Regio s in 2016 ING Economisch Bureau / december 2015

Transcriptie

1 Regio s in 2016 ING Economisch Bureau / december 2015

2 De regionale economie 3 Gelderland 29 Zeeland 56 Veluwe Zeeuwse Eilanden Groningen 9 Achterhoek Zeeuws-Vlaanderen Oost-Groningen Arnhem-Nijmegen Delfzijl en omgeving Rivierenland Noord-Brabant 60 Overig Groningen West-Brabant Utrecht 35 Midden-Brabant Friesland 14 Noordoost-Brabant Noord-Friesland Flevoland 37 Zuidoost-Brabant Succesvolle ondernemers kijken vooruit en monitoren hun omgeving. Zo ontdekt u als ondernemer welke ontwikkelingen zich afspelen die voor uw bedrijf van belang kunnen zijn. Op basis van kennis, ervaring, historische cijfers en actuele trends geven de ING-economen in deze publicatie hun visie op de te verwachten economische prestaties in uw regio voor het komend jaar. Ik vertrouw erop dat deze informatie u helpt om het ondernemen makkelijker te maken en inzicht geeft in de kansen die zich in 2016 voordoen. Ik wens u een mooi, ondernemend en succesvol Zuidwest-Friesland Zuidoost-Friesland Drenthe 19 Noord-Drenthe Zuidoost-Drenthe Zuidwest-Drenthe Overijssel 24 Noord-Holland 39 Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving IJmond Agglomeratie Haarlem Zaanstreek Groot-Amsterdam Het Gooi en Vechtstreek Limburg 66 Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg Contactpersonen 71 Disclaimer 73 Noord-Overijssel Zuidwest-Overijssel Zuid-Holland 48 Twente Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Agglomeratie 's-gravenhage Annerie Vreugdenhil Directeur Zakelijk ING Delft en Westland Oost-Zuid-Holland Groot-Rijnmond Zuidoost-Zuid-Holland ING Economisch Bureau 2 Regio s in 2016 / december 2015

3 De regionale economie

4 Regio s in 2016 Regionale groei hoger, werkloosheid licht lager In 2016 is er sprake van een gelijkblijvende of licht aantrekkende economische groei en een langzaam dalende werkloosheid in vrijwel alle provincies. De Randstad provincies kennen naar verwachting de hoogste economische groei met groeipercentages van ongeveer. In 2016 zijn er naar schatting ruim mensen werkloos. De vier Randstad provincies nemen de helft voor hun rekening. De werkloosheid is in 2016 veruit het hoogst in Flevoland (8,4%) en het laagst in Zeeland (4,9%). Per provincie varieert zowel de hoogte als de ontwikkeling van de jongeren en ouderenwerkloosheid sterk. De aanpak hiervan verdient dan ook een regionale benadering. Economisch herstel zet door in 2016 De se economie volgt in 2016 min of meer hetzelfde groeipad als in Vooral omdat de daling van de gasproductie in mindere mate haar stempel zal drukken op de groeicijfers komt de groei in 2016 wel hoger uit: 2,5% versus 2,. De binnenlandse vraag draagt verhoudingsgewijs meer bij aan de groei dan de export. se consumenten hebben meer bestedingsruimte dankzij banengroei, belastingverlaging en een sterkere huizenmarkt. Bedrijven krijgen als gevolg van toenemende afzet te maken met hogere productieniveaus en een hogere winstgevendheid, waardoor de investeringen blijven stijgen. De buitenlandse afzet blijft profiteren van de goedkopere euro. Grootste onzekerheid schuilt in de voorziene opleving van de wereldhandel. Als het herstel in de opkomende markten uitblijft, dan is dat een nadeel voor exporteurs. Door de recente afkoeling van opkomende economieën blijft de groei van de se industrie gematigd. Deze sector groeit evenals de agrarische sector met. De overige commerciële sectoren zullen minstens groeien, met de zakelijke dienstverlening en bouw (beiden +4%) als grootste aanjagers. De publieke sector en de zorg dragen ook in 2016 nog niet of nauwelijks bij aan de landelijke en regionale economische groei. Alle veertig regio s in 2016 in de plus De economische groei komt - in tegenstelling tot in 2015 in alle veertig onderscheiden regio s positief uit. De provincies met de hoogste economische groei zijn de vier Randstad provincies: Noord-Holland en Utrecht met elk 3, groei en Flevoland en Zuid-Holland met beiden 2,8%. Noord-Brabant volgt op de voet met een economische groei van 2,6%. De groei in de overige provincies komt naar verwachting onder het landelijke gemiddelde uit. De noordelijke provincies sluiten de rij. Hekkensluiter Groningen (+1,4%) herstelt zich echter van twee jaren van forse krimp, het gevolg van het terugschroeven van de gasproductie. Exclusief de sector delfstoffenwinning was er ook in Groningen overigens in 2014 en 2015 economische groei. Of de regionale economieën na een aantal magere jaren nu weer enkele vette jaren tegemoet kunnen zien, is onduidelijk. Daarvoor zijn er te veel onzekerheden in de wereld-, nationale en regionale economie. Er zijn sowieso grote verschillen in vitaliteit tussen regio s. De sectorstructuur verschilt in sterke mate en verandert maar mondjesmaat. In steeds meer regio s is sprake van bevolkingskrimp, terwijl andere regio s en zeker grote steden profiteren van bevolkingsaanwas. Ook het start-up klimaat en de ondernemersdynamiek verschilt van regio tot regio. Door deze factoren zijn sommige regio s beter bestand tegen teruglopende investeringen, consumptie en overheidsbezuinigingen dan andere. Dit blijkt ook uit de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. In regio s als Noord-Holland en Gelderland is deze sneller hersteld dan eerder verwacht, in andere regio s valt de banengroei juist tegen. Top 3 provincies naar economische groei Utrecht 3, Noord-Holland 3, Noord-Holland 3, Utrecht 3, Flevoland 3, Flevoland 2,8% ING Economisch Bureau 4 Regio s in 2016 / december 2015

