Cijfers rond structurele bevolkingsdaling in chronologisch perspectief

Transcriptie

1 Cijfers rond structurele bevolkingsdaling in chronologisch perspectief Mei 2013 Als gevolg van de omvangrijke publiciteit rond het rapport Structurele bevolkingsdaling, Een urgente nieuwe invalshoek voor beleidsmakers (2006, Derks, Hovens, Klinkers) is het onderwerp bevolkingsdaling op de agenda gekomen. Er zijn inmiddels veel publicaties verschenen over dit onderwerp. In deze notitie wordt in chronologische volgorde informatie gegeven over structurele bevolkingsdaling en de gevolgen daarvan. Het betreft met name kwantitatieve ontwikkelingen. De informatie heeft betrekking op de wereld als geheel, Europa, Nederland, provincies, regio s en gemeenten. Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid Wim Derks Inhoud 1 Demografische ontwikkeling in het verleden... 3 Naoorlogse geboortegolf: nu snelle vergrijzing... 3 Figuur 1 Bevolking naar leeftijd Nederland De jaren zestig: bevolkingsgroei wordt minder... 4 Figuur 2 Bevolkingsontwikkeling Wereld, Europa, Nederland, , procentuele verandering per jaar... 4 De jaren zeventig: aantal kinderen beneden vervangingsniveau; eerste gemeenten met structurele bevolkingsdaling... 5 Figuur 3 Aantal kinderen per vrouw Nederland De jaren tachtig: tijdelijke daling aantal jongeren; eerste regio s passeren top bevolkingsomvang... 6 Mei

2 Figuur 4 Ontwikkeling aantal jongeren (0-19 jaar) Nederland, , procentuele verandering per jaar... 6 Figuur 5 Bevolkingsontwikkeling Zuid-Limburg, Noordoost-Groningen en Zeeuwsch-VLaanderen, , 1970= De jaren negentig: eerste provincie met structurele daling potentiële beroepsbevolking; meerdere regio s en gemeenten met structurele bevolkingsdaling... 8 Figuur 6 Ontwikkeling potentiële beroepsbevolking (20-64 jaar) in provincies met sterkste daling: Limburg, Drenthe, Zeeland, Friesland en Groningen, , 1990= Tabel 1 Gemeenten met bevolkingsdaling gemiddeld over 10 jaar sinds eind jaren negentig of eerder : eerste provincie met structurele bevolkingsdaling : doorbraak aandacht bevolkingsdaling Stand van zaken op dit moment Structurele bevolkingsdaling Figuur 7 Ontwikkeling bevolking in provincies met structurele daling: Limburg, Drenthe en Zeeland, , 1990= Figuur 8 Ontwikkeling bevolking in regio s met structurele daling, , 1990= Tabel 2 Tempo bevolkingsdaling: gemiddelde procentuele daling per jaar Figuur 9 Verdeling van gemeenten in gemeenten met groeiend en gemeenten met dalend aantal inwoners gemiddeld over tien jaar Tabel 3 Aantal en percentage gemeenten met bevolkingsdaling per regio14 Waarom begint bevolkingsdaling aan de randen van Nederland? Tabel 4 Componenten bevolkingsontwikkeling Nederland en dalende regio s, gemiddeld over 2009 t/m Jaar van begin structurele daling Tabel 5 Begin structurele daling Verwachtingen voor de toekomst Daling potentiële beroepsbevolking Nederland Figuur 10 Ontwikkeling potentiële beroepsbevolking (bevolking van jaar) en werkende beroepsbevolking jaar, Nederland, : daling aantal geboorten op de wereld : begin daling beroepsbevolking Nederland : natuurlijke aanwas kleiner dan nul in Nederland Mei

