Regio s in economisch perspectief Agglomeratie Leiden en Bollenstreek

Transcriptie

1 Regio s in economisch perspectief 2013 Agglomeratie Leiden en Bollenstreek

2 Colofon Auteurs Stef Bais Henk van den Brink Thijs Geijer Rico Luman Ferdinand Nijboer Robbert-Jan Visser Redactie Ferdinand Nijboer Marcel Peek Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 30 november De regionaal economische kerncijfers zijn afgesloten op 22 november Regio s in economisch perspectief 2013 December

3 Voorwoord Ondernemen in turbulente tijden is dynamisch en vraagt veel van ondernemers en bedrijven. Resultaten uit het verleden, trends en ontwikkelingen, de stand van de economie, het overheidsbeleid, de ontwikkelingen in de sector, administratieve lastendruk, prestaties van branchegenoten: het zijn allemaal voorbeelden van factoren die van belang zijn voor het succes van de onderneming. Kennis over deze en andere omgevingsfactoren is relevante managementinformatie, waarop belangrijke strategische keuzes in de onderneming kunnen worden gemaakt. ING ziet het als haar taak om ondernemers te helpen, ook in economisch moeilijke tijden, mede door kennis over de markt, de sector en de regio te delen met haar klanten. Voor ondernemend Nederland publiceert het ING Economisch Bureau regelmatig sector- en regiovisies. De kennis die de ING heeft over de markt waarin ondernemingen opereren, delen we ook in grote en kleinere bijeenkomsten, maar ook in een-op-een rapportages, zoals de Conditietest voor bedrijven en instellingen en de Bedrijfsscan voor MKBbedrijven. Met de Conditietest delen we met de onderneming de strategische en financiële inzichten en bespreken we hoe deze aansluiten op zijn strategische plannen. De Bedrijfsscan biedt de mogelijkheid voor MKB-ers om met de ING-relatiemanager te sparren over kansen in de bedrijfsvoering. Regio s in economisch perspectief 2013 richt zich op de directe geografische omgeving van de onderneming. De bevolkingssamenstelling, economische ontwikkeling, de arbeidsmarkt, sectorstructuur en de huizenmarkt zijn in kaart gebracht en het rapport schetst de belangrijke economische trends voor het komende jaar. Ik vertrouw erop dat dit rapport een handvat biedt om nog beter te ondernemen. De relatiemanagers van de ING staan klaar om u hierbij verder te helpen. Annerie Vreugdenhil Directeur Zakelijk ING Nederland Leeswijzer Deze regio s in economisch perspectief 2013 bestaat uit een overzicht van de regionale economische ontwikkelingen in 2013, specifiek voor de economische groei en de arbeidsmarkt. Verder worden de stand van zaken en de vooruitzichten op het vlak van bevolking, economische ontwikkeling, arbeidsmarkt, sectorstructuur en huizenmarkt geschetst. Regio s in economisch perspectief 2013 December

4 Grote verschillen in werkloosheidsgroei per provincie In 2013 kampen evenals in 2012 vrijwel alle regio s met een krimpende economie en oplopende werkloosheid. Alleen voor Flevoland wordt voor volgend jaar geen krimp (0,0%) van de economie voorzien. De werkloosheid loopt in 2013 sterk uiteen: van 5,8% in Zeeland tot 9,9% in Flevoland. Deze laatste provincie neemt volgend jaar dus een bijzondere positie in, door als enige provincie niet te krimpen en de hoogste werkloosheid te noteren. Dit is tekenend voor een stagnerende regionale economie die groei put uit bevolkingstoename, maar door toestroom van jongeren op de arbeidsmarkt kampt met snel oplopende werkloosheid. Negatieve groeivooruitzichten voor 2013 De groeivooruitzichten voor de Nederlandse economie zijn voor 2013 negatief. De krimp wordt naar verwachting -0,5% (2012: -1,0%). Dit, terwijl er in de afgelopen vijf jaar vanwege het optreden van twee recessies, ook al per saldo nauwelijks sprake is geweest van groei. Huishoudens zullen naar verwachting volgend jaar voor het derde achtereenvolgende jaar hun uitgaven terugschroeven. Dit onder invloed van bezuinigingen, lastenverzwaringen, een aanhoudend zwakke woningmarkt en verder oplopende werkloosheid. Ook het lage consumentenvertrouwen en de heersende onzekerheid ten aanzien van de voor latere jaren te verwachten eigen financiële situatie maakt de gemiddelde consument terughoudend bij het doen van grote uitgaven. Jaren van economische stagnatie hebben bij veel bedrijven tot overcapaciteit en verminderde financiële weerbaarheid geleid. Bij vooralsnog sombere vraagvooruitzichten lijkt het dan ook aannemelijk dat de bedrijfsinvesteringen niet snel zullen aantrekken. De groeimotor van de Nederlandse economie lijkt volgend jaar dan ook, net zoals in 2012, de uitvoer te gaan worden. Maar omdat in veel landen onder invloed van overheidsmaatregelen het tempo van economische groei onder druk komt te staan, zal deze motor volgend jaar minder hard draaien dan in Flevoland en Noord-Holland koplopers, maar zonder groei Het landelijke economische beeld is op nagenoeg alle provincies van toepassing. Ook in 2013 zijn de regionale verschillen in economische groei niet al te groot. Vanuit provincieperspectief bezien is het Flevoland dat als enige provincie niet zal krimpen in 2013: 0,0% (tabel 1). Flevoland kent al jaren een relatief sterke bevolkingsgroei, waardoor de consumptie, zelfs bij een gelijkblijvend consumptieniveau per persoon, toe kan nemen. Consumentensectoren als detailhandel en horeca beperken hierdoor de invloed van de teruglopende koopkracht. In de Randstedelijke provincies Noord-Holland, Utrecht en Zuid-Holland blijft de krimp beperkt (-0,3% tot -0,4%). Groot-Amsterdam is de enige regio in Nederland die groeit, ook al is het maar met 0,1%. De regio combineert groei in logistiek (Schiphol) en (internationale) groothandel met een bovengemiddelde bevolkings- Tabel 1 Top 3 provincies naar economische groei Rang * 2013* 1 Noord-Brabant 2,1% Zeeland 0,2% Flevoland 0,0% 2 Flevoland 2,0% Groningen -0,1% Noord-Holland -0,3% 3 Utrecht 2,0% Zuid-Holland -0,7% Utrecht -0,3% * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS

