dynamiek Verkenning van de stand van het denken rond schaalvergroting en schaalverkleining

Transcriptie

1 schaal dynamiek Verkenning van de stand van het denken rond schaalvergroting en schaalverkleining

2

3

4 schaaldynamiek Verkenning van de stand van het denken rond schaalvergroting en schaalverkleining Uitgevoerd in opdracht van Trendbureau Overijssel Onderzoek en rapportage: KVD reframing en ZENC ir Gijs Ockeloen ir Roald Hoope drs Peter Castenmiller Ellen Boschker Msc Marjolein Minderhoud MSc versie 17 februari

5 Schaalvergroting en Schaalverkleining Het onderwerp Schaalvergroting raakt iedereen. Het verschijnsel doet zich in vele vormen voor en er is vrijwel geen domein dat zich eraan onttrekt: Bedrijven, zowel de multinationals als de bakker op de hoek, scholen, ziekenhuizen, de politie, woningcorporaties, kinderopvang, energieleveranciers en zelfs landen ondergaan schaaldynamische processen. Schaalvergroting is ook onderwerp van onderzoek en theorievorming. In een kort maar intensief traject is getracht de huidige stand van het denken boven water te brengen en de resultaten in compacte vorm te presenteren. Dit rapport probeert daarmee een antwoord te geven op een aantal vragen: Waarom gaan organisaties over tot schaalvergroting? Welke effecten verwacht men ervan? Waar leidt schaalvergroting toe? En tenslotte: Wat schieten de werkvloer en de afnemer met Schaalvergroting op? Hiertoe is de belangrijkste onderzoeksliteratuur geanalyseerd en zijn experts op belangrijke domeinen geïnterviewd. Door bestaande stukjes denken over Schaalvergroting te ordenen op basis van de motieven, en door de belangen van de afnemers en het personeel te inventariseren, hopen wij dat ons onderzoek van toegevoegde waarde is op de vele studies die over Schaalvergroting te vinden zijn. Dit onderzoek is een eerste verkenning in het kader van de Toekomstverkenning Schaaldynamiek van het Trendbureau Overijssel. Het Trendbureau Overijssel is een onafhankelijk bureau dat toekomstverkenningen maakt voor de (politieke) besluitvorming. Het Trendbureau is een initiatief van de provincie Overijssel. December, 2011

6 inhoud Voorwoord 4 Schaalvergroting, waarom? 7 Geld 9 Macht 15 Gedrag 19 Product 23 Techniek 29 Slotbeschouwing 37 Bronnen Referenties 38 Geïnterviewde personen 40 6