3 Leeftijd 1 Demografische ontwikkeling in het verleden Naoorlogse geboortegolf: nu snelle vergrijzing Als het gaat over bevolkingsontwikkeling spelen vergrijzing, ontgroening en bevolkingsdaling een belangrijke rol. De stijging van het aandeel van 65-plussers in de totale bevolking is geen nieuw verschijnsel. Als gevolg van de stijging van de levensverwachting neemt het aandeel van 65-plussers in Nederland al sinds 1924 toe. Deze toename is versneld met ingang van 2011, omdat de naoorlogse geboortegolf de leeftijd van 65 jaar aan het passeren is. De komende snelle vergrijzing wordt dus veroorzaakt door de naoorlogse geboortegolf ( ) en het lage aantal kinderen na De top van het aandeel van 65-plussers wordt in 2038 bereikt. Daarna begint een langzame daling. De top van het aandeel van 75-plussers ligt in Vergrijzing treedt overal op in Nederland, in Europa en geleidelijk ook in de rest van de wereld. In de huidige leeftijdsopbouw komt de naoorlogse geboortegolf duidelijk tot uitdrukking (figuur 1). Figuur 1 Bevolking naar leeftijd Nederland e.o Aantal inwoners per leeftijdsjaar Mei

4 De jaren zestig: bevolkingsgroei wordt minder In de jaren zestig van de vorige eeuw was er veel aandacht voor het doemscenario van overbevolking, omdat de bevolkingsgroei in de loop van de 20 ste eeuw sterk was gestegen. In de tweede helft van de jaren zestig bereikte de wereld als geheel de top van de bevolkingsgroei: een groei van 2,1% per jaar. De groei is daarna voordurend minder geworden (figuur 2). Tien jaar eerder, in de tweede helft van de jaren vijftig had Europa echter al de top van de bevolkingsgroei bereikt. Het aantal inwoners van Europa groeide toen met 1,0% per jaar. De groei is daarna geleidelijk minder geworden. Het aantal inwoners van Nederland groeide in de eerste helft van de jaren zestig met 1,4% per jaar. De groei is daarna trendmatig minder geworden. Figuur 2 Bevolkingsontwikkeling Wereld, Europa, Nederland, , procentuele verandering per jaar 2,5 Bron: UN, CBS, KcBB. 2,0 1,5 Wereld 1,0 0,5 Nederland 0,0 Europa -0,5 Mei

5 De jaren zeventig: aantal kinderen beneden vervangingsniveau; eerste gemeenten met structurele bevolkingsdaling Begin jaren zestig was het gemiddeld aantal kinderen per vrouw op de wereld als geheel gelijk aan ongeveer 5. Dat aantal is daarna voordurend gaan dalen en is nu ongeveer 2,5. In Europa is het gemiddeld aantal kinderen per vrouw in de tweede helft van de jaren zeventig onder het vervangingsniveau van 2,1 gezakt. Als het aantal kinderen per vrouw beneden het vervangingsniveau ligt, gaat het aantal inwoners op den duur (na tientallen jaren) dalen. Uitgaande migratie kan het tijdstip van overgang van groei naar daling vervroegen; inkomende migratie kan dat tijdstip uitstellen. In Europa groeit het aantal inwoners nu vrijwel niet meer. Begin jaren zestig kregen de Nederlandse vrouwen gemiddeld 3,2 kinderen. Dat aantal zakte in 1973 onder het vervangingsniveau van 2,1. Gecorrigeerd voor het effect van het uitstel van het krijgen van kinderen is het gemiddeld aantal kinderen per vrouw in Nederland sinds medio jaren zeventig ongeveer gelijk aan 1,7 (figuur 3). Als gevolg van dit lage aantal kinderen wordt volgens de huidige prognose de natuurlijke aanwas (het saldo van geboorte en sterfte) in Nederland met ingang van 2036 blijvend kleiner dan nul. Bij een inkomend migratiesaldo kan het aantal inwoners dan toch nog blijven groeien (figuur 2). Figuur 3 Aantal kinderen per vrouw Nederland ,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Op gemeentelijk niveau kan de bevolkingsontwikkeling schommelingen vertonen mede als gevolg van de ontwikkelingen van het aantal woningen. Om de meer structurele ontwikkeling in beeld te krijgen kan de gemiddelde verandering van het aantal inwoners over tien jaar genomen worden. Dan blijkt dat in de tweede helft van de jaren zeventig de eerste gemeente verschijnt waar sprake is van blijvende bevolkingsdaling namelijk Renkum in de regio Arnhem/Nijmegen. Mei

