP) van Delfzijl en omgeving bedroeg in 1,8 miljard (figuur 2), dat is 36.2 per hoofd van de bevolking. Hiermee draagt de regio voor,3% bij aan het Bruto Binnenlands Product (BBP) van. De verwachting is dat het BRP in 213 sterker zal krimpen (-,9%) dan het se BBP (-,5%). Figuur 2 Ontwikkeling van het BRP (in miljarden ) 25- en het gemiddeld inkomen ,9 1,8 1,7 1,6 1, Bevolking Op 1 januari 212 telde de regio Delfzijl en omgeving inwoners, in waren dat er De jaarlijkse bevolkingskrimp ligt met -,8% onder het se gemiddelde van +,5%. In 22 zal de bevolking naar verwachting met 5,8% zijn gekrompen tot 45.9 personen. Met een aandeel van 21,8% in de leeftijdscategorie -2 heeft Delfzijl en omgeving een relatief oude bevolking (NL: 23,3%). Figuur 1 De bevolking verdeeld naar leeftijdscategorie,, 212 en ,8% 29,2% 25,1% 11,1% 16,8% ,5% 3,5% 22,3% 1,7% 16, ,7% 3,1% 18,7% 1,9% 14,8% jr jr jr jr. 65+ jr. 1,4 1,3 BRP (L-as) 3. Arbeidsmarkt In bestond de beroepsbevolking uit 22. personen, dat is 44,8% van de totale bevolking (NL: 46,9%). Tussen 26 en lag de jaarlijkse gemiddelde groei van de beroepsbevolking met 1,1% boven het se gemiddelde van,8% (tabel 1) _ Gemiddelde inkomen (R-as) Tabel 1 De beroepsbevolking 26- (x 1.) Delfzijl en omgeving Groei 26- per jaar Delfzijl en omgeving Potentiële beroepsbevolking (15-65 jr.) 32,1%,1% Beroepsbevolking 22,8% 1,1% Werkzame beroepsbevolking 21,8% 1,2% Werkloze beroepsbevolking 1 1,6% n.b. in % n.b. Regio s in economisch perspectief 213 December

18 In bedraagt het aandeel laaggeschoolden 27,3%. Daarmee heeft de regio Delfzijl en omgeving een relatief laaggeschoolde beroepsbevolking (NL: 23,2%) (tabel 2). Tabel 2 Opleidingsniveau beroepsbevolking Delfzijl en omgeving Delfzijl en omgeving Laag 23,9% 3, 23,2% 27,3% Middelbaar 44,2% 55, 42,3% 54,5% Hoog 3,8% 15, 33,6% 18,2% Onbekend 1,1%, 1,, Tabel 3 Aandeel in totaal aantal banen en vestigingen per sector, Aandeel banen Aandeel vestigingen Delfzijl en omgeving Delfzijl en omgeving 1,2%,6% 8,9% 18,6% 1,5% 19,8% 5,7% 6,5% 4,7% 3,1% 12,4% 9,5% Handel 16,6% 13, 21,5% 2,5% Transport & opslag 4,8% 11,1% 3,1% 11,4% Horeca 4,1% 2,5% 4,4% 4,1% 2,7% 11,7% 27,1% 14,9% 3,3% 1,9% 2,3% 1,3% Overheid & Onderwijs 13,4% 1,5% 2,6% 1,9% Zorg 16,9% 22,2% 5,7% 4,8% en onbekend 3,7% 3,7% 6,3% 6,5% Totaal Met 7,5% lag de werkloosheid in Delfzijl en omgeving in 21 fors boven die van (5,4%). Naar verwachting zal eind 212 de werkloosheid ook ruim boven die van (6,8%) liggen. Naar opleidingsniveau ligt in Delfzijl en omgeving het aandeel laaggeschoolde niet-werkende werkzoekenden een fractie lager en het aandeel middelbaargeschoolde nietwerkende werkzoekenden fors hoger dan het se gemiddelde (figuur 3). Figuur 3 Gemiddeld aantal NWW* per maand per opleidingsniveau, ,1% 6,6% 34,9% 56,4% Delfzijl en omgeving Bron: UWV, bewerking ING Economisch Bureau * NWW= Niet-werkende werkzoekenden , 11,9% 25,2% 57,9% MBO 1, VO en BO MBO 2, 3, 4 HBO WO 4. Sectorstructuur Ten opzichte van is het totaal aantal bedrijfsvestigingen in Delfzijl en omgeving toegenomen met 1, tot Daarmee ligt de groei onder het se gemiddelde van 18,2%. In vergelijking met heeft de regio Delfzijl en omgeving veel bedrijfsvestigingen in transport en opslag, industrie en de agrarische sector en weinig in de zakelijke en financiële