5 groei. Utrecht kent een bovengemiddelde bevolkingsgroei, maar ook de zorgsector levert een bijdrage. In Zuid-Holland is het Den Haag dat de kar trekt. Tabel 2 Regionale economische groei Provincie Groei 2011 Groei 2012* Groei 2013* Groningen -3,0% -0,1% -0,4% Friesland 0,8% -1,3% -0,7% Drenthe 1,3% -1,0% -0,8% Overijssel 1,9% -1,5% -0,6% Flevoland 2,0% -0,8% 0,0% Gelderland 1,5% -1,3% -0,6% Utrecht 2,0% -1,0% -0,3% Noord-Holland 1,0% -0,9% -0,3% Zuid-Holland 1,5% -0,7% -0,4% Zeeland -0,1% 0,2% -0,9% Noord-Brabant 2,1% -1,5% -0,6% Limburg 1,0% -0,8% -0,9% Nederland 1,2% -1,0% -0,5% zijn de drie provincies met de geringste bevolkingsgroei. In Friesland speelt ook een rol dat de oververtegenwoordigde agrarische sector volgend jaar naar verwachting minder presteert dan in In Drenthe zijn bouw, zorg en landbouw sterk aanwezig, maar deze sectoren krimpen in 2013 (bouw) of groeien in een lager tempo (zorg en landbouw). Uiteenlopende provinciale belangen in de economie In figuur 1 is te zien dat de provincies heel verschillende bijdragen leveren aan de Nederlandse economie. De bijdrage loopt uiteen van 1,7% door Flevoland tot 21% door Zuid-Holland. Deze provincies verschillen dan ook sterk in bijvoorbeeld het aantal inwoners en de hoeveelheid bedrijven. Het aandeel van een provincie in de omvang van de economie wordt deels weerspiegeld in de bijdrage die de provincies aan de economische groei in 2013 leveren. Het bovengemiddelde groeicijfer van Flevoland compenseert Figuur 1 Het belang van de provincies in de Nederlandse economie * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS Krimp economie Oost-Nederland en Groningen rond het gemiddelde In Overijssel en Gelderland neemt de omvang van de provinciale economie in 2013 af met 0,6%. De grootste krimp in Gelderland vindt plaats in de Achterhoek (bouw, bevolkingskrimp). In Overijssel voorkomt de aantrekkende metaal- en machine-industrie (sterk vertegenwoordigd in Twente en Noord-Overijssel) een nog grotere economische terugval vanwege de sterke concentratie van de slecht presterende bouw. Groningen presteert in lijn met het landelijke gemiddelde, ondanks het feit dat twee van haar gebieden in de onderste regionen verkeren. Binnen Groningen compenseert de economisch grote regio Overig Groningen (o.a. stad Groningen en Eemshaven), vooral dankzij een stabiele ontwikkeling van gasopbrengsten, de zwakke positie van de kleine regio s Oost-Groningen en Delfzijl en omgeving. Overig Groningen behoort tot de groep van 4 regio s (van de in totaal 40 onderscheiden regio s), die in 2013 niet krimpt. Bevolkingskrimp versterkt economische krimp Zeeland, Limburg, Drenthe en Friesland laten in 2013 naar verwachting de laagste groei van alle provincies zien (van -0,7% tot -0,9%). Zeeland en Limburg hebben vooral last van de lage bevolkingsgroei en de terugval van de groei in de chemische industrie. Friesland, Drenthe en Zeeland n Aandeel > 10% n Aandeel 5-10% n Aandeel 0-5% Bron: CBS, ING Economisch Bureau Regio s in economisch perspectief 2013 December