5 Regio s in 2016 Hoogste economische groei in de Randstad Randstad provincies ook sterkste groeiers in 2016 Er is weinig verschil tussen de raming van de groei in de verschillende provincies in 2015 en Dit komt omdat ook de verwachte groei in de verschillende sectoren weinig verandert. Zakelijke dienstverlening, bouw en horeca groeien naar verwachting iets minder hard, de overheid gaat van een stabilisatie naar groei en de zorg van een minimale krimp naar stagnatie. De sterkste groeiers (Utrecht, Noord-Holland, Flevoland en Zuid-Holland) en de achter- Economische groei provincies Groningen -6, 1,4% Friesland 0,9% 1,8% Drenthe 0,8% 1,7% Overijssel 2, 2, Flevoland 3, 2,8% Gelderland 2,4% 2, Utrecht 3, 3, Noord-Holland 3, 3, Zuid-Holland 2,7% 2,8% Zeeland 1,6% 1,9% Noord-Brabant 2,6% 2,6% Limburg 1,7% 1,8% 2, 2,5% blijvers (Groningen, Friesland en Drenthe) zijn dan ook dezelfde als in Bij de noordelijke provincies zitten echter ook de grootste mutaties. In Groningen kan de economische groei na twee forse krimpjaren (samen 15% vanwege de bijna halvering van de gasproductie) in 2016 waarschijnlijk weer herstellen. De delfstoffenwinning is ook bovengemiddeld vertegenwoordigd in Friesland en Drenthe. In deze provincies blijft de groei daardoor beneden de in 2015 en verdubbelt deze in Ook de top 3 regio s met de hoogste groei in 2016 is dezelfde als in Voor Groot-Amsterdam, Delft en Westland en Utrecht wordt bovendien het gelijke groeipercentage van ruim voorzien. Er zijn enkele regio s waar de groei wel flink aantrekt. In West-Brabant gaat deze van 2, naar 3, en in Zeeuws-Vlaanderen en Noord-Drenthe verdubbelt deze naar 1,7%. Overig Groningen, Noord- Friesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei. Regio s met de hoogste en de laagste economische groei Groot-Amsterdam 3,6% Groot-Amsterdam 3,6% 2 Delft en Westland 3, Delft en Westland 3, 3 Utrecht 3, Utrecht 3, 38 Zuidoost-Drenthe -0, Zuidoost-Drenthe 1,5% 39 Noord-Friesland -0, Oost-Groningen 1,4% 40 Overig Groningen -7, Delfzijl en omgeving 0,9% Regionale groei in de 40 regio s in 2015 en 2016 Oost-Groningen 1, 1,4% Delfzijl en omgeving Agglomeratie Haarlem 3, 3, 0,5% 0,9% Zaanstreek 2,9% 2,7% Overig Groningen -7, 1,7% Groot-Amsterdam 3,6% 3,6% Noord-Friesland -0, 1,6% Zuidwest-Friesland 2, 2, Zuidoost-Friesland 2, 2, Gooi en Vechtstreek Leiden en Bollenstreek Agglomeratie 's- Gravenhage 3, 2, 2,8% 2,9% 2,6% 3, Noord-Drenthe 0,7% 1,7% Delft en Westland 3, 3, Zuidoost-Drenthe -0, 1,5% Oost-Zuid-Holland 2,9% 2,7% Zuidwest-Drenthe 2, 2, Groot-Rijnmond 2,7% 2,8% Noord-Overijssel 2,5% 2, Zuidoost-Zuid- Holland 2,7% 2,5% Zuidwest-Overijssel 2, 2, Zeeuws- 0,8% 1,7% Twente 2, 1,9% Zeeuwse Eilanden 2, 1,9% Veluwe 2,5% 2,5% West-Brabant 2, 3, Achterhoek 2, 1,7% Midden-Brabant 2,5% 2,5% Arnhem-Nijmegen 2,4% 2,4% Noordoost- Brabant 2,5% 2, Rivierenland 2,9% 2,6% Zuidoost-Brabant 3, 2,6% Utrecht 3, 3, Noord-Limburg 2, 2, Kop van Noord- Holland Alkmaar en omgeving 2, 2, Midden-Limburg 2, 1,9% 2, 2, Zuid-Limburg 1,4% 1,7% IJmond 2, 2, Flevoland 3, 2,8% ING Economisch Bureau 5 Regio s in 2016 / december 2015

6 Regio s in 2016 Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio s Regionale werkloosheid mondjesmaat omlaag De werkloosheid daalt trager dan de economie zich herstelt. De gemiddelde werkloosheid bedraagt in 2016 waarschijnlijk 6,5%, een lichte daling ten opzichte van het percentage in 2015 (6,9%). Na de piek in februari 2014 (7,9%) daalde de werkloosheid tot 6,8% in juli. Sindsdien is het werkloosheidspercentage gelijk gebleven. Het aantal banen groeide - in navolging van de BBP-groei (zie figuur) - van het tweede kwartaal 2014 tot en met het derde kwartaal van 2015 met circa Hiermee is het banenverlies uit de periode goedgemaakt. Hoewel waarschijnlijk in het vierde kwartaal de tien miljoenste baan is ontstaan, blijft de groei van nieuwe werkgelegenheid in 2016 beperkt. Bovendien blijft de beroepsbevolking toenemen, omdat er steeds meer nieuwe toetreders zijn. Groei aantal banen blijft nog achter in 2016 % groei jaar-op-jaar Bron: CBS Arbeidsvolume Volume BBP De beroepsbevolking neemt in 2016 naar verwachting toe met mensen (tot ruim 9 miljoen) en de werkloze beroepsbevolking daalt met mensen (tot ). Dit leidt tot een werkloosheidspercentage van 6,5. De verschillen in niveaus zijn aanzienlijk (zie kaartje). Nog niet in alle sectoren banen erbij Nieuwe banen werden in 2015 vooral gecreëerd in de zakelijke dienstverlening en handel, horeca & vervoer. Ook in het onderwijs, de agrarische sector, de ICT en de sector cultuur, recreatie en overige diensten is het aantal banen gegroeid, maar in mindere mate. De reorganisaties in de zorg, financiële dienstverlening en bij de overheid laten hun sporen na. De industrie kent een stagnerend aantal banen. In de bouw daalde het aantal vaste banen in het derde kwartaal van 2015 nog steeds. De groei van uitzendbanen in de bouw zorgt echter voor compensatie. Sectoren met banengroei versus banenkrimp in 2015* Banengroei Zakelijke dienstverlening Handel, horeca & vervoer Banenkrimp Zorg Bouw Financiële Onderwijs dienstverlening Agrarische sector Openbaar bestuur, overheidsdiensten ICT Industrie gelijk Cultuur, recreatie, overige diensten Verhuur en handel onroerend goed Bron: CBS; * derde kwartaal 2015 t.o.v. derde kwartaal 2014 gelijk Verwachte werkloosheidspercentages 2016 lopen per provincie sterk uiteen 4,9% 7,6% Laagste werkloosheid Beneden gemiddelde werkloosheid Gemiddelde werkloosheid Bovengemiddelde werkloosheid Hoogste werkloosheid 5,9% 5,5% 6, 8,4% 7, 6, 6, 6,6% Bron: raming ING Economisch Bureau; * s gemiddelde 6,5% 7,7% 6,7% ING Economisch Bureau 6 Regio s in 2016 / december 2015