dienstverlening, de bouw en de publieke sector. Relatief veel banen zijn te vinden in de logistieke sector, de industrie en de zorg en weinig in de handel en horeca, de zakelijke en financiële dienstverlening, de publieke sector en de agrarische sector (tabel 3). Investeringen per sector In 29 bedroegen de totale investeringen in Delfzijl en omgeving in vaste activa 529 miljoen. Dat is,5% van de totale se investeringen in vaste activa. In de regionale industrie en handel, transport en horeca werd in vergelijking met veel meer geïnvesteerd, in alle andere sectoren veel minder (figuur 4). Figuur 4 Aandeel in totale investeringen in vaste activa per sector, % 3% 11% 4 2% 1% Handel, transport en horeca Delfzijl 13% 35% 42% 1 5% 4% 21% Overheid, onderwijs en zorg Bedrijfsomvang De gemiddelde schaalgrootte ligt in Delfzijl en omgeving met 7, banen per vestiging onder die van (8,2). Alleen de industrie en de zorgsector kennen gemiddeld relatief veel banen per vestiging, de overige sectoren juist minder (tabel 4). 8% 3% Regio s in economisch perspectief 213 December

19 Tabel 4 Gemiddelde aantal banen per vestiging per sector, Delfzijl en omgeving 1,1,2 15,2 21,3 3,1 2,3 Handel 6,3 4,4 Transport & opslag 12,8 6,8 Horeca 7,6 4,2 6,2 5,5 11,4 1, Overheid & Onderwijs 42,9 37,8 Zorg 24,1 32,7 en onbekend 4,9 4, Totaal 8,2 7, Figuur 6 Aantal starters per sector Groothandel 21 Detailhandel Transport & opslag Horeca Overheid en onderwijs Zorg Belang MKB In Delfzijl en omgeving lag het aandeel van het MKB (exclusief ZZP ers) in de toegevoegde waarde in 29 met 63,5% flink boven het gemiddelde in (55,1%). In had het MKB in Delfzijl en omgeving een aandeel van 61,1% in de TW. Daar staat tegenover dat ZZP ers met 1,4% minder bijdragen aan de toegevoegde waarde dan landelijk (11,4%).Ook het aandeel van het grootbedrijf blijft met 26, achter bij het landelijke gemiddelde van 33,5% (figuur 5). Bron: KvK, bewerking ING Economisch Bureau 5. Huizenmarkt Ten opzichte van 21 zijn de huizenprijzen in Delfzijl en omgeving in met -,8% minder sterk gedaald dan in als geheel (-2,3%). Sinds 26 is het aantal huizenverkopen afgenomen met gemiddeld -1,3% per jaar, een fractie hoger dan landelijk (-9,8%). Van alle huizentransacties in vond,2% plaats in Delfzijl en omgeving (figuur 7). Figuur 5 Verdeling van bruto toegevoegde waarde naar bedrijfsgrootte, 29 Figuur 7 Aantal transacties en ontwikkeling van de huizenprijs jaar op jaar, - ZZP Klein Midden Groot 26, 1,4% % 2% ,7% 15-2% 34,8% , stippellijn geeft MKB weer (tot 25 werkzame personen). Huizentransacties (L-as) _ Huizenprijs jaar op jaar (R-as) -4% Starters De regio Delfzijl en omgeving telde in 29 startende ondernemingen, 2,5% meer dan in 21. Dat is meer dan de,7% groei voor. Het aandeel van Delfzijl en omgeving in het totaal aantal starters in bedroeg in,2%. De regio Delfzijl en omgeving kent een relatief weinig ondernemende beroepsbevolking: per 1 personen van de beroepsbevolking startten 9,5 personen een eigen onderneming (NL: 15,8). Hiermee is Delfzijl en omgeving regio nummer 4 (en laatst) qua starters. De meeste oprichtingen vinden plaats in de zakelijke dienstverlening op afstand gevolgd door de detailhandel en de bouw (figuur 6). Regio s in economisch perspectief 213 December