6 Tabel 3 Top 3 economische groei- en krimpregio s Rang * 2013* 1 Zuidoost-Noord-Brabant 3,5% Zeeuwsch-Vlaanderen 1,2% Groot-Amsterdam 0,1% 2 Noord-Overijssel 2,5% Delfzijl en omgeving 1,1% Flevoland 0,0% 3 Noord-Limburg 2,2% Overig Groningen 0,1% s-gravenhage 0,0% 38 IJmond -0,8% Achterhoek -2,1% Zuid-Limburg -1,1% 39 Delfzijl en omgeving -1,8% Zuidoost-Zuid-Holland -2,2% Zuidoost-Drenthe -1,2% 40 Overig Groningen -3,7% Oost-Zuid-Holland -2,2% Zeeuwsch-Vlaanderen -1,4% * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS de krimp van de Nederlandse economie als geheel nauwelijks. Ook de invloed van de relatief sterke krimp in Zeeland op de hele Nederlandse economie is beperkt. Figuur 2 Economische groei- en krimpregio s in 2013 Hoogste economische krimp in noordoostelijke en zuidwestelijke regio s In negen van de veertig regio s is de economische krimp tegen de 1 tot 1,5%, dus het dubbele tot drievoudige van de Nederlandse groeidaling (figuur 2). Zeeuwsch-Vlaanderen is naar verwachting de hekkensluiter in De regio blijft daarmee Oost-Groningen, Zuid-Limburg en Zuidoost- Drenthe voor. Deze regio s zijn gebieden met bevolkingskrimp, een remmende factor voor economische groei. Zeeuwsch-Vlaanderen wordt in 2013 fors geraakt door de lagere groei van de chemische industrie, die ruim een derde van de regionale economie vertegenwoordigt. De regionale arbeidsmarkt in mineur ING Economisch Bureau verwacht in 2013 een verdere stijging van de werkloosheid in alle provincies. In de tweede helft van 2011 is een trend van een snel toenemend aantal werklozen ingezet, gelijktijdig met een krimpende economie. Ook in de eerste tien maanden van 2012 liep de werkloosheid op, met gemiddeld bijna per maand. Dit terwijl in de eerste twee kwartalen de economie licht groeide. De arbeidsmarkt reageert vertraagd op de economische situatie en zal dat ook blijven doen in 2013, zeker omdat in het derde kwartaal de economie fors inzakte en ook voor het vierde kwartaal krimp wordt voorzien. n (Nul)groei n Beneden gemiddelde krimp n Gemiddelde krimp n Bovengemiddelde krimp n Sterke krimp Bron: ING Economisch Bureau Hoewel de bouw, de industrie en de financiële dienstverlening het vaakst genoemd zijn bij de recente hausse aan aangekondigde reorganisatieplannen, zijn er weinig sectoren die ontkomen aan het verlies aan banen. Ook openbaar bestuur en overheid voelen inmiddels de twee jaar geleden aangekondigde sanering van het ambtenarenapparaat. Alleen de groeiende en arbeidsintensieve zorgsector blijft extra banen realiseren, maar ook die banenmotor stokt langzaam maar zeker. Omdat het banenverlies door vrijwel alle sectoren heenloopt, krijgen ook alle regio s te maken met oplopende werkloosheid in De regionale verschillen zijn echter groot (figuur 3). In Flevoland en de drie noordelijke provincies zal de gemiddelde werkloosheid rond de 9% Regio s in economisch perspectief 2013 December