7 Regio s in 2016 Beperkte banengroei, nog ruime arbeidsmarkt Banengroei zet door, groei beroepsbevolking ook Gezien de gunstige groeivooruitzichten voor de meeste sectoren is de verwachting dat de banengroei zich in 2016 uitbreidt naar meer sectoren. De banenkrimp zal naar verwachting minder hoog zijn in zorg en bouw en bij de overheid, terwijl beperkte banengroei in industrie en onroerend goed mogelijk lijkt. In totaal blijft de banengroei nog achter bij de economische groei. Anderzijds melden zich ook in 2016 meer mensen op de arbeidsmarkt, bijvoorbeeld na zelf gekozen afwezigheid of na een langere studieduur, maar ook omdat de pensioenleeftijd verder oploopt. Arbeidsparticipatie en banenontwikkeling verschillen per regio In welke mate dit gebeurt, verschilt per regio. De bruto en netto arbeidsparticipatie per regio varieert onder meer door een andere demografische samenstelling en een verschil in opleidingsniveau. In combinatie met verschillen in banenontwikkeling per regio leidt dit tot de geschetste spreiding in de werkloosheidspercentages. Het CBS heeft onlangs vastgesteld dat in de zes perifere krimpregio s 1 het aantal banen in de periode in de meeste sectoren sterker is gedaald dan gemiddeld. Zelfs in de zorg, die landelijk een banengroei kende in deze periode, daalde het aantal banen in de krimpregio s. Daarnaast speelt de sterke regionale verankering van de tijdens de crisis hard geraakte industrie een rol in de hogere banenkrimp. Ten slotte is het aantal banen ten opzichte van de beroepsbevolking in deze regio s lager: in Delfzijl en omgeving, Oost-Groningen en Zuidoost-Drenthe zijn er 46 banen per honderd 15 tot 75-jarigen, in Groot-Amsterdam Delfzijl e.o., Oost-Groningen, Zeeuws-Vlaanderen, Zuidoost-Drenthe, Zuid- Limburg, Achterhoek; Spanning op arbeidsmarkt neemt langzaam weer toe Een andere ontwikkeling die per regio verschilt, is de spanning op de arbeidsmarkt. Sinds 2014 is er sprake van een iets minder ruime arbeidsmarkt. In het derde kwartaal van 2015 is de spanning iets afgenomen, van 0,70 naar 0,64 2 (zie figuur), maar hier lijkt sprake van een seizoeneffect. De spanning op de arbeidsmarkt loopt zeker in sommige beroepsgroepen op. De arbeidsmarkt is zeer krap voor ICT ers, verzekeringsagenten, elektronicamonteurs, organisatiedeskundigen, economen, docenten landbouw en techniek en economisch-administratieve vakken. De aansluiting op de arbeidsmarkt lijkt te verslechteren, waardoor vacatures moeilijker kunnen worden vervuld en mensen moelijker een baan kunnen krijgen. In Drenthe is de arbeidsmarkt het ruimst (indicator 0,24) en in Zeeland het minst ruim (0,92). Spanning arbeidsmarkt loopt licht op Spanningsindicator van het UWV 2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0, arbeidsmarkt volgens UWV zeer ruim bij waarde 0,0 tot 0,5, ruim bij 0,5-1,0, gemiddeld bij 1,0-1,5, krap bij 1,5-2,0 en zeer krap bij meer dan 2,0. Helft werkloze beroepsbevolking in de Randstad Verwachte spreiding van de werklozen in ING Economisch Bureau 7 Regio s in 2016 / december 2015

8 Regio s in 2016 Jeugd en ouderenwerkloosheid per regio Verschillen werkloosheid in Randstad groot Van het totale aantal werklozen nemen de vier Randstedelijke provincies de helft voor hun rekening. De werkloosheidspercentages verschillen echter flink. In 2016 is in Flevoland de werkloosheid het hoogst (8,4%) van alle provincies. Ook in Zuid-Holland is de werkloosheid (7,6%) bovengemiddeld hoog. In Utrecht (5,5%) en Noord-Holland (5,9%) is de werkloosheid juist lager dan gemiddeld. Zeeland positieve uitschieter, ook relatief lage werkloosheid in Noord-Brabant en Gelderland Bij de overige provincies laten Gelderland en Noord-Brabant ook lager dan gemiddelde werkloosheidspercentages zien. Overijssel, Drenthe en Limburg presteren rond het nationale percentage (6,5%). Groningen en Friesland noteren naast een relatief lage economische groei een relatief hoge werkloosheid. Zeeland is de positieve uitschieter (4,9%). Jongeren versus ouderenwerkloosheid Recent is de werkloosheid onder zowel jongeren als ouderen (45+) gestegen. Het UWV meldde onlangs dat het aantal WW-uitkeringen dat verstrekt is aan 55-plussers in vijf jaar tijd is verdubbeld. Per regio zijn er verschillen in de omvang van de werkloosheid en de tendens in de ontwikkeling. Op basis van CBS gegevens over de stand en ontwikkeling van zowel de jeugd en ouderenwerkloosheid als de WW-uitkeringen per leeftijdsgroep 1 is een ranglijst samengesteld van hoe de provincies er voor staan. 1 Stand werkloosheid in 2014 en ontwikkeling ten opzichte van 2008 en ontwikkeling WW-uitkeringen in derde kwartaal 2015 ten opzichte van die in zowel derde kwartaal 2014 als derde kwartaal 2008 Zeeland en Limburg scoren goed met zowel jongeren als ouderenwerkloosheid De provincie Zeeland heeft niet alleen de laagste werkloosheid, ook op het gebied van zowel jongeren als ouderenwerkloosheid doet de provincie het goed. De landelijke werkloosheid onder 15- tot 25-jarigen in 2014 was 12,7%, in Zeeland 10,4%. Onder 45 tot 75-jarigen was landelijk 6,6% werkloos, in Zeeland 4,6%. De toename ten opzichte van 2008 was ook het kleinst. Bij de jeugdwerkloosheid was de toename na Limburg en Gelderland het geringst. Er is ook een minpuntje in Zeeland, want het aantal WWuitkeringen van ouderen steeg het afgelopen jaar in Ranglijst provincies die er het best voorstaan op het gebied van jeugd- en ouderenwerkloosheid Jeugdwerkloosheid 1 Zeeland 1 Zeeland Ouderenwerkloosheid 2 Gelderland 2 Noord-Holland 3 Limburg 3 Limburg 4 Noord-Brabant 4 Utrecht 5 Utrecht 5 Overijssel 6 Noord-Holland 6 Drenthe 7 Groningen 7 Groningen 8 Friesland 8 Gelderland 9 Overijssel 9 Noord-Brabant 10 Drenthe 10 Zuid-Holland 11 Flevoland 11 Friesland 12 Zuid-Holland 12 Flevoland op basis van gegevens CBS Zeeland snel (16%). Ook de Limburgse arbeidsmarkt staat er voor jongeren en ouderen relatief goed voor. De provincie laat de laagste toename zien in het aantal WWuitkeringen de afgelopen zeven jaar. Noord-Holland en Utrecht presteren ook bovengemiddeld. Noord-Holland heeft de laagste toename van WWuitkeringen in het afgelopen jaar (5%). Utrecht had in 2014 de één na laagste werkloosheid onder 45 tot 75-jarigen en de twee na laagste onder 15 tot 25-jarigen, maar de ontwikkelingen sindsdien stemmen minder optimistisch. Flevoland en Zuid-Holland staan er slechter voor Flevoland en Zuid-Holland hebben niet alleen de hoogste overall werkloosheidspercentages, de ontwikkeling op het gebied van zowel jongeren als ouderenwerkloosheid stemt ook somber. Flevoland heeft de hoogste jongerenwerkloosheid (17,7%) en ouderenwerkloosheid (7,6%) en kende ook de hoogste toename sinds Positief is dat in het afgelopen jaar het aantal WW-uitkeringen daalde. In Zuid- Holland is de ontwikkeling van het aantal WW-uitkeringen het ongunstigst van alle provincies. In het noorden presteert Groningen beter dan Friesland en Drenthe, vooral dankzij een betere ontwikkeling van de jeugdwerkloosheid. Drenthe heeft juist stappen te zetten op het gebied van jeugdwerkloosheid, Friesland op het terrein van ouderenwerkloosheid. Ook Gelderland en Noord- Brabant scoren redelijk op het gebied van de jeugdwerkloosheid, Overijssel juist op ouderenwerkloosheid. Conclusie is dat per provincie zowel de hoogte als de ontwikkeling van de jongeren en ouderenwerkloosheid sterk verschilt. De aanpak hiervan verdient dan ook een regionale benadering. ING Economisch Bureau 8 Regio s in 2016 / december 2015