7 benutten management capaciteit doelmatigheid bezuinigingsnoodzaak Europese regels betere benutting middelen behalen schaalvoordelen vergroting autonomie standaardisatie inzicht in resultaat (monitor) diversificatie strengere eisen afrekenen op resultaat kwaliteitsverbetering risico spreiding synergie effecten externe factoren terugtredende overheid ontzuiling besturingstrends hervorming verzorgingsstaat deregulering teruglopende leerlingaantallen vergroting autonomie internationalisering export subsidies neo liberaal gedachtengoed waarde creëren wetgeving waarom koop- en verkoop bedrijfsonderdelen grotere afstand 'werk-woning' toegang kapitaalmarkt slechtere geografische bereikbaarheid beperken concurrentie demotivering professionals monopolievorming teruglopen staff morale minder plezier in werk vergroten marktaandeel afnemende betrokkenheid beheersen totale bedrijfskolom erosie persoonlijke en informele banden minder klantgericht uitbreiding spam of control onmisbare/ en waardevolle aspecten gaan verloren minder invloed consument minder persoonlijk non-'provincialisme' speelruimte in de werkverdeling personele capaciteit en flexibiliteit minder leegloop betere planningsmogelijkheden optimaal benutten managementcapaciteiten integrale bestuurbaarheid appelleert aan het groeistreven betere beheersing van de omgeving/ countervailing power onafhankelijkheid status 'reputation enhancement' beter personeelsbeleid professionaliteit; doorstroming; loopbaanbegeleiding; opleiding; deskundigheidsbevordering; ontplooiingsmogelijkheden; uitdaging en ontplooiiningsmogelijkheden voor werknemers. Toegang (kapitaal)markt; hogere rentabiliteit door het behalen van efficiencyvoordelen; doelmatigheid; besparing op overheadkosten/ gemeenschappelijke diensten; lagere productiekosten; betere (prijzen) beheersing; relatief minder voorraad nodig; flexibeler inzet personeel; betere (financiële) controle. arbeidsverdeling en routinevorming; gelijksoortige functies samenvoegen; betere afstemming productiecapaciteit; synergie-effecten; multifunctioneel werken. breder productpakket meer structuur beter bestuurbaar sterkere positie flexibiliteit meer keuzemogelijkheden betere doorstroming financieel economische schaalvoordelen specialisatie professionalisering informatieverlies identiteitsverlies gebrekkig kostenbewustzijn onmenselijkheid anonimiteit organisatie trage besluitvorming institutionalisering massatraagheid kwaliteitsverlies risico-aversiviteit doel verschuift naar ongedifferentieerd streven naar groei fusieonrust veranderingsonrust; reorganisatie; integratie culturen; machtspolitiek. AF: transitiekosten huisvesting; voordelen verlaten gebouwen; wachtgelders; voorbereiding; wetgeving; procesbegeleiding; evaluatie; gemiste productie; opportunity kosten. directe kosten kostenbesparing meetbaar indirecte kosten verhoging doelmatigheid moeilijk meetbaar bezuiniging meer mogelijkheden innovatie; breder productiepakket/ differentiatie; meer kwaliteit; samenhang in aanbod; doeltreffendheid. netwerkvoordelen snellere verspreiding van innovatie; kruisbestuiving verzamelde kennis van deelnemers aan het netwerk; betreden van nieuwe markten; octrooi en patent policy economisch te verantwoorden; toegang tot kapitaalmarkten; risicodekking hogere productiviteit; beter voldoen aan de wensen van klanten; budgetbewaking infra structurele voordelen (telefoon, snelweg, trein). meer managers overspecialisatie mechanistische en starre functieverdeling formalisering bureaucratisering kartelvorming bovenmenselijke maat nadelen fusieonrust complexer management duurder management coördinatieproblemen afstand tot primaire proces langere lijnen lage ondernemingsgeest over-reglementering scheiding functionele en hiërarchische aansturing centraal beheersingssysteem onhoudbaar minder flexibel, inertie groot moet gemanaged worden trustvorming hogere prijzen en minder kwaliteit voor de consument betrokkenheid tonen veilig voelen invloed hebben elkaar kennen creativiteit wordt ingedamd

8 schaalvergroting waarom? < Overzicht van motieven voor en voor- en nadelen van schaalvergroting Onder meer gebaseerd op een overzicht van Wildenberg (1990) Wat is het motief voor Schaalvergroting? Desgevraagd voeren mensen allerlei redenen aan en meestal blijkt het om een voordeel of een doel te gaan. Wij waren op zoek naar de drivers van het gedrag: De ware onderliggende reden waarom organisaties doen wat ze doen. Uit de verzamelde literatuur en de interviews kwamen vijf Top Domain motieven naar voren. Deze motieven leveren ons vijf perspectieven van waaruit we Schaalvergroting bekijken: Geld: Schaalvergroting als een tool om financiële waarde te creëren; Macht: Schaalvergroting als strategisch middel van het management; Gedrag: Schaalvergroting verklaard als een gedragsfenomeen; Kwaliteit: Schaalvergroting als middel om het primaire product te verbeteren en zo de klant en de belangen van de werkvloer te dienen; Reactie: Schaalvergroting is geen strategie of sturingsmiddel maar een reactie op externe factoren; Technologische ontwikkeling: Schaalvergroting wordt gestuurd door de ontwikkeling van de techniek. Bij elk motief bekeken we welke theorieën en effecten we in verband met het perspectief konden brengen en wat we konden zeggen over de gevolgen voor de werkvloer en afnemer. Schaalvergroting heeft verschillende verschijningsvormen. In de literatuur komen we wel een lange lijst processen tegen die Schaaldynamiek met zich meebrengen: fusie, overname, alliantie, centralisatie, concentratie, kartelvorming, horizontale integratie, verticale integratie, specialisering, standaardisatie, nationalisatie, netwerkwerken en autonome groei zijn de meest genoemde vormen die Schaalvergroting aan kan nemen. Schaal is ook een continuüm. De extremen zijn aan de ene kant grootschalige megaorganisaties en kleinschalige autarkisch verbanden aan de andere kant. Daar tussen in vinden we alle grijstonen waaronder in toenemende mate ook allerlei hybride vormen. 8