7 Figuur 3 Verwachte werkloosheidspercentages in 2013 (en 2012) per provincie Figuur 4 Verwachte spreiding gemiddelde werkloze beroepsbevolking ( ) in 2013 per provincie 8,9% (7,6%) 9,3% (7,7%) ,6% (7,6%) ,9% (6,1%) 9,9% (8,3%) 6,9% (6,1%) ,2% (7,3%) 7,1% (6,1%) 6,8% (6,1%) ,8% (4,5%) 6,3% (5,6%) ,5% (5,7%) n Lage werkloosheid n Beneden gemiddelde werkloosheid n Gemiddelde werkloosheid n Bovengemiddelde werkloosheid n Hoogste werkloosheid Bron: ING Economisch Bureau uitkomen. Ook Zuid-Holland, dat met naar schatting werklozen volgend jaar voor bijna een kwart bijdraagt aan de totale werkloosheid, heeft met 8,2% een bovengemiddeld hoge werkloosheid. Zeeland blijft de positieve uitschieter, met in 2013 bijna 6% werkloosheid, onder het geraamde landelijke gemiddelde van 7,3% voor heel 2013 (6,4% in 2012). Het aantal werklozen ligt door ontslagen in bijvoorbeeld de Zeeuwse industrie (Dow Chemical, Zalco, Thermphos) wel flink hoger dan in Bron: ING Economisch Bureau Flevoland en noordelijke provincies hebben hoogste werkloosheidspercentages De provincie met het hoogste gemiddelde werkloosheidspercentage in 2013 is naar verwachting Flevoland (9,9%). Afwisselend met Groningen en eenmalig Drenthe of Friesland neemt deze provincie in de afgelopen drie jaar deze niet benijdenswaardige koppositie in. Overigens is in 2013 de totale werkloze beroepsbevolking in deze vier provincies (92.000) gelijk aan die in de hele provincie Noord- Holland (figuur 4). De noordelijke provincies hebben vanouds een hogere werkloosheid dan geheel Nederland en ook in 2013 (met alle drie percentages van rond de 9%) is dit toch weer het geval. Het goede nieuws voor de toekomst is echter dat het verschil in het afgelopen decennium steeds kleiner is geworden. De stijging van de noordelijke werkloosheid wordt enigszins gedempt door de zorgsector. Het aantal banen in de arbeidsintensieve zorg is in alle noordelijke deelgebieden behalve Zuidoost-Drenthe verhoudingsgewijs hoger dan gemiddeld in Nederland. De zorgvraag zal vanwege de sterkere vergrijzing in het noorden van het land de komende jaren zeker blijven stijgen. De relatief sterke groei van de beroepsbevolking in Flevoland beperkt het percentage van de werkloosheid in deze provincie nog. De groei van het aantal werklozen is vooral het gevolg van een hogere toetreding van jongeren tot de arbeidsmarkt. Flevoland heeft vooral last van de kentering op de arbeidsmarkt in Amsterdam, de meest populaire werkstad voor inwoners van Almere. Regio s in economisch perspectief 2013 December