9 Groningen Oost-Groningen Delfzijl en omgeving Overig Groningen

10 Groningen Volatiele maar vitale economie De Groningse economie groeit in 2016 met 1,4%, na twee jaren van forse krimp. De goed vertegenwoordigde ICT-sector en de bouw zijn de belangrijkste groeipijlers. De halvering van de gaswinning in de periode heeft een forse impact op de Groningse economie. Voor 2016 wordt uitgegaan van een vergelijkbare gasproductie als in Het nadelige verschil met de werkloosheid in is sinds 2014 licht toegenomen. De Groningse werkloosheid komt in 2016 naar verwachting uit op een niveau van 7,7%, versus 6,5% in. Daling gasproductie sterk bepalend voor groei De ontwikkeling van de Groningse economie wordt sterker dan ooit bepaald door de gaswinning, ondanks het feit dat het aandeel in de economie is gedaald (44% in 2013, 35% in 2015). In 2014 kromp de Groningse economie met 8% door een lagere productie vanwege een warme winter en lagere prijzen. De vermindering van de gaswinning leidt in 2015 tot een verdere daling van de economie met 6%. De opgelegde beperking tot 27 miljard m 3 in de helft van de productie in zal in mindere mate van invloed zijn op de regionale groei. De verwachting is dat de gaswinning in 2015 onder het productieplafond van 30 miljard m 3 kan uitkomen. In 2015 is Groningen de enige provinciale economie die krimpt (-6%). Zonder de gaswinning is het beeld anders en blijkt de economie niet alleen volatiel, maar ook vitaal. De groei bedraagt dan 2,. Een sterk ICT-cluster in de stad Groningen zorgt voor groeistimulansen. De bouwsector is landelijk de snelst groeiende sector, maar kan in het aardbevingsgebied de komende jaren extra groeien vanwege herstelwerkzaamheden. Voor 2016 wordt een groei verwacht van 1,4% en exclusief delfstoffenwinning van 1,6%. De stagnatie in de zorg en matige groei in de landbouw, energie, chemie en overheid - allen oververtegenwoordigd in Groningen - drukken de groei. Ramingen economie Groningen Economische groei -6, 1,4% Werkloosheid 8, 7,7% Economische groei Groningen 6% 4% -4% -6% -8% -1 Groningen Banengroei versnelt De vitaliteit van Groningen blijkt ook uit de banenontwikkeling. Tussen 2010 en 2014 daalde het aantal banen volgens het CBS met , maar in 2014 nam het aantal banen toe met 730. In 2015 en 2016 zal deze banengroei versnellen, maar vooral dankzij de stad Groningen. De arbeidsmarktontwikkeling verschilt namelijk sterk tussen stad en ommelanden. Oost-Groningen en Delfzijl hebben te maken met een dalende beroepsbevolking, een lagere arbeidsparticipatie, een sterkere banenkrimp en een achterblijvende startersdynamiek. In de stad Groningen is het beeld omgekeerd. De stad fungeert als een magneet voor studenten, werknemers en bedrijven. De werkloosheid daalt in Groningen naar 7,7% in ING Economisch Bureau 10 Regio s in 2016 / december 2015

11 Oost-Groningen Stabiele maar lage groei en hoge werkloosheid De economie van Oost-Groningen groeit in 2015 naar verwachting met 1, en in 2016 met 1,4%. Landbouw, industrie, bouw en de publieke sector en zorg zijn in deze regio overtegenwoordigd. In 2016 is van deze sectoren alleen voor de overheid de groeiverwachting iets hoger. De economische groei stagneert hierdoor. De werkloosheid is bovengemiddeld hoog in Oost-Groningen en zal door het geringe banenscheppend vermogen van de regio nauwelijks afnemen. Ook in 2016 zal de werkloosheid naar verwachting circa 8% blijven. Bouw belangrijkste impuls voor regionale economie De economie van Oost-Groningen draagt 0,5% bij aan het landelijke BBP en heeft een omvang van 2,7 miljard. Overheid, onderwijs en zorg zijn prominent aanwezig in deze regio. Dit zijn sectoren, waar ook in 2016 weinig groeiimpulsen van uitgaan. Ook landbouw en industrietakken zoals de papier en grafische industrie en de hout en bouwmaterialenindustrie zijn goed vertegenwoordigd. Vooral deze aan de bouw gerelateerde industrie presteert in 2015 goed, maar zal in 2016 naar verwachting minder hard groeien. De bouwnijverheid zal daardoor de belangrijkste groeipijler zijn in 2016, mede dankzij opdrachten uit het aardbevingsgebied. Werkloosheid handhaaft zich op 8% De werkloosheid was in 2014 in deze regio met 8, hoger dan landelijk. Alleen de gemeente Vlagtwedde scoort conform het landelijke gemiddelde (7,4%). In Oldambt (8,7%) is de werkloosheid het hoogst. Omdat er in deze regio relatief weinig banen bijkomen en het arbeidsaanbod in geringe mate zal afnemen, zal de werkloosheid in deze regio nauwelijks dalen. Bovendien sluit het arbeidsaanbod niet goed aan bij de vraag van Economische positie Oost-Groningen 2016 Economische groei Oost-Groningen 1 8% 6% 4% -4% Oost-Groningen groeiende organisaties in de stad Groningen. Hierdoor zal de werkloosheid in 2016 naar verwachting circa 8% blijven en ook de komende jaren bovengemiddeld hoog blijven. Kansen liggen vooral in Nedersaksen, aan de andere kant van de Duitse grens. Grensoverschrijdend werken vindt nu nog nauwelijks plaats. van Economische groei Gelijk Lager Werkloosheid Hoger Hoger ING Economisch Bureau 11 Regio s in 2016 / december 2015