9 $9

10 geld Schaalvergroting en economische belangen A phrase in American politics widely used during Bill Clinton s successful 1992 presidential campaign against George H. W. Bush Wikipedia Hoe belangrijk is het economisch motief bij Schaalvergroting? Heel veel Schaalvergrotingsprocessen vinden hun motivatie in economische en econometrische onderbouwingen. De why vraag heeft in dat geval een duidelijk antwoord en wordt meestal onverbloemd uitgesproken: verhoging van het financiële profijt. Alestras et al., (1997) stellen dat Economies of Scale bij Schaalvergroting, fusies en concentratie als een van de belangrijkste drijvende krachten moet worden beschouwd. Recenter doet Schenk profit maximalisation behaviour echter af als een vorm van neoclassic thinking : Deze heeft zijn geldigheid verloren, onder meer omdat de beloofde economische voordelen niet gerealiseerd worden (Schenk, 2008a). Bij economische motivatie voor Schaalvergroting denken we misschien in eerste instantie aan corporate business en bedrijfsleven maar we treffen het ook aan in de zorg, bij het bestuur en de onderwijs- en veiligheidssectoren. *De andere twee economies wetten zijn Economies of Power en Economies of Quality, die komen aan bod in de hoofdstukken over Macht en Product Op basis waarvan verwacht men economische voordelen bij Schaalvergroting? Economies of Scale is een algemeen bekende theorie. In de literatuur komen nog vier andere economies... wetmatigheden naar voren die elk een eigen verwachtingspatroon blootleggen waarvan er twee op financiële baten gebaseerd zijn* (Ferguson et al., 1997): Economies of scale (Bernard & Muller, 2000; Alestras et al., 1997) Deze theorie voorspelt dat een grotere productievolume tot kostenbesparing leidt dank zij Schaalvoordelen. Onder Schaalvoordelen worden onder meer verstaan specialisatie, routinevorming, goedkopere inkoop, mogelijkheden voor arbeidsdeling, grotere afzetvolumes, efficiëntere bedrijfsvoering, organisatie voordelen, risicospreiding, logistieke voordelen, leer- en ervaringseffecten en reductie van transactiekosten. Daarnaast kunnen ondeelbare investeringsgoederen als gebouwen en machines over het grotere productievolume omgeslagen worden. 10

11 De almaar stijgende kosten voor het onderwijs brachten opeenvolgende kabinetten er toe om naar mogelijkheden te zoeken om de kosten binnen de perken te houden. Met de introductie van de Lumpsum financiering - waarbij scholen, onderwijsinstellingen en universiteiten jaarlijks een bedrag krijgen voor materiële en personele kosten - was het afgelopen met de open-einde financiering en werd de Schaalvergroting in het onderwijs geïntroduceerd. Door Schaalvergroting verwachtte men te kunnen bezuinigen op overhead. In het primair onderwijs zien we dit nu ook weer terug: De zogenaamde éénpitter (één school, één directeur) kan de risico s niet goed beheren, kampt met personele problemen en ziet door de krimpproblematiek zijn leerlingenaantallen teruglopen. Kleine scholen zijn duur en kunnen niet de juiste kwaliteit bieden, en worden scholen aan elkaar gekoppeld. Efficiencyoverwegingen spelen ook een dominante rol* binnen de opschaling in veiligheidssector. Het hoofdmotief om in de jaren 90 de rijkspolitie en gemeentepolitie op te heffen en 25 regionale korpsen en een Korps Landelijke Politie Dienst te introduceren was efficiëntie. Zowel het beheer (verdeling van het geld), het gezag (gesplitst tussen MinJus en MinBZK) als de bedrijfsvoering moesten efficiënter worden. Ook bij de huidige wens van Minister Opstelten om over te gaan naar een landelijke politieorganisatie spelen bezuinigingen een grote rol. Er zit veel vet op de botten van de politie en er kan afgeslankt worden. Door te saneren op de overhead moet er meer ruimte voor de professional ontstaan. Economies of scope Deze theorie voorspelt dat als het dienstenpakket van de organisatie wordt verbreed, dat voordelen met zich meebrengt. De kosten van gecombineerde productie van verschillende producten vallen lager uit in vergelijking met de totale kosten voor de afzonderlijke productie van dezelfde producten (Blank et al., 1998). Ook verticale Schaalvergroting kan men hiertoe rekenen; een productiebedrijf gaat bijvoorbeeld samen met zijn afzetkanaal en toeleverancier. Tenslotte kan een organisatie zich gaan bezighouden met branchevreemde activiteiten: de boer stelt zijn land ter beschikking van kampeerders (kamperen bij de boer) of van welzijnsorganisaties (zorgboerderij), de school gaat zich bemoeien met nasschoolse opvang en integratieproblemen in de wijk (de brede school). *Daarnaast spelen ook Kwaliteitsmotieven in de veiligheidssector een rol, namelijk het willen vergroten van de slagkracht, het internationaal positioneren van de politie en het beter kunnen oplossen van veiligheidsvraagstukken. Capaciteitswinst en kwaliteitsverbeteringen zijn ook de hoofdmotieven bij de samenwerking tussen korpsen. Zo zijn de ondersteunende afdelingen van drie Noordelijke korpsen bij elkaar gebracht in een Shared Service Center. De ontstane capaciteitswinst kan worden ingezet ten behoeve van het primaire proces, door de samenvoeging kan er meer gespecialiseerd worden en is een betere slagkracht en flexibiliteit mogelijk. Uiteindelijk - toen er een bezuiningsopdracht overheen ging - is efficiency en het reduceren van fte s de belangrijkste motivatie geweest.