8 Gevarieerd beeld werkloosheid in Randstad provincies Amsterdam (7,0%) noteerde in het derde kwartaal van 2012 al een bovengemiddeld hoog werkloosheidspercentage. Echter, in Rotterdam (12,1%) en Den Haag (11,2%) lagen die percentages nog fors hoger. In Noord-Holland blijft de werkloosheid ook in 2013 met 6,9% beneden het nationale gemiddelde, maar ook daar slinkt het aantal banen in hoog tempo. Dit komt vooral doordat de Amsterdamse banenmotor (goed voor 60% van de Noord-Hollandse banen) begint te haperen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de reorganisaties in de sterk vertegenwoordigde financiële sector. Niet alleen banken en verzekeraars, maar ook tussenpersonen lijden onder de aanhoudende crisis in Europa en op de Nederlandse woningmarkt. Ook in en rond Rotterdam en Utrecht, maar ook bijvoorbeeld Leeuwarden, waar de financiële sector oververtegenwoordigd is, leidt dit tot een verhoudingsgewijs sterker banenverlies. Daar komt voor diverse grote steden nog bij dat grote aantallen studenten zich na verlenging van hun studieperiode alsnog hebben gemeld op de arbeidsmarkt. Het aandeel Utrechtse jongeren (tussen 15 en 27 jaar) bijvoorbeeld dat als niet werkend staat ingeschreven is fors toegenomen (met 12%). Dat de in 2013 verwachte werkloosheid in Zuid-Holland met 8,2% boven en in Utrecht met 7,1% onder het nationale gemiddelde (7,3%) ligt, heeft te maken met de prominente aanwezigheid van logistieke en bouwbedrijven in Rotterdam, sectoren die het al langere tijd zwaar te verduren hebben. In Utrecht zijn vooral de stabielere zakelijke dienstverlening en overheid goed vertegenwoordigd. Zuid-Holland en Utrecht zijn echter ook de twee provincies met de meest overheidsgevoelige economieën van ons land. Door bezuinigingen en reorganisaties bij ministeries, Belastingdienst, Defensie en andere overheidsdiensten zal het aantal ambtenaren in deze provincies sterker dalen dan elders en de werkloosheid een sterkere negatieve impuls krijgen. De inkrimping van de overheid en het openbaar bestuur trekt uiteraard een zware wissel op de Haagse arbeidsmarkt. Ook in 2013 en 2014 zal dit tot verder banenverlies leiden, rond Den Haag, maar ook in Utrecht, Assen, Groningen en andere steden met een sterk vertegenwoordigde overheidssector. zijn evenals in 2009 en 2010 aan de orde van de dag. Het verschil is echter dat de destijds ingevoerde deeltijd WW (waarvan Gelderlanders na Brabanders het meeste gebruik maakten) niet meer bestaat. Bovendien zijn de financiële reserves van bedrijven op, zodat personeel niet meer kan worden vastgehouden als de omzetten en resultaten teruglopen. De Achterhoek heeft met veel bouwbedrijven en een economische krimp in zowel 2012 als 2013 een kwetsbare arbeidsmarkt. Geluk bij een ongeluk is nog dat door vergrijzing de beroepsbevolking in deze regio krimpt, hetgeen het aantal werklozen door de vervangingsvraag enigszins drukt. Zuid-Nederland behoudt laagste werkloosheidspercentages Zeeland heeft in absolute zin (hooguit werklozen in 2013) en relatief de laagste werkloosheid van Nederland. Met een verwachte werkloosheid van 5,8% in 2013 scoort de provincie ruim onder het Nederlandse gemiddelde. Toch zal ook vooral in Zeeuws-Vlaanderen, waar veel industrie aanwezig is, het aantal banen slinken. In de rest van Zeeland, waar veel werkgelegenheid bestaat in de horeca en detailhandel, is de banenkrimp minder groot. Met een verwachte 6,3% voor 2013 blijft ook de gemiddelde Brabantse werkloosheid op een laag niveau. Alleen in Zuidoost-Brabant ligt het percentage werklozen iets hoger. Dit komt onder andere doordat er veel 45 tot 65 jarigen in het gebied wonen. Onder hen is er minder dynamiek (in- en uitstroom) op de arbeidsmarkt, waardoor de werkloosheid binnen deze leeftijdscategorie hoger is. De Limburgse werkloosheid stijgt van 5,7% dit jaar naar een verwachte 6,5% in 2013 en scoort daarmee beter dan Nederland als geheel, ondanks de hogere gemiddelde leeftijd en het lagere opleidingsniveau in Limburg. Door de forse omvang van de industriesector zal de werkgelegenheid vooral onder druk komen te staan in Midden- en Zuid- Limburg en minder in Noord-Limburg. De reeds bestaande werkloosheidverschillen tussen de verschillende Limburgse regio s kunnen hierdoor toenemen. Probleem op de Limburgse arbeidsmarkt is het ontoereikende aanbod van hoogopgeleiden. Na Drenthe kent de provincie het laagste aandeel HBO ers en universitair geschoolden. Gelderland en Overijssel zijn middenmoters Gelderland en Overijssel zijn waarschijnlijk de meest doorsnee provincies van ons land. Wat betreft werkloosheid liggen ze met percentages van tegen de 7% net onder het Nederlandse gemiddelde. Wat sectorstructuur betreft zijn er in vergelijking met andere provincies relatief weinig uitschieters ten opzichte van de nationale sectorstructuur. Alleen banen in industrie en bouw zijn oververtegenwoordigd in deze provincies. Reorganisaties in deze sectoren Regio s in economisch perspectief 2013 December

9 Tabel 4 Regionale economische groei Groei Groei Groei Regio * 2013* Oost-Groningen 1,1% -1,0% -1,1% Delfzijl en omgeving -1,8% 1,1% -0,9% Overig Groningen -3,7% 0,1% 0,0% Noord-Friesland 0,1% -0,9% -0,7% Zuidwest-Friesland 1,8% -2,0% -0,7% Zuidoost-Friesland 1,6% -1,7% -0,8% Noord-Drenthe 1,0% -0,5% -0,4% Zuidoost-Drenthe 1,0% -1,2% -1,2% Zuidwest-Drenthe 1,9% -1,6% -0,7% Noord-Overijssel 2,5% -1,1% -0,3% Zuidwest-Overijssel 1,1% -1,4% -0,7% Twente 1,6% -1,7% -0,6% Veluwe 1,4% -1,5% -0,6% Achterhoek 1,8% -2,1% -1,0% Arnhem / Nijmegen 1,3% -0,6% -0,3% Zuidwest-Gelderland 1,7% -1,8% -0,9% Utrecht 2,0% -1,0% -0,3% Kop van Noord-Holland 1,0% -1,3% -0,7% Alkmaar en omgeving 1,4% -1,1% -0,5% IJmond -0,8% -2,1% -0,8% Agglomeratie Haarlem 1,4% -0,5% -0,3% Zaanstreek 1,9% -1,3% -0,1% Groot-Amsterdam 1,0% -0,6% 0,1% Het Gooi en Vechtstreek 1,4% -1,5% -0,9% Aggl. Leiden en Bollenstreek 1,9% -0,8% -0,4% Agglomeratie s-gravenhage 1,1% -0,5% 0,0% Delft en Westland 1,3% -0,6% -0,1% Oost-Zuid-Holland 1,4% -2,2% -1,0% Groot-Rijnmond 1,5% -0,2% -0,4% Zuidoost-Zuid-Holland 1,7% -2,2% -0,7% Zeeuwsch-Vlaanderen -0,6% 1,2% -1,4% Overig Zeeland 0,2% -0,5% -0,7% West-Noord-Brabant 1,4% -0,8% -0,5% Midden-Noord-Brabant 1,7% -1,4% -0,7% Noordoost-Noord-Brabant 1,7% -1,4% -0,6% Zuidoost-Noord-Brabant 3,2% -2,1% -0,6% Noord-Limburg 2,2% -1,4% -0,7% Midden-Limburg 0,9% -0,8% -0,6% Zuid-Limburg 0,6% -0,6% -1,1% Flevoland 2,0% -0,8% 0,0% Nederland 1,2% -1,0% -0,5% * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS Regio s in economisch perspectief 2013 December