6 De jaren tachtig: tijdelijke daling aantal jongeren; eerste regio s passeren top bevolkingsomvang In Nederland is als gevolg van de daling van het aantal kinderen per vrouw sinds het begin van de jaren zestig, het aantal jongeren van 0-19 jaar in de jaren zeventig en tachtig gedaald. Het aantal kinderen per vrouw bleef laag, maar toen de vrouwen van de naoorlogse geboortegolf kinderen begonnen te krijgen steeg het aantal geboorten weer, omdat er zoveel vrouwen in de vruchtbare leeftijdsgroep waren. Het aantal jongeren steeg weer tijdelijk in de jaren negentig, maar daalt weer met ingang van 2005 (figuur 4). Figuur 4 Ontwikkeling aantal jongeren (0-19 jaar) Nederland, , procentuele verandering per jaar 2,0 % 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0-2,5 Mei

7 Een aantal regio s is in de jaren tachtig de top van de bevolkingsomvang (gecorrigeerd voor herindeling) gepasseerd: Delfzijl e.o. (1981), Oost-Groningen (1982) en Zeeuwsch-Vlaanderen (1982). Na de top zijn er nog wel perioden met groei, maar voor Delfzijl e.o. kan gesteld worden dat de structurele bevolkingsdaling in 1981 is begonnen. De regio s Delfzijl e.o. en Oost-Groningen worden vaak samengenomen als de regio Noordoost-Groningen. De structurele, de blijvende bevolkingsdaling is dan als eerste begonnen in Zuid-Limburg (1997), Noordoost-Groningen (2003) en Zeeuwsch-Vlaanderen (2003). Figuur 5 Bevolkingsontwikkeling Zuid-Limburg, Noordoost-Groningen en Zeeuwsch-VLaanderen, , 1970= Zeeuwsch- Vlaanderen Zuid- Limburg Noordoost- Groningen Gemiddeld over tien jaar heeft de gemeente Renkum sinds de jaren zeventig voortdurende bevolkingsdaling. In de jaren tachtig volgen Nuth, Delfzijl, Den Helder en Blaricum. Mei

8 De jaren negentig: eerste provincie met structurele daling potentiële beroepsbevolking; meerdere regio s en gemeenten met structurele bevolkingsdaling Jongeren, 0-19 jaar In Nederland komt er waarschijnlijk nog een periode met een geringe stijging van het aantal jongeren, namelijk tussen 2025 en 2040 (figuur 4). Er zijn echter al wel provincie, waar het aantal jongeren zeer waarschijnlijk structureel blijft dalen namelijk Zeeland (met ingang van 2003) en Drenthe (2004). Regionaal is dat waarschijnlijk het geval in in Zuid-Limburg (met ingang van 1998), Zeeuwsch-Vlaanderen (2002), Overig Zeeland (2002), Midden-Limburg (2002), Noordoost-Groningen ( 2003), Noord-Friesland (2003), Zuidoost-Drenthe (2003) en Zuidoost-Friesland (2004). Potentiële beroepsbevolking, bevolking jaar Op provinciaal niveau is in Limburg in 1995 de structurele daling van de potentiële beroepsbevolking begonnen. Friesland volgt in 2004, Zeeland in 2007 en Drenthe in Landelijk is in 2011 een periode van bijna 30 jaar van daling begonnen. In 2011 is ook in de provincies Groningen en Noord-Brabant de structurele daling begonnen van de potentiële beroepsbevolking. In Limburg is de omvang van de potentiële beroepsbevolking inmiddels al terug op het niveau van midden jaren tachtig. Regionaal was er eind jaren negentig sprake van structurele daling van de potentiële beroepsbevolking in Zuid-Limburg (top in 1988) en Het Gooi en Vechtstreek (top in 1988) en Noordoost-Groningen (totp in 1997). Direct na 2000 volgen diverse andere regio s: Midden-Limburg (2001), Zuidoost-Drenthe (2002), Oost-Zuid-Holland (2002) enz. Figuur 6 Ontwikkeling potentiële beroepsbevolking (20-64 jaar) in provincies met sterkste daling: Limburg, Drenthe, Zeeland, Friesland en Groningen, , 1990= Groningen Friesland Zeeland Drenthe Limburg 70 Mei