12 Waar leidt economische gemotiveerde Schaalvergroting toe? Zowel van der Lee (2000) als Koudijs (1996) stellen vast dat tè grote organisaties makkelijk ten prooi kunnen vallen aan bureaucratisering en daardoor juist ineffectiever kunnen gaan opereren. Kennelijk is er, economisch gesproken, een optimum. Ook dat wordt beschreven door een economies of... theorie namelijk: Law of Diminishing Returns Schaalvoordelen gelden niet onbeperkt: boven een bepaald productniveau zullen de productiekosten toenemen. Diseconomies of scale zijn onder meer het gevolg van knelpunten in de productie, problemen in de arbeidsverhoudingen samenhangend met verregaande specialisatie, managementnadelen door minder controle mogelijkheden en een verhoging van transport en distributiekosten. De beoogde winst van veel fusies in de gezondheidszorg wordt zelden gerealiseerd (Olthof,2001) Vergroting van de omvang van een gezondheidszorg organisatie leidt zelden in de praktijk tot economische schaalvoordelen (Olthof, 2001) De economies of... theorieën klinken zo vanzelfsprekend dat weinigen betwijfelen of ze ook opgaan. Uit een review-studie van Alestras blijkt echter dat in de non-profit sector van financiële schaalvoordelen bij Schaalvergroting nauwelijks sprake is. Zo blijken in de Zorgsector de schaalvoordelen bij Schaalvergroting al snel aan een optimum zitten om vervolgens om te slaan in schaalnadelen. (..) as the research evidence suggests economies of scale are exhausted at relatively low levels, mergers cannot be expected to offer opportunities for improvements in efficiency when the constituent hospitals are already above the threshold level. (Alestras e.a., 1997) Meloen (2000) zoekt de verklaring waarom economies of scale niet automatisch opgaat in de zorg in het feit dat alleen routinematige handelingen bij grotere aantallen en een efficiëntere aanpak tot gunstige resultaten kunnen leiden. De diensten in de gezondheidszorg zijn abstractere producten die niet altijd te standaardiseren en te kwantificeren zijn. In het interview met Michiel Herweijer wordt ook aangegeven dat empirisch aannemelijk is gemaakt dat kostenbesparing bij gemeentelijke herindelingen bij gemeenten tegenvalt. De organisatie veranderingskosten zijn in de bestuursector hoog en het aantal bureaucratische lagen en overheadkosten neemt toe. Herweijer stelt vast dat de kosten van de transitie zelf vaak niet worden begroot. Vooral de kosten van interim managers en andere transitie professionals kunnen behoorlijk oplopen. Hij stelt dat de (tijdelijke) frictiekosten vanwege herindelingen onderschat worden en dat het lang gaat duren voor je die kosten hebt terugverdiend. In de jaren daarna verandert er zoveel (nieuwe problemen, onverwachte tegenvallers, kortingen op het gemeentefonds) dat moeilijk is aan te tonen of de bezuinigingen als gevolg van de herindeling zijn gerealiseerd. 12