10 Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Regio Agglomeratie Leiden en Bollenstreek 2. Economische ontwikkeling Het Bruto Regionaal Product (BRP) van Agglomeratie Leiden en Bollenstreek bedroeg in ,1 miljard (figuur 2), dat is per hoofd van de bevolking. Hiermee draagt de regio voor 2,1% bij aan het Bruto Binnenlands Product (BBP) van Nederland. De verwachting is dat het BRP in 2013 iets minder (-0,4%) zal afnemen dan het Nederlandse BBP (-0,5%). Figuur 2 Ontwikkeling van het BRP (in miljarden ) en het gemiddeld inkomen Bevolking Op 1 januari 2012 telde de regio Leiden en Bollenstreek inwoners, in 2007 waren dat er De jaarlijkse bevolkingsgroei ligt met 1,0% boven het Nederlandse gemiddelde van 0,5%. In 2020 zal de bevolking naar verwachting met 1,6% zijn toegenomen tot personen. Met een aandeel van 23,2% in de leeftijdscategorie 0-20 jaar heeft Agglomeratie Leiden en Bollenstreek een gemiddelde bevolking (NL: 23,3%). Het aandeel in de leeftijd vanaf 65 jaar is iets kleiner dan gemiddeld BRP (L-as) _ Gemiddelde inkomen (R-as) Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Figuur 1 De bevolking verdeeld naar leeftijdscategorie, 2007, 2012 en % 80% 60% ,9% 26,6% ,9% 27,9% ,7% 27,3% 3. Arbeidsmarkt In 2011 bestond de beroepsbevolking uit personen, dat is 48,4% van de totale bevolking (NL: 46,9%). Tussen 2006 en 2011 lag de jaarlijkse gemiddelde groei van de beroepsbevolking met 0,1% onder het Nederlandse gemiddelde van 0,8% (tabel 1). Tabel 1 De beroepsbevolking % 28,5% 25,8% 25,1% 20% 13,1% 13,3% 12,5% 0% 17,9% 17,0% 15,5% jr jr jr jr. 65+ jr. Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau 2011 Groei per jaar (x 1.000) Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Nederland Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Potentiële beroepsbevolking (15-65 jr.) 271 0,1% -0,5% Beroepsbevolking 197 0,8% 0,1% Werkzame beroepsbevolking 190 0,8% 0,2% Werkloze beroepsbevolking 7 1,6% -1,6% in % 3,7 Bron: CBS Regio s in economisch perspectief 2013 December