20 Groningen Regio Groningen 2. Economische ontwikkeling Het Bruto Regionaal Product (BRP) van Groningen bedroeg in 22,7 miljard (figuur 2), dat is 6.12 per hoofd van de bevolking. Hiermee draagt de regio voor 3,9% bij aan het Bruto Binnenlands Product (BBP) van. De verwachting is dat de ontwikkeling van het BRP in 213 zal stagneren (,), terwijl het se BBP krimpt (-,5%). Figuur 2 Ontwikkeling van het BRP (in miljarden ) 25- en het gemiddeld inkomen Bevolking Op 1 januari 212 telde de regio Groningen inwoners, in waren dat er De jaarlijkse bevolkingsgroei ligt met,7% boven het se gemiddelde van,5%. In 22 zal de bevolking naar verwachting met 3,5% zijn toegenomen tot personen. Met een aandeel van 21,9% in de leeftijdscategorie -2 jaar heeft Groningen een relatief oude bevolking (NL: 23,3%) BRP (L-as) _ Gemiddelde inkomen (R-as) Figuur 1 De bevolking verdeeld naar leeftijdscategorie,, 212 en ,5% 25,2% 29, 16,1% 16,2% ,7% 25,8% 26,8% 17,3% 15,4% ,3% 25,5% 26,2% 15,2% 14,8% jr jr jr jr. 65+ jr. 3. Arbeidsmarkt In bestond de beroepsbevolking uit 175. personen, dat is 46,3% van de totale bevolking (NL: 46,9%). Tussen 26 en lag de jaarlijkse gemiddelde groei van de beroepsbevolking met 1,4% boven het se gemiddelde van,8% (tabel 1). Tabel 1 De beroepsbevolking 26- (x 1.) Groningen Groei 26- per jaar Groningen Potentiële beroepsbevolking (15-65 jr.) 261,1%,3% Beroepsbevolking 175,8% 1,4% Werkzame beroepsbevolking 163,8% 1,5% Werkloze beroepsbevolking 12 1,6%,4% in % 7, Regio s in economisch perspectief 213 December 212 2

21 In bedraagt het aandeel laaggeschoolden 16,1%. Daarmee heeft de regio Groningen een relatief hooggeschoolde beroepsbevolking (NL: 23,2%) (tabel 2). Dit is onder meer te danken aan de aanwezigheid van de Rijksuniversiteit Groningen, de Hanzehogeschool en Stenden Hogeschool. Tabel 2 Opleidingsniveau beroepsbevolking Groningen Groningen Laag 23,9% 16,7% 23,2% 16,1% Middelbaar 44,2% 44,4% 42,3% 4,8% Hoog 3,8% 38,9% 33,6% 42, Onbekend 1,1%, 1, 1,1% Tabel 3 Aandeel in totaal aantal banen en vestigingen per sector, Aandeel banen Aandeel vestigingen Groningen Groningen 1,2%,5% 8,9% 11,6% 1,5% 9,1% 5,7% 5,7% 4,7% 4,1% 12,4% 1,3% Handel 16,6% 12,6% 21,5% 2,5% Transport & opslag 4,8% 2,5% 3,1% 2,8% Horeca 4,1% 3,4% 4,4% 4,9% 2,7% 22,2% 27,1% 26,4% 3,3% 2,2% 2,3% 1,5% Overheid & Onderwijs 13,4% 17,2% 2,6% 2,9% Zorg 16,9% 22, 5,7% 7,2% en onbekend 3,7% 4,1% 6,3% 6,2% Totaal Met 7, lag de werkloosheid in Groningen in fors boven die van (5,4%). Naar verwachting zal eind 212 de werkloosheid nog steeds ruim boven die van (6,8%) liggen. Naar opleidingsniveau ligt in Groningen het aandeel laaggeschoolde niet-werkende werkzoekenden fors lager en het aandeel middelbaargeschoolde en hooggeschoolde niet-werkende werkzoekenden iets hoger dan het se gemiddelde (figuur 3). Figuur 3 Gemiddeld aantal NWW* per maand per opleidingsniveau, , 14,4% 28,9% 49,7% Groningen Bron: UWV, bewerking ING Economisch Bureau * NWW= Niet-werkende werkzoekenden , 11,9% 25,2% 57,9% MBO 1, VO en BO MBO 2, 3, 4 HBO WO 4. Sectorstructuur Ten opzichte van is het totaal aantal bedrijfsvestigingen in Groningen toegenomen met 18,6% tot Daarmee ligt de groei iets boven het se gemiddelde van 18,2%. In vergelijking met heeft de regio Groningen veel bedrijfsvestigingen in de agrarische sector, de horeca en de