13 Als we naar de veiligheidsector kijken, dan zien we bij de politie het volgende beeld. Met de introductie van de regiokorpsen en een landelijk korps is er een efficiëncy slag geboekt en meer blauw op straat gekomen. Aan de andere kant zijn de vijfentwintig korpsen niet meer gaan samenwerken en blijven zij hun eigen inkoop verzorgen. Met het samenvoegen van de drie ondersteunende afdelingen van de drie noordelijke korpsen is een reductie van 100 fte gerealiseerd. Die reductie was al vrij snel tot stand gebracht, terwijl er nu pas aan de kwaliteitsdoelstelling gewerkt kan worden. (Overigens moeten voor die fte-reductie wel aan een aantal randvoorwaarden voldaan worden. Daar is bijvoorbeeld ondersteunende voor ICT nodig. Anders kan een vooraf opgestelde business case in de praktijk alsnog geen realiteit worden). Wat betreft het bedrijfsleven schetst Schenk al jarenlang een ontluisterend beeld van het economisch rendement van fusies: 65-85% van de fusies mislukt waarmee ongeveer 6000 miljard dollar aan middelen verspeeld wordt (4xBBP Groot Brittannië). Dat geldt op de korte én op de lange termijn (Schenk, 2008a). Het betoog van Schenk gaat vooral over de Megafusies. Over kleine fusies is hij minder negatief. Ook Moeller betoogt dat kleine firma s, meestal private, het best scoren in fusieprocessen (Moeller et al., 2003). Schenk laat zien dat Fusie-prestatie geen verbetering toont van winstgevendheid en productiviteit. Dat geldt ook voor efficiëntie welke vaak verslechterd. In sommige gevallen verbetert de efficiëntie, maar niet significant beter dan zonder fusie verwacht had mogen worden. Schenk meet geen verbetering op product variëteit of in toename van technologische vooruitgang. Ook liquiditeit, return on assets leveren negatieve waarden op (Schenk, 2008a). Dat geldt ook voor aandeelhouderswaarde als men het gehele plaatje bekijkt, inclusief zowel Target als Acquirer, en vooral over een langere termijn. Beschouwt men de korte periode van de fusie zelf dan zien we vaak heftige koersbewegingen waardoor het soms wel lijkt alsof er waarde gecreëerd wordt. Voeg twee kleine banken samen, en de kans dat er zich schaalvoordelen voordoen is groot, neem Antonveneta over, en die kans is slechts zeer klein. Eigen schuld, dikke bult, ABN! (Schenk, 2007c) Wat betekent economisch gemotiveerde Schaalvergroting voor de betrokkenen bij het primaire proces? Stevens en van Tulder (1995) hebben in Nederland onderzoek gedaan naar schaalomvang in relatie tot productiviteit in de zorg. Zij hebben de productiviteit van ziekenhuizen econometrisch geoperationaliseerd vanuit de patiënten. Er is gekeken naar de uitkomst van het productieproces: de genezen patiënt (ook dat wordt in economische termen gedefinieerd: gezondheidswinst). Zij vonden een toename in productiviteit bij ziekenhuizen tot bedden. Naarmate ziekenhuizen groter werden, nam de productiviteit af. Het gevonden optimum lag aldus bij ziekenhuizen tussen de 200 en 300 bedden. Dit is consistent met de onderzoeksresultaten van Sowden die vanuit de relatie tussen volume en kwaliteit van activiteiten ook regelmatig bij onderzoeken een optimum vonden bij ziekenhuizen tussen de 200 en 300 bedden (Sowden et al., 1997).