11 In 2011 bedraagt het aandeel laaggeschoolden 20,8%. Daarmee heeft de Agglomeratie Leiden en Bollenstreek een relatief hooggeschoolde beroepsbevolking (NL: 23,2%) (tabel 2). Hier is duidelijk verband te leggen met de aanwezigheid van de Universiteit Leiden en andere onderwijsinstellingen. Tabel 2 Opleidingsniveau beroepsbevolking Bron: CBS Met 3,7% lag de werkloosheid in Agglomeratie Leiden en Bollenstreek in 2011 fors onder die van Nederland (5,4%). Naar verwachting zal eind 2012 de werkloosheid nog steeds ruim onder die van Nederland (6,8%) liggen. Naar opleidingsniveau ligt in Agglomeratie Leiden en Bollenstreek het aandeel laaggeschoolde niet-werkende werkzoekenden lager en het aandeel middelbaargeschoolde niet-werkende werkzoekenden eveneens lager dan het Nederlandse gemiddelde (figuur 3). Figuur 3 Gemiddeld aantal NWW* per maand per opleidingsniveau, % 80% 60% 40% 20% 0% ,2% 13,1% 21,1% 55,7% Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Nederland Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Bron: UWV, bewerking ING Economisch Bureau * NWW= Niet-werkende werkzoekenden. Nederland Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Laag 23,9% 20,8% 23,2% 20,8% Middelbaar 44,2% 39,6% 42,3% 39,6% Hoog 30,8% 38,6% 33,6% 38,6% Onbekend 1,1% 1,0% 1,0% 1,0% ,0% 11,9% 25,2% 57,9% Nederland MBO 1, VO en BO MBO 2, 3, 4 HBO WO 4. Sectorstructuur Ten opzichte van 2007 is het totaal aantal bedrijfsvestigingen in Agglomeratie Leiden en Bollenstreek toegenomen met 22,8% tot Daarmee ligt de groei boven het Nederlandse gemiddelde van 18,2%. In vergelijking met Nederland heeft de regio Leiden en Bollenstreek veel bedrijfsvestigingen in de bouw, handel en de zorgsector en weinig in de industrie en transport en opslag. Relatief veel banen zijn te vinden in de agrarische sector, handel en zorg en weinig in de industrie, transport en opslag en zakelijke dienstverlening (tabel 3). Tabel 3 Aandeel in totaal aantal banen en vestigingen per sector, Aandeel banen Aandeel vestigingen Nederland Agglomeratie Nederland Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Leiden en Bollenstreek Agrarische sector 1,2% 1,7% 8,9% 5,6% Industrie 10,5% 9,0% 5,7% 4,4% Bouw 4,7% 4,0% 12,4% 13,5% Handel 16,6% 19,3% 21,5% 23,4% Transport & opslag 4,8% 2,6% 3,1% 2,0% Horeca 4,1% 5,0% 4,4% 4,4% Zakelijke dienstverlening 20,7% 16,4% 27,1% 28,4% Financiële dienstverlening 3,3% 2,6% 2,3% 2,5% Overheid & Onderwijs 13,4% 13,0% 2,6% 2,9% Zorg 16,9% 22,0% 5,7% 6,6% Overig en onbekend 3,7% 4,4% 6,3% 6,3% Totaal Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Investeringen per sector In 2009 bedroegen de totale investeringen in Agglomeratie Leiden en Bollenstreek in vaste activa 2,1 miljard. Dat is 1,8% van de totale Nederlandse investeringen in vaste activa. Alleen in de regionale zakelijke dienstverlening werd in vergelijking met Nederland meer geïnvesteerd, in alle andere sectoren minder (figuur 4). Figuur 4 Aandeel in totale investeringen in vaste activa per sector, % 50% 40% 30% 20% 10% 0% 3% 2% Agrarische sector Nederland 11% 8% Industrie 2% 1% Bouw Handel, transport en horeca 13% 9% 42% Zakelijke dienstverlening 53% Financiële dienstverlening Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau 5% 4% 21% 20% Overheid, onderwijs en zorg Agglomeratie Leiden en Bollenstreek 3% 2% Overig Bedrijfsomvang De gemiddelde schaalgrootte ligt in Agglomeratie Leiden en Bollenstreek met 8,0 banen per vestiging onder die van Nederland (8,2). Vooral de agrarische sector, horeca en zorg kennen gemiddeld relatief veel banen per vestiging, de bouw, transport en opslag en financiële en zakelijke dienstverlening juist minder (tabel 4). Regio s in economisch perspectief 2013 December