12 Delfzijl en omgeving Economisch groeivermogen 2016 laag De economie van Delfzijl en omgeving is de kleinste en minst groeiende van het land. In 2015 is de groei 0,5%, in ,9%. De in deze regio sterk vertegenwoordigde chemische industrie krimpt in 2015 en de groei in 2016 is marginaal. Dit drukt de economische groei in deze kleine economie in sterke mate. De werkloosheid is bovengemiddeld hoog in deze regio en zal door het geringe banenscheppend vermogen van de regio nauwelijks afnemen. Kleinste en minst groeiende regio van het land Delfzijl en omgeving is qua economische waarde ( 1,2 miljard; aandeel 0, in het BBP) de kleinste regio van het land. Ook zijn de groeicijfers van deze regio het laagst van het land. Wel komt de regio met een geraamde 0,5% groei in 2015 en 0,9% in 2016 na zeven jaren van krimp weer uit de rode cijfers. Industrie en transport maken bijna de helft uit van de regionale economie. Vooral de chemische, elektrotechnische en machine-industrie zijn in deze regio veel sterker aanwezig dan gemiddeld in ons land. In 2016 valt door tegenvallende exportvooruitzichten in deze sectoren echter weinig groei te verwachten. Ook transport- en opslagbedrijven zijn bovengemiddeld aanwezig en landelijk gezien groeisectoren, maar presteren minder goed in deze regio, omdat ze afhankelijk zijn van de minder presterende industrie. De krimpende bevolking drukt via de consumptie de economische groei. De bevolkingsomvang valt de komende jaren terug: van nu naar in Extra bouwactiviteiten stimulans economie Zakelijke en financiële dienstverlening zijn juist in veel mindere mate aanwezig, terwijl deze wel hogere toegevoegde waarde genereren dan andere sectoren. Het nieuwe windmolenpark in Delfzijl, belangrijkste energiebron voor en Economische positie Delfzijl en omgeving in 2016 Economische groei Lager Lager Werkloosheid Hoger Hoger van Economische groei Delfzijl en omgeving 1 5% -5% -1 Delfzijl en omgeving gefinancierd door Google, dat haar nieuwe datacentrum in de naburige Eemshaven vestigt, is een impuls voor de regio. Daarnaast kan de (herstel)bouw een opleving tegemoet zien vanwege de fondsen voor het opknappen van huizen die te lijden hebben gehad van de aardbevingen. Werkloosheid blijft bovengemiddeld hoog De werkloosheid was in 2014 in deze regio met 8,4% hoger dan landelijk (7,4%). In Delfzijl (9,) is deze relatief hoog, in Loppersum (6,7%) laag. In de regio komen er relatief weinig banen bij en slinkt het arbeidsaanbod nauwelijks. Mensen moeten langer doorwerken en soms terugkeren op de arbeidsmarkt. De werkloosheid zal dan ook weinig dalen en ook de komende jaren bovengemiddeld hoog blijven. ING Economisch Bureau 12 Regio s in 2016 / december 2015

13 Overig Groningen Groeipotentie nog niet optimaal benut Overig Groningen kampt met een forse teruggang van de omvang van de economie als gevolg van de lagere gaswinning (-1 in 2014 en 7% in 2015). In 2016 wordt groeiherstel verwacht (+1,7%). Uitgangspunt hierbij is een gelijkblijvende gasproductie. Aanjagers van de groei zijn de bouwsector en het ICT-cluster, sterk vertegenwoordigd in de stad Groningen. De werkloosheid in deze regio daalt licht naar circa 7,5% in Dit is conform de nationale ontwikkeling, maar boven het landelijke gemiddelde van 6,5%. Bouw en ICT jagen groei 2016 aan De verwachting is dat in 2016 niet veel minder gas zal worden gewonnen dan in 2015 en dat de forse krimpcijfers voor de regionale economie van 2014 en 2015 kunnen uitblijven. De opgelegde beperking van de jaarlijkse gasproductie tot 27 miljard m 3 in 2016 betekent een neerwaarts risico voor de huidige groeiraming van 1,7% voor dat jaar. De nationaal sterkste groeisector is de bouw en die kan in deze regio de komende jaren extra groei realiseren. Ook heeft de stad Groningen heeft een goed start-up klimaat en een sterk ICT- cluster van jonge bedrijven. Zo komen er zeven van de bedrijven uit de nationale Technology-Fast50 uit deze regio en heeft de provincie de op één na beste digitale infrastructuur, met het in ontwikkeling zijnde 5G-netwerk en het Google datacenter in Eemshaven als extra troeven. Het potentieel wordt echter nog niet optimaal benut. Zo is er een achterblijvend aantal spin-offs in vergelijking met bijvoorbeeld de TU Twente. Nieuwe exportproducten en markten gewenst De exportgerichtheid van Groningen vraagt om diversificatie. Groningen neemt de 8e plaats in op de ranglijst van exportwaarde per provincie, maar zonder gasexport is dit de 11e plaats. De export daalde in de periode Economische positie Overig Groningen in 2016 Economische groei Hoger Lager Werkloosheid Gelijk Hoger van Economische groei Overig Groningen 1 5% -5% -1-15% Overig Groningen bovendien met 2 tot 8,3 miljard. Met een lager productieplafond zullen deze inkomsten verder terugzakken. Andere sectoren zoals machines en food zullen meer nadruk moeten krijgen, evenals andere afzetmarkten. Zo blijft de exportgroei naar China vanuit Groningen achter. Werkloosheid langzaam omlaag naar 7,5% in 2016 De werkloosheid in deze regio loopt sterk uiteen. In 2014 was deze in de stad Groningen en Hoogezand-Sappemeer 1, maar in de andere gemeenten 6-7%. De arbeidsmarkt zal zich in de stad Groningen beter ontwikkelen dan elders dankzij een hoger banenscheppend vermogen. Anderzijds is er een relatief omvangrijke jonge beroepsbevolking, die de werkloosheid op een hoger peil dan nationaal houdt. ING Economisch Bureau 13 Regio s in 2016 / december 2015

14 Friesland Noord-Friesland Zuidwest-Friesland Zuidoost-Friesland

15 Friesland Friesland bouwt en melkt zich uit de crisis Met een economische groei van 1,8% in 2016 blijft de Friese economie achter bij die van. Het groeipercentage verdubbelt wel ten opzichte van De nauwelijks groeiende publieke sector en de krimpende zorgsector zijn oververtegenwoordigd in Friesland en drukken het groeipercentage. De sterk groeiende bouw en het agrocluster vormen in 2016 de belangrijkste groeimotoren. De gemiddelde werkloosheid daalt evenals landelijk in 2016 marginaal. Met een gemiddelde van 7, is de werkloosheid iets hoger dan die in (6,5%). Economische boost van bouw, zuivel exportmotor De Friese economie heeft een omvang van bijna 16,5 miljard. Het groeipatroon volgt die van de se conjunctuur, maar op een iets lager niveau. In 2015 bedraagt de groei waarschijnlijk net iets onder de. Voor 2016 wordt een verdubbeling van het groeitempo tot bijna verwacht. De sectorstructuur wordt gekenmerkt door een relatief sterk vertegenwoordigde agrifood sector. Producten van de Friese zuivelindustrie zijn vooral populair in China. Volgens het CBS is de totale Friese export gestegen met 3 tot 5 miljard in de periode Dit is de grootste stijging van alle provincies en is deels te danken aan melkpoederproducten. De totale Friese export naar China vervijfvoudigde. De uitvoergroei heeft geleid tot een investeringsimpuls in zuivelfabrieken, die nog niet voorbij is. Ook de export van machines en vervoermaterieel uit Friesland is echter sterk gestegen. Behalve door melk wordt de Friese groei gevoed door de bouwsector. Deze sector is bovenmatig aanwezig en maakt dankzij groeipercentages van 6% in 2015 en 4% in 2016 een periode van sterk herstel door. Dat de regionale groei achterblijft bij de landelijke groei komt vooral door de sterk aanwezige publieke en zorgsector. De zorgsector groeit niet en vanuit de overheid is de groei-impuls minimaal. Ramingen economie Friesland Economische groei 0,9% 1,8% Werkloosheid 7,5% 7, Economische groei Friesland 4% - Friesland Geringe banengroei in Friesland In Friesland is het aantal werknemersbanen tussen 2010 en 2014 gedaald met Ook in 2014 was er - als enige provincie - nog sprake van een daling van het aantal banen. Pas in 2016 wordt banengroei verwacht, maar deze zal beperkt blijven. De investeringen in de zuivel verwerkende industrie zetten door en leveren een beperkt aantal banen op. Zowel de groothandel als detailhandel gaan een goed 2016 tegemoet, maar ook hier zal door digitalisering de banengroei tegenvallen. In de zorg en de financiële dienstverlening zal het banenverlies doorzetten. Doordat het aanbod van de beroepsbevolking groot blijft en de banengroei beperkt is, zal de werkloosheid in 2016 minimaal dalen en met 7, boven het landelijke gemiddelde (6,5%) blijven. ING Economisch Bureau 15 Regio s in 2016 / december 2015