14 Die rekening wordt uiteindelijk, met dank aan juristen, betaald door werknemers en klanten Recht en economie botsen op elkaar (Schenk, 2007d) Volgens Schenk zijn in het bedrijfsleven bij fusies klanten en werknemers het kind van de rekening. De oorzaak zoekt hij in de toenemende afstand tussen bestuur en shopfloor (Schenk, 2008a). Als we naar bestuurlijke Schaalvergroting kijken, zien we bij gemeenten het hoofdmotief dat de begroting sluitend moet zijn. Dat wil echter niet zeggen dat er géén oog is voor de burger: Die is er wel degelijk en komt terug in innovatievere dienstverlening. Bijvoorbeeld de introductie van informeel vooroverleg bij het verlenen van bouwvergunningen en een informele aanpak bij het afhandelen van bezwaarschriften. Eerder dan de burger worden de eigen medewerkers over het hoofd gezien. Binnen het onderwijs is sinds er een politieke omslag gaande voornamelijk als gevolg van een aantal incidenten bij Hogescholen. Sindsdien vraagt de politiek zich af of de Schaalvergroting niet te ver is doorgeschoten en wat de meerwaarde eigenlijk is geweest. Ook wil men graag weten wat de positie van de professionals (de docenten) is geweest. Het begrip de menselijke maat en small is beautiful doet zijn herintrede in de politiek. Deze beweging, tegen de Schaalvergroting in, heeft geresulteerd in een fusietoets voor scholen. Ook is er een wettelijke mogelijkheid gekomen om hele kleine scholen (kleiner dan drieëntwintig leerlingen) open te houden, mits de kwaliteit gegarandeerd blijft en het financiële plaatje er netjes uitziet. In de veiligheidssector staan de rollen van de korpschefs (een nieuwe positie in 1994 gecreëerd met de introductie van vijfentwintig regiokorpsen en het KLPD) en de korpsbeheerders dank zij Schaalvergroting onder druk. Zij zien hun positie verslechteren want zowel korpsbeheerders als -chefs worden min of meer buiten spel gezet. Vanuit Gelderland en Overijssel is er vanwege de gevolgen voor personeel en burger openlijk kritiek op de vooropgezette Schaalvergroting binnen de politie: Maatwerk wordt lastiger en de menselijke maat wordt uit het oog verloren. Met de opschaling zou de verbinding met het lokale verloren gaan. Mogelijk resulterend in stress, onverschilligheid en toenemend ziekteverzuim. Er wordt te weinig naar de personele kant van de reorganisatie gekeken. De reactie van de bevolking op de Schaalvergroting bij de politie is voornamelijk negatief hetgeen tot uiting komt in daling van de legitimiteit en het vertrouwen: Wat gebeurt er nu weer? Is er nog wel politie in mijn gemeente? Bij de oprichting van het Shared Service Centrum Noord is er bewust voor gekozen om de reorganisatie met de eigen mensen vorm te geven. Alle lagen van de organisatie zijn betrokken en er was een duidelijke communicatiestrategie. Dit neemt niet weg dat er mensen zijn vertrokken, maar veel medewerkers zagen ook nieuwe kansen en meer professionaliteit. 14

15 15

16 macht Schaalvergroting als strategisch middel van het bestuur Verborgen kampioenen streven naar marktleiderschap en niets anders. Zij richten zich continu op het doel om de nummer één te worden in de wereld in hun marktsegment. Zodra ze die positie bereikt hebben, verdedigen ze die heftig Hermann Simon Quick Scan vragen en de positieve respons (Olthof, 2011) De chemie tussen top managers van organisaties is bepalend voor het succes van een fusie (89%) Bij fusies spelen persoonlijke motieven een grotere rol dan inhoudelijke motieven (54%) In hoeverre speelt machtspolitiek een rol bij schaalvergroing? Voor veel bestuurders is het überhaupt geen vraag of ze bij de grootste spelers moeten behoren (Ghemawat & Ghadar, 2000). Het idee dat bedrijven vooral door fusies kunnen overleven en succesvol zijn is algemeen verspreid: Om tot de winnaars te behoren, moet gezocht worden naar schaalvoordelen, maar het doel is om de concurrent te imponeren en de markt te vergroten. Hiervan getuigt de Regel van Drie van Bruce Henderson (Boston Consulting Group): Een stabiele competitieve markt heeft nooit meer dan drie betekenisvolle concurrenten (Ghemawat & Ghadar, 2000). Bruce Henderson formuleerde deze regel voor het bedrijfsleven. Jack Welch, CEO van General Electric, onderschrijft deze regel als hij stelt: General Electric moet nummer één of twee zijn in zijn verschillende activiteiten (Ghemawat & Ghadar, 2000). Van Zijp (1997) vond op basis van literatuur- en onderzoek in de zorg dat De machtspositie lijkt in de verpleeghuizen de belangrijkste drijfveer om de schaal te veranderen, terwijl de kosten en kwaliteitsvoordelen een veel minder belangrijke rol spelen. Dat wordt bevestigd door Alkemade en Hagen (1995) die stellen dat Economies of Power een van de drijfveren geweest van de fusiegolf tussen ziekenhuizen vanaf Op basis waarvan verwacht men machtspolitieke voordelen bij Schaalvergroting? Economies of Power Big is beautifull is een voor de hand liggende theorie die voorspelt dat wie groot is, meer macht heeft en een sterkere positie kan innemen. Dit leidt tot voordelen in onderhandelingen met stakeholders, financiers, leveranciers en afnemers. In de gesprekken die wij voor dit onderzoek gevoerd hebben, komt macht niet als motivatie terug in het binnenlands bestuur, de veiligheidssector en het onderwijs. Dat wil echter niet zeggen dat die motieven er niet zijn. Over macht wordt immers liever niet in het openbaar gesproken. In de veiligheidssector is bij de opschaling van de politie macht in de praktijk wel degelijk een belangrijk motief dat zich voornamelijk uit in strijd tussen het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het Ministerie van Justitie, tussen korpsbeheerders en korpschefs en de positie van korpsbeheerders tegenover de minister. 16