9 Totaal aantal inwoners Op regionaal niveau is de structurele daling van het totaal aantal inwoners in 1997 in Zuid-Limburg begonnen. Sinds eind jaren negentig hebben inmiddels bijna 30 gemeenten (volgens gemeentelijke indeling ) gemiddeld over 10 jaar voortdurend bevolkingsdaling. Tabel 1 Gemeenten met bevolkingsdaling gemiddeld over 10 jaar sinds eind jaren negentig of eerder Gemeenten in volgorde van procentuele daling per jaar Gelegen in de regio Procentuele daling per jaar gemiddeld over 1995 t/m 2004 Blaricum Het Gooi en Vechtstreek -0,94 Delfzijl Delfzijl en omgeving -0,77 Vaals Zuid-Limburg -0,72 Kerkrade Zuid-Limburg -0,60 Nuth Zuid-Limburg -0,48 Simpelveld Zuid-Limburg -0,43 Landgraaf Zuid-Limburg -0,42 Meerssen Zuid-Limburg -0,41 Heerlen Zuid-Limburg -0,39 Schinnen Zuid-Limburg -0,38 Gulpen-Wittem Zuid-Limburg -0,37 Ridderkerk Groot-Rijnmond -0,34 Rijnwoude Oost-Zuid-Holland -0,34 Waterland Groot-Amsterdam -0,29 Valkenburg aan de Geul Zuid-Limburg -0,29 Den Helder Kop van Noord-Holland -0,23 Brunssum Zuid-Limburg -0,22 Bergen (NH.) Alkmaar en omgeving -0,22 Muiden Het Gooi en Vechtstreek -0,20 Renkum Arnhem/Nijmegen -0,20 Maassluis Groot-Rijnmond -0,19 Voerendaal Zuid-Limburg -0,19 Zwijndrecht Zuidoost-Zuid-Holland -0,16 Terneuzen Zeeuwsch-Vlaanderen -0,15 Ermelo Veluwe -0,13 Eijsden-Margraten Zuid-Limburg -0,12 Epe Veluwe -0,11 Maasgouw Midden-Limburg -0,09 Beek (L.) Zuid-Limburg -0,09 Vlaardingen Groot-Rijnmond -0,08 Onderbanken Zuid-Limburg -0,08 Rheden Arnhem/Nijmegen -0,08 Roerdalen Midden-Limburg -0,06 Oude IJsselstreek Achterhoek -0,06 Loppersum Delfzijl en omgeving -0,05 Oldambt Oost-Groningen -0,04 Veendam Oost-Groningen -0,02 Leidschendam-Voorburg Agglomeratie's-Gravenhage -0,01 Berkelland Achterhoek -0,01 Mei