zorgsector en weinig in de financiële dienstverlening en de bouw. Relatief veel banen zijn te vinden in de zorgsector en overheid en onderwijs en weinig in de handel en horeca, de industrie, transport en opslag, de financiële dienstverlening en de agrarische sector (tabel 3). Investeringen per sector In 29 bedroegen de totale investeringen in Groningen in vaste activa 2,7 miljard. Dat is 2,4% van de totale se investeringen in vaste activa. In de regionale industrie en zakelijke dienstverlening werd in vergelijking met meer geïnvesteerd, in alle andere sectoren minder (figuur 4). Figuur 4 Aandeel in totale investeringen in vaste activa per sector, % 2% 15% 11% 2% 1% Handel, transport en horeca 13% 9% 42% Groningen 47% 5% 3% 21% 21% Overheid, onderwijs en zorg 3% 1% Bedrijfsomvang De gemiddelde schaalgrootte ligt in Groningen met 9,7 banen per vestiging boven die van (8,2). Zowel de zakelijke en financiële dienstverlening, overheid en onderwijs als de zorgsector kennen gemiddeld relatief veel banen per vestiging, handel en horeca, transport en opslag en de agrarische sector juist minder (tabel 4). Regio s in economisch perspectief 213 December

22 Tabel 4 Gemiddelde aantal banen per vestiging per sector, Groningen 1,1,4 15,2 15,4 3,1 3,9 Handel 6,3 6, Transport & opslag 12,8 8,4 Horeca 7,6 6,8 6,2 8,1 11,4 13,8 Overheid & Onderwijs 42,9 56,6 Zorg 24,1 29,3 en onbekend 4,9 6,4 Totaal 8,2 9,7 Figuur 6 Aantal starters per sector Groothandel 21 Detailhandel Transport & opslag Horeca Overheid en onderwijs Zorg Belang MKB In Groningen lag het aandeel van het MKB (exclusief ZZP ers) in de toegevoegde waarde in 29 met 56,2% iets boven het gemiddelde in (55,1%). In had het MKB in Groningen een aandeel van 55, in de TW. Ook het aandeel van het grootbedrijf is met 33,7% iets hoger dan het landelijke gemiddelde van 33,5%. Daar staat tegenover dat ZZP ers met 1,1% minder bijdragen aan de toegevoegde waarde dan landelijk (11,4%) (figuur 5). Figuur 5 Verdeling van bruto toegevoegde waarde naar bedrijfsgrootte, 29 ZZP Klein Midden Groot 33,7% 1,1% Bron: KvK, bewerking ING Economisch Bureau 5. Huizenmarkt Ten opzichte van 21 zijn de huizenprijzen in Groningen in met -1,7% minder sterk gedaald dan in als geheel (-2,3%). Sinds 26 is het aantal huizenverkopen afgenomen met gemiddeld -8,9% per jaar, eveneens een minder sterke daling dan landelijk (-9,8%). Van alle huizentransacties in vond 2,4% plaats in Groningen (figuur 7). Figuur 7 Aantal transacties en ontwikkeling van de huizenprijs jaar op jaar, , 2,5% 27,1% , 2. -2,5% 29,1%, stippellijn geeft MKB weer (tot 25 werkzame personen) Huizentransacties (L-as) _ Huizenprijs jaar op jaar (R-as) -5, Starters De regio Groningen telde in startende ondernemingen, 1,8% meer dan in 21. Dat is meer dan de,7% groei voor. Het aandeel van Groningen in het totaal aantal starters in bedroeg in 2,2%. De regio Groningen kent een relatief even ondernemende beroepsbevolking als gemiddeld in : per 1 personen van de beroepsbevolking startten 15,9 personen een eigen onderneming (NL: 15,8). Hiermee is Groningen regio nummer 9 qua starters. Verreweg de meeste oprichtingen vinden plaats in de zakelijke dienstverlening op afstand gevolgd door de zorgsector en de detailhandel (figuur 6). Regio s in economisch perspectief 213 December