17 Ook in het lokale bestuur is duidelijk waarneembaar dat bestuurders uit grotere gemeenten meer status en invloed hebben dan die uit kleinere gemeenten. Het streven van sommige grote gemeenten om hun randgemeenten te annexeren wordt soms wel verklaard door het gegeven dat de grote gemeenten in inwoneraantal niet voorbij gestreefd willen worden door naburige gemeenten. Wat verwacht men van machtsgemotiveerde Schaalvergroting? Bestuurders die zich laten leiden door machtsmotieven zijn volgens Ghemawat en Ghadar op zoek naar: --Omzetverhoging als doelstelling veel meer dan van winst; --Verhoging van aandeelhouders waarde; --Carrièredoorbraak (Bernardt & Muller, 2000). Schenk voegt daaraan toe: --Persoonlijke roem en eer (Hubris, zie hieronder). Schenk beschrijft voor fusies in het bedrijfsleven de Agency theory (zie bijvoorbeeld Jensen, 1989), welke strookt met de drie punten van Ghemawat. Deze theorie kwam in zwang nadat eigendom (de Principal) losgekoppeld werd van het bestuur (de Agent) van een organisatie. Dit opent de deur naar belangenconflicten waarbij de eigenaren winst maximalisatie nastreven terwijl de bestuurders zoeken naar persoonlijk gewin. Groei van de onderneming is voor dat laatste de snelste weg. Deze theorie gaat ervan uit dat de aandeelhouder door het bestuur gemanipuleerd wordt ten faveure van de eigen machtspositie. De Agency theorie wordt wel naar voren gebracht om te verklaren waarom er veel fusies blijven plaatsvinden ondanks het geringe economische succes ervan. Een ander theorie door Schenk besproken is de Hubris theorie (Roll, 1986): Deze gaat over misplaatst zelfvertrouwen vaak gevoed door eerdere successen. Onderzoek naar prijzen die betaald worden bij overnames wijzen op het bestaan van Hubris effecten : Er blijkt een relatie te zijn tussen hoogte van de overname en voorgaande successen. Volgens Schenk zijn zowel de Hubris theorie als de Agency Theorie statisch en individualistisch van aard. Hoewel ze een rol zullen spelen, kunnen de hoeveelheid fusies en het geclusterd in de tijd voorkomen ervan niet met deze theorieën verklaard worden (Schenk, 2008b). Waar de Hubris en Agency motivaties niet snel op tafel zullen komen, of zich misschien grotendeels in het onbewuste afspelen, is er ook nog een theorie die zegt dat wie niet eet, zelf gegeten zal worden. Volgens deze theorie is Schaalvergroting een kwestie van overleving en the right thing to do. Quick Scan vragen en de positieve respons (Olthof, 2011) Instellingen in de gezondheidszorg fuseren vooral om een sterkere machtspositie te verkrijgen naar concurrenten en financiers (79%) Veel fusies in de gezondheidszorg komen voort uit het motief van managers en bestuurders om een sterkere machtsposities te hebben. (64%) Fusie begint vrijwel altijd bij de directies en bestuur. Het feit dat hier naast de instellingsbelangen ook de direct betrokkenen ( wie komt er in het bestuur? ) een rol spelen, maakt dat een rationele afweging ( wat is voor de toekomst het beste model? ) nog wel eens lastig is (Koudijs, 1996)