10 Begin aandacht voor structurele bevolkingsdaling In 1996 werd het eerste congres in Nederland georganiseerd rond het thema bevolkingsdaling: Een teruglopende bevolking: ramp of remedie? Het was een congres van de Nederlandse Vereniging voor Demografie, dat te vroeg kwam, omdat het onderwerp nog niet leefde. Derks had eerder in dat jaar in Limburg geprobeerd het onderwerp bevolkingsdaling op de agenda te krijgen met de boodschap: over ongeveer tien jaar gaat in Limburg het aantal inwoners dalen. De boodschap was echter ongewenst : eerste provincie met structurele bevolkingsdaling Totaal aantal inwoners Eerder dan verwacht is in 2002 in Limburg de structurele daling van het aantal inwoners begonnen. Incidenteel kan er nog wel een jaar volgen met groei, (zoals in 2009 een groei van 0,01% en in ,04%), maar trendmatig (gemiddeld over meerdere jaren) is er daling. Huishoudens In het begin van de huidige eeuw zijn er ook al enkele gemeenten met structurele daling van het aantal huishoudens. Cijfers van het aantal huishoudens zijn veel minder hard dan cijfers van het aantal inwoners, waardoor op gemeentelijk niveau het begin van de structurele daling minder duidelijk is : doorbraak aandacht bevolkingsdaling Totaal aantal inwoners Aan de randen van Nederland is de structurele bevolkingsdaling begonnen: Zuid- Limburg (1997), Noordoost-Groningen (2003) en Zeeuwsch-Vlaanderen (2003). In 2009 volgt de Achterhoek en in 2010 Zuidoost-Drenthe. Doorbraak aandacht structurele bevolkingsdaling Begin 2006 kwam het CBS met het bericht dat in 2005 in meer dan de helft van de gemeenten het aantal inwoners was gedaald. De tijd was rijp voor het onderwerp bevolkingsdaling. Het rapport Structurele bevolkingsdaling, Een urgente nieuwe invalshoek voor beleidsmakers (Derks, Hovens en Klinkers) kreeg medio maart 2006 enorme aandacht in de media. Hiermee was het onderwerp op de kaart gezet. Woningcorporaties, provincies (Limburg als eerste), regio s en gemeenten pakte het onderwerp op. In 2009 heeft minister van de Laan (WWI) het onderwerp bij het Kabinet op de agenda geplaatst. In november 2009 is de eerste nota verschenen over landelijk beleid voor de gevolgen van bevolkingsdaling verschenen: Krimpen met kwaliteit, Interbestuurlijk actieplan bevolkingsdaling, Rijk, VNG en IPO. Op 17 februari 2010 is het onderwerp voor het eerst in de Tweede Kamer behandeld (Algemeen Overleg in de Algemene commissie voor Wonen, Wijken en Integratie). In september 2010 werd het onderwerp voor het eerst in de Troonrede genoemd en ook in het Regeerakkoord van het nieuwe Kabinet. Mei

11 Stand van zaken op dit moment Structurele bevolkingsdaling Structurele daling van het totaal aantal inwoners is op provinciaal niveau sinds 2002 actueel in Limburg en met ingang van 2011 in Drenthe en waarschijnlijk ook in Zeeland. Mogelijk is in 2012 de structurele bevolkingsdaling in Friesland begonnen. Figuur 7 Ontwikkeling bevolking in provincies met structurele daling: Limburg, Drenthe en Zeeland, , 1990= Drenthe 105 Zeeland 100 Limburg Op regionaal niveau is er inmiddels sprake van structurele bevolkingsdaling in Zuid-Limburg (1997), Noordoost-Groningen (2003), Zeeuwsch-Vlaanderen (2003), Achterhoek (2009), Zuidoost-Drenthe (2010), Zuidoost-Friesland (2011) en Noord-Drenthe (2012). Mei