16 Noord-Friesland Economie uit dal, werkloosheid blijft hoog Na vier jaren krimp ligt voor Noord-Friesland in 2016 een economische groei van 1,6% in het verschiet. Groeipijlers zijn de bouw en de exportgerichte agrifood. De drie W s (wei, watertechnologie en waddenrecreatie) zijn de sectoren met de beste groeivooruitzichten voor de lange termijn. De werkloosheid blijft relatief hoog omdat er nog steeds banen verdwijnen in de sterk aanwezige sectoren zorg en financiële dienstverlening. Bouw en food stimuleren Noord-Friese economie De Noord-Friese economie heeft een omvang van 8,7 miljard en is daarmee groter dan die van Zuidoost en Zuidwest-Friesland. In 2016 kan de regionale economie na vier jaren achteruitgang weer groeien (+1,6%). In 2015 is de economie naar verwachting met 0, gekrompen. Zo n 4 van de economie wordt bepaald door de sectoren openbaar bestuur & overheidsdiensten, onderwijs, zorg en financiële dienstverlening, sterk geconcentreerd in Leeuwarden. Dit zijn precies de sectoren die het de voorbije jaren flink te verduren hebben gekregen. In de afgelopen twee jaar kwam daar de forse krimp in de delfstoffenwinning bovenop, een sector die in Noord-Friesland zo n 1 aan het regionaal product bijdraagt. In 2016 valt dit negatieve effect weg en komen de groeiende bouw en agrofoodsector weer bovendrijven. De bouwt groeit sterk vanwege het aantrekkende van de woningmarkt, de agrifood vanwege de uitvoer van vooral zuivelproducten. Kansen met wei, water en wadden Het lange termijn groeiperspectief ligt vooral in de melkveehouderij, de akkerbouw en de food industrie. De wereldwijde vraag naar zuivelproducten met een hoge toegevoegde waarde zoals melkpoeder en wei blijft groeien en (Noord-) Economische positie Noord-Friesland in 2016 Economische groei Lager Lager Werkloosheid Hoger Hoger van Economische groei Noord-Friesland 4% - -4% Noord-Friesland Friesland kan qua kwantiteit en kwaliteit in die buitenlandse vraag voorzien, mede dankzij de Dairy Campus in Leeuwarden. Ook waddenrecreatie en watertechnologie zijn kansrijke sectoren. De WaterCampus is voor ons land de bindende factor voor R&D en ondernemerschap op de internationale groeimarkt voor watertechnologie. Werkloosheid hoog in Noord-Friesland In 2014 varieerde de werkloosheid van 4,9% op Schiermonnikoog tot 9,8% in Leeuwarden. De werkloosheid in deze regio is hoger dan landelijk en ook iets hoger dan in de gehele provincie. Dit zal in 2016 ten gevolge van de saneringen in vooral de zorg- en financiële sector zo blijven. De verwachting is dat de werkloosheid circa 7,5% bedraagt. ING Economisch Bureau 16 Regio s in 2016 / december 2015

17 Zuidwest-Friesland Impulsen uit binnen èn buitenland Dankzij de sterke groei van de bouwsector en de opleving van de detailhandel groeit de regionale economie naar verwachting met 2, in Ook agrifood en industrie groeien gestaag verder. Het beeld voor de arbeidsmarkt toont veel overeenkomsten met dat van. Voor 2016 wordt een werkloosheid van 6,5% voorzien. Zuidwest-Friesland levert een fundamentele bijdrage aan uitvoerland. Bouw en retail extra boost voor stabiele economie De economie van Zuidwest-Friesland wordt gekenmerkt door een geringe omvang ( 2,1 mrd) en een sterke agrarische, industriële en bouwsector. De metaal-, elektrotechnische- & machine-industrie, hout- & bouwmaterialenindustrie, maar vooral de voedingsindustrie, zijn allemaal prominent vertegenwoordigd in de sectorstructuur. De voortgaande groei in agrifood en industrie - grotendeels gevoed door de buitenlandse vraag - bieden het fundament voor de economische groei, waarop in 2015 en 2016 de opleving van de consumentgerichte sectoren detailhandel en de bouw voor extra impulsen zorgen. De verwachte groei in 2015 is met 2, zelfs iets hoger dan landelijk. In 2016 zakt het groeitempo iets af tot 2,, vooral omdat de groei van de bouw afzwakt. De uitschieter in de groei in 2014 (zie figuur) is het gevolg van een gemeentelijke herindeling, waardoor de regio inwoners en de bijbehorende economische activiteiten rijker werd. Relatief lage en dalende werkloosheid De werkloosheidsontwikkeling ontwikkelt zich conform het landelijke patroon. De werkloosheid bedroeg in ,, zal in 2015 naar verwachting geleidelijk dalen naar 6,9% en in 2016 uitkomen op circa 6,5%. Ook de arbeidsparticipatie Economische positie Zuidwest-Friesland in 2016 Economische groei Hoger Lager Werkloosheid Lager Gelijk van Economische groei Zuidwest-Friesland 2 15% 1 5% -5% Zuidwest-Friesland is in deze regio gelijk aan die in. De werkloosheid is duidelijk lager dan in de twee andere Friese regio s. Zuidwest-Friese melkkoeien voeden China Er is geen regio in, waar de topsector agrifood zo dominant aanwezig is. Het aandeel in de sectorstructuur is boven de 1. De fusiegemeente Súdwest-Fryslân telt zo n 500 melkveebedrijven, veruit het grootste aantal van ons land. Vooral dankzij de melkproducten afkomstig uit deze regio kon de Friese exportwaarde in de periode een groei realiseren van 3, de hoogste van alle provincies. De totale Friese export naar China vervijfvoudigde zelfs dankzij de vraagexplosie aldaar naar melkpoeder uit ons land. ING Economisch Bureau 17 Regio s in 2016 / december 2015