18 Fusies en overnames op dit niveau (de ABN AMRO overnamen) hebben nog maar nauwelijks met economie te maken. Meerwaarde wordt er zeer zelden gecreëerd en slechts financiële en juridische adviseurs en speculanten worden er beter van (oh ja, en natuurlijk ook de managers zelf). Er bestaan deftige theorieën voor dit alles, maar in gewone mensentaal hebben we te maken met niet veel anders dan een geavanceerd spelletje kwartetten. Eigen schuld, dikke bult, ABN! (Schenk, 2007c) Waar leidt door macht gemotiveerde Schaalvergroting toe? Duidelijk is dat Schaalvergroting bij een gelijkblijvende omvang van de markt uiteindelijk leidt tot minder spelers op de markt en aldus tot een sterkere machtspositie of zelfs een monopoliepositie. Meerdere auteurs, o.a. Moen, bespreken de effectiviteit van Schaalvergroting in relatie met de machtsfactor (Moen et al., 2000). Schenk velt een kritisch oordeel over de macht gedreven fusies in het bedrijfsleven: It is true, that executive income, for example, has been found time and again to be positively correlated with firm size. (Schmidt en Fowler, 1990). Since mergers are the quickest and easiest route to larger size, executives would be willing to sacrifice efficiency in return for a boost of their private wealth (Schenk, 2008a). Met betrekking tot de zorg, vond van Zijp (1997) op basis van literatuur- en praktijkonderzoek bij verpleeghuizen dat de schaalgrootte voornamelijk van invloed lijkt te zijn op de besturingslaag van de organisatie. Wat betekent machtsgemotiveerde Schaalvergroting voor de betrokkenen bij het primaire proces? De eindgebruiker komt in machtsgemotiveerde fusies nauwelijks of niet aan bod. Met betrekking tot het bedrijfsleven spreekt de quote van Schenk hiernaast uit het NRC Handelsblad voor zichzelf (Schenk, 2007c). 18

19 19

20 gedrag Schaalvergroting als trend Pieter Bruegel de Oude De parabel der blinden 1568 (Museo doi Capodimonte, Napels) Volgen organisaties trends in Schaalvergroting? Sommige zien Schaalvergroting als een trend (van Zijp, 1997). Beslissingen om al dan niet tot Schaalvergroting over te gaan moeten dan niet gezocht worden in de economie of managements leer maar in de gedragswetenschappen. Bij trends denk je aan fenomenen die geclusterd voorkomen en waar iedereen plotseling dezelfde richting op beweegt. Het feit dat fusies niet at random over de tijd verspreid voorkomen maar in golven, speelt een grote rol in het onderzoek van Schenk: Hij serveert alle theorieën af die geen verklaring voor dat golfverschijnsel leveren. Dus ook de hiervoor besproken economische- en machtstheorieën. Schenk onderzoekt fusies in het bedrijfsleven en doet twee observaties die hem tot een aanhanger van trendgedachte maken: --Economisch onrendabele fusies komen dermate veel, en zo breed gespreid voor, dat er sprake is van collectief suboptimaal gedrag; --Daarnaast stelt hij vast dat fusies niet gelijkmatig in de tijd verspreid voorkomen, maar zich voordoen in geclusterde golven. Dat wijst op een probleem dat de individuele onderneming overstijgt en waarop het antwoord in het systeem gezocht moet worden: Het systeem verleidt de ondernemingen tot periodiek strategisch gedrag dat economisch averechts uitpakt (Schenk 2002). Schaalvergroting: It s in the air (Olthof, 2001) Schenk (2006) onderscheidt in de afgelopen 100 jaar vijf fusiegolven. Tijdens het wassende deel geldt: wie niet eet, wordt gegeten. Vrijwel elke CEO zal dit als een gegeven beschouwen en zijn strategisch management erop baseren. Hoe verklaart men dat men zich door trends laat leiden? Schenk (1996) verklaart dat fusies in golven voorkomen daarentegen met twee bekende theorieën uit de gedragswetenschappen: --Individuals tend to imitate the actions of earlier decision makers; --Individuals tend to weigh prospective losses much more heavily than putative gains. 20