12 Figuur 8 Ontwikkeling bevolking in regio s met structurele daling, , 1990= Noord- Drenthe Zuidoost- Friesland 105 Achterhoek Zuidoost- Drenthe Zeeuwsch- Vlaanderen Zuid- Limburg Noordoost- Groningen Het tempo van bevolkingsdaling in de afgelopen jaren is in tabel 2 gegeven. Tabel 2 Tempo bevolkingsdaling: gemiddelde procentuele daling per jaar Bevolkingsdaling Natuurlijke Migratiesaldo aanwas Regio s Gemiddeld over 2008 t/m 2012 Limburg -0,03% -0,11% +0,08% Zeeland +0,03% +0,02% +0,01% Drenthe +0,07% +0,02% +0,05% Noordoost-Groningen -0,50% -0,18% -0,32% Zeeuwsch-Vlaanderen -0,23% -0,24% +0,01% Zuidoost-Drenthe -0,18% -0,06% -0,11% Zuid-Limburg -0,16% -0,26% +0,09% Achterhoek -0,05% -0,02% -0,03% Zuidoost-Friesland +0,06% +0,11% -0,05% Noord-Drenthe +0,18% +0,03% +0,16% Gemeenten met snelste Gemiddeld over 2003 t/m 2012 daling Vlieland -1,07% Delfzijl -1,06% Vaals -0,86% Mei

13 Loppersum -0,79% De Marne -0,78% Bellingwedde -0,71% Eemsmond -0,66% Kerkrade -0,64% Valkenburg aan de Geul -0,63% Onderbanken -0,62% Laren (NH) -0,61% Westervoort -0,61% Waddinxveen -0,61% Gulpen-Wittem -0,60% Pekela -0,58% Heerlen -0,57% Zoeterwoude -0,56% Nuth -0,55% Landgraaf -0,55% Strijen -0,53% Den Helder -0,52% Nederlek -0,50% Gemiddeld over de afgelopen 10 jaar is in 37% van de gemeenten het aantal inwoners gedaald (figuur 9). Dit betreft niet allemaal structurele, blijvende bevolkingsdaling. In ongeveer een derde van de gemeenten is inmiddels wel sprake van structurele bevolkingsdaling (in ongeveer 140 van de 408 gemeenten). Figuur 9 Verdeling van gemeenten in gemeenten met groeiend en gemeenten met dalend aantal inwoners gemiddeld over tien jaar % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Dalend Groeiend Bron: CBS, KcBB. Mei

14 Nederland is verdeeld in 40 zogenaamde COROP-regio s. In de hiervoor genoemde regio s daalt het totaal aantal inwoners voor de regio als geheel. In de andere regio s liggen ook gemeenten met structurele bevolkingsdaling. De spreiding van gemeenten met bevolkingsdaling over de regio s is gegeven in navolgend tabel. Daaruit blijkt dat bijvoorbeeld ook in de regio s Midden-Limburg en Noord-Friesland bevolkingsdaling veel voorkomt. Ook in de Randstad zijn er diverse regio s waarin (meer dan) de helft van de gemeenten te maken heeft met bevolkingsdaling. In het Groene Hart komt bevolkingsdaling vrij algemeen voor. Tabel 3 Aantal en percentage gemeenten met bevolkingsdaling per regio Gemeenten volgens Aantal gemeenten indeling Totaal Waarvan met dalend aantal inwoners Gemiddeld over 10 jaar Aantal In % van totaal Regio's in volgorde percentage dalend 2003/ / / / / / / 2012 Nederland % 25% 37% Zuid-Limburg % 100% 100% Noordoost-Groningen % 80% 100% Zeeuwsch-Vlaanderen % 67% 100% Midden-Limburg % 29% 71% Zuidoost-Drenthe % 0% 67% Achterhoek % 27% 64% Oost-Zuid-Holland % 50% 60% Noord-Friesland % 33% 56% Het Gooi en Vechtstreek % 33% 56% Groot-Rijnmond % 33% 50% Aggl. 's-gravenhage % 50% 50% Zuidwest-Drenthe % 0% 50% Overig Groningen % 15% 46% Zuidoost-Zuid-Holland % 42% 42% Arnhem/Nijmegen % 32% 42% Aggl. Haarlem % 40% 40% IJmond % 0% 40% Noord-Limburg % 0% 38% Zuidoost-Friesland % 0% 33% Zuidwest-Friesland % 0% 33% Zuidwest-Overijssel % 0% 33% West-Noord-Brabant % 15% 31% Utrecht % 15% 31% Noordoost-Noord-Brabant % 10% 30% Overig Zeeland % 10% 30% Noord-Drenthe % 0% 20% Zuidoost-Noord-Brabant % 24% 19% Veluwe % 13% 19% Kop van Noord-Holland % 9% 18% Alkmaar en omgeving % 17% 17% Twente % 21% 14% Groot-Amsterdam % 13% 13% Noord-Overijssel % 0% 13% Aggl. Leiden en % 33% 8% Mei