18 Zuidoost-Friesland Food en maakindustrie stimuleren groei De economische groei in Zuidoost-Friesland bedraagt in 2015 en 2016 ongeveer, vooral door de sterk aanwezige bouw. Met het zuivelcluster in Heerenveen en het Innovatiecluster in Drachten heeft de regio twee groeitroeven in handen. De banengroei blijft achter bij de groei van de regionale economie, waardoor de werkloosheid boven het provinciale en landelijke gemiddelde blijft. Evenwichtige economie met twee groeimagneten De sectorstructuur van Zuidoost-Friesland is vrij evenwichtig samengesteld. De ontwikkeling van de economie loopt dan ook redelijk in lijn met die van, met groeicijfers van rond de in zowel 2015 als De negatieve uitschieter in 2014 was het gevolg van een gemeentelijke herindeling (ten gunste van Zuidwest-Friesland). ICT, overheid en financiële dienstverlening zijn ondervertegenwoordigd. De bouw en de zorg zijn juist in sterke mate aanwezig in deze regio. Opvallend is ook dat de specialistische zakelijke dienstverlening (ingenieursbureaus, accountants e.d.) sterker dan elders in het noorden aanwezig is en zelfs een groter aandeel in de sectorstructuur heeft dan nationaal. De agrifoodsector springt in deze regio het meest in het oog. Het aandeel in de sectorstructuur is 6% en daarmee kleiner dan in Zuidwest-Friesland, maar in absolute zin is deze sector groter. Pootaardappelbedrijf HZPC en Douwe Egberts in Joure zijn grote regionale bedrijven en door een reeks van investeringen in de zuivelindustrie heeft Heerenveen zich ontpopt als melkmagneet. Op het terrein van de high-tech maakindustrie geldt hetzelfde voor de gemeente Smallingerland, dat zich manifesteert net het Innovatiecluster Drachten. De elektrotechnische- & machine-industrie in deze regio is nog omvangrijker dan de voedingsindustrie. Economische positie Zuidoost-Friesland in 2016 Economische groei Hoger Lager Werkloosheid Gelijk Hoger van Economische groei Zuidoost-Friesland 8% 6% 4% -4% -6% Zuidoost-Friesland Het sterk gerobotiseerde Philips Consumer Lifestyle is het grootste bedrijf, met diverse andere jonge en innovatieve bedrijven daarnaast. Banengroei blijft achter bij productiegroei De productiegroei is mede dankzij de opbloeiende industrie in Smallingerland en Heerenveen op orde, maar de banengroei blijft achter. FrieslandCampina investeert niet alleen, het let ook op de (arbeids)kosten en datzelfde geldt voor Philips. De werkloosheid in Smallingerland (8,8% in 2014) en Heerenveen (8,4%) is bovengemiddeld en zal dat ook in 2016 blijven. Voor geheel Zuidoost-Friesland wordt een werkloosheid verwacht van circa 7,5%. ING Economisch Bureau 18 Regio s in 2016 / december 2015

19 Drenthe Noord-Drenthe Zuidoost-Drenthe Zuidwest-Drenthe

20 Drenthe Economisch herstel en sterkere groeibasis Na drie jaren van minimale groei kan de Drentse economie in 2016 een grotere stap vooruit zetten en 1,7% groeien. De ondervertegenwoordigde groeisector zakelijke dienstverlening drukt de groeicijfers. De hogere economische groei wordt vooral gevoed door de bouwsector. De publieke sector zorgt ook voor een kleine stimulans van de economische groei. De rol van de industrie als groeimotor valt echter juist iets terug. De werkloosheidsontwikkeling in Drenthe volgt het landelijke licht dalende beeld. Met een verwacht percentage van 6,7 in 2016 is de werkloosheid iets hoger dan nationaal. Werken aan diversificatie en exportgerichtheid De Drentse economie is met een omvang van 12 miljard de kleinste van de drie noordelijke provincies. De economie beweegt zich behoudens een positieve uitschieter in 2013 redelijk conform de landelijke groei. De economische groei versnelt in 2016 en bedraagt naar verwachting 1,7%. Deze stijging komt deels voor rekening van de publieke sector, die voorzichtig wat meer ruimte krijgt. Ook de bouwsector, die in Drenthe goed vertegenwoordigd is, groeit in 2016 stevig door. Daarnaast zijn industrie en landbouw sterk geworteld in deze provincie, maar die laten een vrij vlakke groei van voorzien. De bijdrage van ICT en specialistische zakelijke dienstverlening - groeisectoren bij uitstek - blijft vooralsnog ondergeschikt. De arbeidsmarktstatistieken geven echter signalen af dat er banengroei is in deze sectoren. In Drenthe is de industrie redelijk goed vertegenwoordigd, maar aanverwante sectoren als groothandel en vervoer en opslag niet. Bovendien ontbreekt het Drentse economie aan exportgerichtheid. Drenthe scoort met een exportwaarde van 3,6 miljard het laagst van alle provincies. Bovendien is deze waarde in de periode met 8% afgenomen. Bij de belangrijkste producten in het exportpakket, chemische producten en machines & vervoermaterieel, was er wel enige groei. In 2008 was voeding Ramingen economie Drenthe Economische groei 0,8% 1,7% Werkloosheid 7, 6,7% Economische groei Drenthe Drenthe & levende dieren de belangrijkste exportcategorie. Hier daalde de omzet met twee derde. Relatief gunstig beeld arbeidsmarkt In Drenthe is het aantal werknemersbanen tussen 2010 en 2014 gedaald met Alleen al in 2014 was er echter alweer sprake van een banengroei van Deze banengroei zat voornamelijk in de zakelijke dienstverlening, een sector die nog ondervertegenwoordigd is in Drenthe. In Drenthe is het werkloosheidspercentage lager dan in de andere noordelijke provincies. Door een minder sterk stijgende beroepsbevolking dan in andere provincies ontwikkelt de werkloosheid zich dan ook relatief gunstig. De verwachting is dat de werkloosheid in 2016 daalt naar 6,7%. ING Economisch Bureau 20 Regio s in 2016 / december 2015

21 Noord-Drenthe Meer reuring nodig in rustige regio De groei van de regionale economie blijft in 2016 met naar verwachting +1,6% aan de lage kant, maar verdubbelt wel ten opzichte van 2015 (+0,7%). De geraamde ontwikkeling van de publieke en zorgsector drukt een groot stempel op de economie van Noord-Drenthe. In 2016 zijn de vooruitzichten voor deze sectoren beter dan in Het werkloosheidspercentage in Noord- Drenthe is lager dan nationaal en zal naar verwachting in 2016 verder dalen tot iets onder de 6,5%. Publieke en zorgsector bepalend voor groei In Noord-Drenthe is het aandeel van de publieke en zorgsector ongeveer een derde, veel hoger dan nationaal. Doordat vanuit de sector openbaar bestuur en overheidsdiensten in de periode een krimpsector is geweest en ook de zorg sinds 2015 stagneert, stond de groei van deze regionale economie onder druk. Voor 2015 is de verwachte groei met 0,7% mager. Omdat er in 2016 vanuit de consumentenbestedingen een hogere impuls komt, heeft dit een positief effect op het verwachte groeipercentage (+1,6%). Gunstig is ook dat de in deze regio goed vertegenwoordigde horeca zich goed ontwikkelt. De geplande Factory Outlet Centre bij het TT Circuit in Assen zal hierbij nieuwe economische impulsen geven, voor zowel retail als horeca. De verwachte stabilisatie van de delfstoffenwinning in 2016 drukt bovendien een minder negatief stempel drukt op de groeicijfers dan in Vooruitzicht arbeidsmarkt gematigd positief De arbeidsmarkt van Noord-Drenthe staat er redelijk goed voor. In 2014 was het werkloosheidspercentage (6,8%) lager dan landelijk. Alleen provinciehoofdstad Assen kende een iets hogere werkloosheid (7,7%). Positief is dat de bruto Economische positie Noord-Drenthe in 2016 Economische groei Gelijk Lager Werkloosheid Lager Lager van Economische groei Noord-Drenthe Noord-Drenthe arbeidsparticipatie (7) ook hoger is dan landelijk. Voor 2016 wordt een marginale daling van de werkloosheid verwacht tot net onder het nationale niveau van 6,5%. De banencreatie in een economie die gedomineerd wordt door de publieke en zorgsector is vooralsnog minimaal. Een hoopgevend signaal voor de regionale arbeidsmarkt is dat uiteindelijk besloten is dat de rechtbank in Assen niet hoeft te verhuizen. Jong ondernemersbloed en reuring in de regio zijn echter broodnodig. De Drentse beroepsbevolking is goed opgeleid, maar verhoudingsgewijs weinig ondernemend. Zo blijft het aantal starters achter. Toch kan Drenthe innovatief zijn, zoals Resato in Roden, fabrikant van hogedruksystemen en waterstraalmachines en winnaar van de Erasmus Innovation Award 2015 bewijst. Met Sensor City ING Economisch Bureau 21 Regio s in 2016 / december 2015