12 Tabel 4 Gemiddelde aantal banen per vestiging per sector, Nederland Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Agrarische sector 1,1 2,5 Industrie 15,2 16,4 Bouw 3,1 2,4 Handel 6,3 6,6 Transport & opslag 12,8 10,5 Horeca 7,6 9,2 Zakelijke dienstverlening 6,2 4,6 Financiële dienstverlening 11,4 8,3 Overheid & Onderwijs 42,9 35,7 Zorg 24,1 26,7 Overig en onbekend 4,9 5,7 Totaal 8,2 8,0 Figuur 6 Aantal starters per sector Agrarische sector Industrie Bouw Groothandel Detailhandel Transport & opslag Horeca Zakelijke dienstverlening Overheid en onderwijs Financiële dienstverlening Zorg Overig Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Belang MKB In Agglomeratie Leiden en Bollenstreek lag het aandeel van het MKB (exclusief ZZP ers) in de toegevoegde waarde in 2009 met 57,4% hoger dan het gemiddelde in Nederland (55,1%). In 2007 had het MKB in Agglomeratie Leiden en Bollenstreek een aandeel van 57,5% in de TW. Ook ZZP ers dragen met 12,1% meer bij aan de toegevoegde waarde dan landelijk (11,4%). Daarentegen blijft het aandeel van het grootbedrijf met 30,5% achter bij het landelijke gemiddelde van 33,5% (figuur 5). Bron: KvK, bewerking ING Economisch Bureau 5. Huizenmarkt Ten opzichte van 2010 zijn de huizenprijzen in Agglomeratie Leiden en Bollenstreek in 2011 met -2,9% sterker gedaald dan in Nederland als geheel (-2,3%). Sinds 2006 is het aantal huizenverkopen afgenomen met gemiddeld -8,0% per jaar, minder dan landelijk (-9,8%). Van alle huizentransacties in 2011 vond 2,7% plaats in Agglomeratie Leiden en Bollenstreek (figuur 7). Figuur 5 Verdeling van bruto toegevoegde waarde naar bedrijfsgrootte, 2009 Figuur 7 Aantal transacties en ontwikkeling van de huizenprijs jaar op jaar, ZZP Klein Midden Groot 30,5% 12,1% ,0% 2,5% 0,0% 34,6% ,5% 22,7% Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau, stippellijn geeft MKB weer (tot 250 werkzame personen). Huizentransacties (L-as) _ Huizenprijs jaar op jaar (R-as) -5,0% Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Starters De regio Agglomeratie Leiden en Bollenstreek telde in startende ondernemingen, 2,1% meer dan in Dat is meer dan de 0,7% groei voor Nederland. Het aandeel van Agglomeratie Leiden en Bollenstreek in het totaal aantal starters in Nederland bedroeg in ,1%. De regio Agglomeratie Leiden en Bollenstreek kent een minder ondernemende beroepsbevolking dan gemiddeld: per 1000 personen van de beroepsbevolking startten 13,4 personen een eigen onderneming (NL: 15,8). Hiermee is Agglomeratie Leiden en Bollenstreek regio nummer 25 qua starters. De meeste oprichtingen vinden plaats in de zakelijke dienstverlening op afstand gevolgd door de bouw, de zorgsector en de handel (figuur 6). Regio s in economisch perspectief 2013 December

13 Contactpersonen ING Economisch Bureau Regio-econoom Groningen, Friesland, Drenthe Henk van den Brink Regio-econoom Overijssel, Gelderland, Utrecht Ferdinand Nijboer Regio-econoom Noord-Holland, Zuid-Holland, Flevoland Rico Luman Regio-econoom Zeeland, Noord-Brabant, Limburg Stef Bais Thijs Geijer Regio s in economisch perspectief 2013 December

14 Lijst met gebruikte afkortingen BBP BO BRP EUR HBO jr. L-as MBO MKB NL NWW R-as TW VO WO ZZP Bruto Binnenlands Product Basis Onderwijs Bruto Regionaal Product euro Hoger Beroepsonderwijs jaar Linkeras Middelbaar Beroepsonderwijs Midden- en Kleinbedrijf Nederland Niet-werkende Werkzoekenden Rechteras Toegevoegde Waarde Voortgezet Onderwijs Wetenschappelijk Onderwijs Zelfstandige Zonder Personeel Regio s in economisch perspectief 2013 December

15 Technische toelichting bij regionale economische kerncijfers Jaarlijkse gemiddelde groei De jaarlijkse gemiddelden worden zoveel mogelijk over een vijfjaars periode berekend. De jaarlijkse gemiddelde groeicijfers zijn berekend door de jaarlijkse groeicijfers op te tellen en te delen door het aantal groeicijfers. Het gemiddelde inkomen Het gemiddelde inkomen betreft het persoonlijk inkomen dat bestaat uit de volgende bestanddelen van het brutoinkomen van een persoon: inkomen uit arbeid inkomen uit eigen onderneming uitkering inkomensverzekeringen uitkering sociale voorzieningen (m.u.v. kinderbijslag). Het gaat om het rekenkundig gemiddeld persoonlijk inkomen per persoon. Opleidingsniveau van de beroepsbevolking Het gaat om het hoogstbehaalde onderwijsniveau. Lager onderwijs omvat het gehele basisonderwijs en de eerste fase van het voortgezet onderwijs: lbo/ vbo/ vmbo, mulo/ mavo, de eerste 3 leerjaren van havo/vwo (en hun voorgangers) en het laagste niveau van het beroepsonderwijs, vergelijkbaar met de huidige assistentenopleiding (mbo kwalificatieniveau 1). Middelbaar onderwijs is de tweede fase van het voortgezet onderwijs: bovenbouw havo/vwo en opleidingen vergelijkbaar met mbo 2, 3 en 4. Hoger onderwijs zijn hbo- en universitaire opleidingen en oudere en beroepsopleidingen die daarmee vergelijkbaar zijn. Afrondingsverschillen Door afronding kan het voorkomen dat de cijfers niet altijd precies optellen tot het totaal. Regio s in economisch perspectief 2013 December

16