15 Bollenstreek Midden-Noord-Brabant % 0% 0% Zaanstreek % 0% 0% Zuidwest-Gelderland % 0% 0% Delft en Westland % 0% 0% Flevoland % 0% 0% Bron: CBS, bewerking Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid Waarom begint bevolkingsdaling aan de randen van Nederland? De wezenlijke oorzaak van structurele bevolkingsdaling is het geringe aantal kinderen per vrouw. Omdat het aantal kinderen gezakt is beneden het vervangingsniveau van 2,1 gaat het aantal inwoners op den duur dalen. Waarom begint de bevolkingsdaling dan aan de randen van Nederland? Krijgen de vrouwen daar minder kinderen? Nee, alleen in Zuid-Limburg krijgen de vrouwen minder kinderen dan het landelijke gemiddelde (tabel 4: 1,50 t.o.v. 1,79). In de andere regio s met structurele bevolkingsdaling krijgen de vrouwen bijna evenveel of meer kinderen als het landelijke gemiddelde. (Zie tabel 4) In verhouding tot het totaal aantal inwoners worden in die regio s wel minder kinderen geboren (geboorte in % bevolking). Dat is het geval omdat daar relatief minder vrouwen in de vruchtbare leeftijd wonen. Jongeren trekken daar weg om elders te studeren en blijven dan voor een deel elders werken. Vrouwen in de vruchtbare leeftijd zijn in die regio s ondervertegenwoordigd. In verhouding tot het totaal aantal inwoners sterven in de regio s bovendien meer mensen omdat daar relatief veel ouderen wonen. Minder geboorte en meer sterfte geeft in die regio s een natuurlijke aanwas die kleiner is dan nul. (Landelijk is de natuurlijke aanwas de komende tientallen jaren nog groter dan nul.) Dit geboortetekort/sterfteoverschot geeft een structurele bevolkingsdaling, die in een aantal regio s versterkt wordt door een uitgaand migratiesaldo. Tabel 4 Componenten bevolkingsontwikkeling Nederland en dalende regio s, gemiddeld over 2009 t/m 2011 Gemiddeld aantal kinderen per vrouw Geboorte in % bevolking Natuurlijke aanwas in % bevolking Migratiesaldo in % bevolking Bevolkingsontwikkeling in % Aantal NL= % NL= % % % Nederland 1, ,10% ,29% +0,20% +0,49% Zuid-Limburg 1, ,80% 72-0,23% +0,14% -0,09% Noordoost- 1, ,93% 84-0,17% -0,17% -0,34% Groningen Zeeuwsch- 1, ,83% 75-0,23% -0,06% -0,29% Vlaanderen Achterhoek 1, ,91% 82-0,01% -0,05% -0,06% Zuidoost- 1, ,96% 87-0,05% -0,13% -0,18% Drenthe Mei