22 Zuidoost-Drenthe Gematigd herstel van groei en arbeidsmarkt De economie van Zuidoost-Drenthe kent naar verwachting in 2015 nog een minimale achteruitgang (-0,), maar herstelt in 2016 met een groei van 1,5%. De werkloosheid blijft op een bovengemiddeld hoog niveau en daalt in 2016 maar mondjesmaat naar 7,5%. De exportgerichtheid van de provincie is nog mager. Vooral voor deze regio zijn er kansen om deze positie te verbeteren. Hogere economische groei, lagere werkloosheid De economie van Zuidoost-Drenthe heeft zich in 2015 teleurstellend ontwikkeld en maakte een terugval (-0,). Vooral de sectoren delfstoffenwinning en chemie drukten de resultaten. In 2016 krimpen deze sectoren niet meer en blijft de bouw in deze regio een groeimotor. Ondanks het herstel van sterk vertegenwoordigde sectoren als industrie, bouw en detailhandel herstelt de arbeidsmarkt nog niet. De werkloosheid in Zuidoost-Drenthe ligt boven het provinciale en nationale niveau. De verschillen binnen de regio zijn groot. Borger-Odoorn heeft een relatief lage werkloosheid en Coevorden een gemiddelde. Vooral in de grootste gemeente - Emmen- is de werkloosheid echter hoog (8, in 2014) en de arbeidsparticipatie laag. Een verhoudingsgewijs laag opgeleide beroepsbevolking remt het herstel op de arbeidsmarkt. Daarnaast blijft de banengroei achter, ook in Van een stijging van de beroepsbevolking is in Zuidoost-Drenthe nauwelijks sprake en het aantal werklozen neemt nog maar mondjesmaat af. Voor deze regio wordt voor 2016 een werkloosheid voorzien van circa 7,5%. Soms zijn er meevallers. Een jaar geleden werd bekend dat Philips Lightning in Emmen eind 2016 haar deuren sluit, maar met een deel van het personeel maakt een investeerder samen met de NOM een doorstart. Het betreft een Economische positie Zuidoost-Drenthe in 2016 Economische groei Lager Lager Werkloosheid Hoger Hoger van Economische groei Zuidoost-Drenthe Zuidoost-Drenthe smart factory van slimme lantaarnpalen. Bijkomende doelstelling is om van Emmen een hightech cluster te maken. Kansen door maakindustrie smart te maken en biobased business beter te benutten Hightech business is het doel waar Zuidoost-Drenthe zich gezien de sectorstructuur en de ligging inderdaad op moet richten. Dit in combinatie met een intensivering van de samenwerking tussen de agrarische sector en de chemie ( biobased economy met het samenwerkingsverband Green PAC) en een verdere exportgerichtheid van groothandel en logistiek. Drenthe is de provincie met de laagste exportwaarde ( 3,6 miljard in 2014) en bovendien is deze met 8% gedaald sinds ING Economisch Bureau 22 Regio s in 2016 / december 2015

23 Zuidwest-Drenthe Bouw en industrie pijlers voor groei Met een groeipercentage van in 2016 presteert Zuidwest-Drenthe iets minder dan in 2015 en blijft de groei achter bij het nationale gemiddelde. De groeipijlers van de regio zijn de bouw, de transportmiddelenindustrie en de agrifood. Vooral de eerste twee sectoren groeien dit en volgend jaar bovengemiddeld. Ook de ontwikkeling op de arbeidsmarkt lijkt op die in als geheel. Voor 2016 wordt een daling van de werkloosheid naar ongeveer 6,5% verwacht. Binnen èn buitenlandse stimulans voor economie Het zuidwestelijk deel van Drenthe doet het economisch gezien beter dan Noord en Zuidoost-Drenthe. De geraamde groeicijfers van 2, in 2015 en 2, liggen in de buurt van de se gemiddelden. De groei-impulsen komen vooral van de regionaal belangrijke sectoren bouwnijverheid en de food en transportmiddelenindustrie. Deze sectoren ontwikkelen zich in zowel 2015 als 2016 goed. Bouwbedrijven zijn goed voor een aandeel van 6,5% in de regionale economie (versus 4,5% landelijk). Dankzij het aantrekken van de woningmarkt is de bouw de grote stuwende kracht achter het economisch herstel. Daarnaast heeft Zuidwest-Drenthe binnen de provincie de meeste exportgerichte bedrijven in huis, met bedrijven als Fokker, DOC Kaas en FrieslandCampina. Arbeidsmarkt De regio telt een werkloze beroepsbevolking van circa In 2014 liepen de werkloosheidspercentages uiteen van 8, in Hoogeveen tot 5,9% in De Wolden. De arbeidsparticipatie blijft achter bij het landelijke niveau. Uitzondering is Meppel, dat met een arbeidsparticipatie van 7 zelfs het hoogste scoort van alle gemeentes in Noord-. De ontwikkeling van de werkloosheid is verge- Economische positie Zuidwest-Drenthe in 2016 Economische groei Hoger Lager Werkloosheid Gelijk Gelijk Economische groei Zuidwest-Drenthe 6% 4% -4% Zuidwest-Drenthe lijkbaar met de nationale tendens. De verwachting is dat in 2016 de werkloosheid geleidelijk daalt naar 6,5%. De komende jaren kan de werkloosheid zich gunstiger ontwikkelen dan in. De beroepsbevolking stijgt niet meer, dus dat zal op den duur leiden tot wat meer spanning op de arbeidsmarkt. Een gunstig signaal voor de arbeidsmarkt is dat één van de grootste werkgevers van de regio, Fokker Hoogeveen, dankzij een recente JSF-order de komende jaren nog voldoende banen (nu 600) kan blijven bieden. ING Economisch Bureau 23 Regio s in 2016 / december 2015