16 Jaar van begin structurele daling In de afgelopen jaren is in diverse gebieden de structurele daling begonnen van het aantal jongeren, van de potentiële beroepsbevolking (bevolking jaar) en van het totaal aantal inwoners. Op regionaal niveau daalt het aantal huishoudens nog niet. Tabel 5 Begin structurele daling jarigen jarigen Totaal aantal inwoners Aantal huishoudens Jaartal heeft betrekking op top en/of beginjaar van (bijna) voortdurende daling Nederland 2011 Provincies Limburg Zeeland Drenthe Friesland Groningen 2011 Noord-Brabant 2011 Gelderland 2011 Overijssel 2011 Zuid-Holland 2011 Regio's Zuid-Limburg Zeeuwsch-Vlaanderen Noordoost-Groningen Achterhoek Zuidoost-Drenthe Zuidoost-Friesland Noord-Drenthe Het Gooi en Vechtstreek 1993 Midden-Limburg Oost-Zuid-Holland Noord-Limburg Twente 2003 West-Noord-Brabant 2003 Zuidwest-Friesland Noord-Friesland Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving Zuidwest-Gelderland 2006 Overig Zeeland Zuidwest-Drenthe Zuidwest-Overijssel Veluwe 2011 Arnhem/Nijmegen 2011 IJmond 2011 Groot Rijnmond 2011 Zuidoost-Zuid-Holland 2011 Midden-Noord-Brabant 2011 Noordoost-Noord-Brabant 2011 Zuidoost-Noord-Brabant 2011 Mei

17 Gemeenten 10% van de gemeenten % van de gemeenten % van de gemeenten Verwachtingen voor de toekomst Daling potentiële beroepsbevolking Nederland In 2011 is er een einde gekomen aan de groei van de potentiële beroepsbevolking (de bevolking van jaar) in Nederland. Omdat de stijging van de beroepsdeelneming nog wat door gaat, komt er niet meteen een einde aan de groei van de feitelijke beroepsbevolking in Nederland als geheel. In diverse provincies en regio s groeit de beroepsbevolking vrijwel niet meer. Zodra de beroepsbevolking gaat dalen en het de werkloosheid laag geworden is, kan het aantal werkenden niet meer groeien. In de komende jaren wordt structurele daling van het aantal werkenden een steeds algemener verschijnsel binnen Nederland. Dat heeft invloed op de behoefte aan ruimte voor werken (bedrijventerreinen en kantoren) en op de omvang van het woon-werkverkeer. Figuur 10 Ontwikkeling potentiële beroepsbevolking (bevolking van jaar) en werkende beroepsbevolking jaar, Nederland, Bron: CBS, KcBB. Potentiële beroepsbevolking Werkende beroepsbevolking Mei

18 : daling aantal geboorten op de wereld Naar verwachting begint binnen tien jaar een lichte daling van het aantal kinderen dat jaarlijks op de wereld geboren wordt. Dit is de basis voor de komende daling van de wereldbevolking. Dit zal nog vele tientallen jaren op zich laten wachten, omdat mensen steeds ouder worden : begin daling beroepsbevolking Nederland Structurele bevolkingsdaling per gemeente Rond 2030 heeft al meer dan de helft van de helft van het aantal gemeenten te maken met structurele bevolkingsdaling. Beroepsbevolking Rond 2030 komt er naar verwachting een einde aan de groei van de beroepsbevolking en van het aantal werkenden in Nederland : natuurlijke aanwas kleiner dan nul in Nederland Aantal kinderen per vrouw op de wereld Het gemiddeld aantal kinderen per vrouw op de wereld als geheel is gezakt van bijna 5 in de eerste helft van de jaren zestig naar ongeveer 2,6 nu en zakt naar verwachting rond 2040 beneden het vervangingsniveau van 2,1. De omvang van de bevolking beneden de 65 jaar gaat naar verwachting rond 2050 dalen. De daling van het totaal aantal mensen op de wereld volgt naar verwachting pas tegen het einde van deze eeuw. Structurele daling in Nederland Naar verwachting wordt voor 2040 in Nederland de natuurlijke aanwas (saldo van geboorte en sterfte) structureel kleiner dan nul. Het begin van de structurele daling van het aantal inwoners is sterk afhankelijk van de hoogte van het migratiesaldo. Het CBS verwacht in de huidige prognose dat het aantal inwoners in Nederland tot na 2050 blijft groeien als gevolg van een inkomend migratiesaldo. Ook het aantal huishoudens blijft naar verwachting groeien tot na Mei