Effecten van belonen in Spitsmijden 2 Samenvatting 2008/2009
Spitsmijden: Een veelbelovend concept Spitsmijden is een concept om de mobiliteit te verbeteren door (infra)gebruikers, mede via een gedragsafhankelijke beloning, te verleiden hun reisgedrag aan te passen. Overal in Nederland, en vooral rondom de grote steden, ontstaan initiatieven om de bereikbaarheid te verbeteren. Spitsmijden is zo n initiatief. Uit het project Spitsmijden 1 weten we inmiddels dat financiële prikkels werken. Maar is Spitsmijden daarmee een bewezen en uitontwikkeld instrument? Spitsmijden, waarbij gedrag wordt beïnvloed met een positieve prikkel, is nog maar een jong concept. Ook internationaal bestaan er nog weinig vergelijkbare wetenschappelijke experimenten. Daarom is het van belang meer kennis te vergaren en te delen. Mijden deelnemers de spits ook gedurende een lange periode? En wordt er gebruikgemaakt van alternatieven, zoals de fiets, het openbaar vervoer of thuiswerken? Deze en andere vragen kwamen aan de orde in de proef Spitsmijden 2, die in 2008/ 2009 is uitgevoerd op de A12 tussen Gouda en Den Haag. In deze brochure gaan we kort in op de historie en de belangrijkste resultaten van Spitsmijden. Sterk door samenwerking Spitsmijden is eind 2005 ontstaan als initiatief van een aantal bedrijven, overheden en universiteiten, met de bedoeling een innovatief instrument te ontwikkelen dat kan bijdragen aan een betere doorstroming op de weg. Een betere doorstroming is ook goed voor een veiliger en schoner Nederland. Kern van het instrument is vrijwillige gedragsverandering, gestimuleerd door een beloning. Eerste proef De wetenschappelijke proef Spitsmijden is in het voorjaar van 2007 afgerond. Uit deze proef op de A12 tussen Zoetermeer en Den Haag bleek dat financiële prikkels werken: de 340 deelnemers halveerden hun ritten in de ochtendspits. Omstandigheden thuis en op het werk bijvoorbeeld doordat werkgevers telewerken of flexibele werktijden toestonden blijken van groot belang om de spits te kunnen mijden. Vervolgproef Spitsmijden is een vernieuwend en kansrijk concept. In november 2007 besloot de minister van Verkeer en Waterstaat om in verschillende regio s meer proeven met spitsmijden elementen te starten in het kader van Anders Betalen voor Mobiliteit. In Spitsmijden 2 zijn de volgende vragen onderzocht: tijdsbestendigheid: werkt belonen ook over een langere periode? andere modaliteiten: hoe belangrijk zijn alternatieve modaliteiten voor gedragsverandering? volumereductie: leiden de spitsmijdingen van de deelnemers daadwerkelijk tot merkbaar minder spitsverkeer op de A12 of wordt de ruimte opgevuld door de latente vraag? Rapportages en dvd De resultaten van Spitsmijden 2 zijn vastgelegd in verschillende rapportages: Effecten van belonen in Spitsmijden 2; hoe verleid je automobilisten? Effecten van belonen in Spitsmijden 2; samenvatting. Effecten van belonen in Spitsmijden in het OV; hoe verleid je OV-reizigers? Deelname aan Spitsmijden; welke factoren spelen een rol? Bouwstenen voor scenario s Spitsmijden; wat is het, hoe werkt het en wat zijn de effecten? EVI-proef in Spitsmijden 2; chiptechnologie voor elektronische voertuigherkenning. Leerervaringen uit Spitsmijden 2. Daarnaast is een film (nederlands- en engelstalig) gemaakt waarin de opzet, resultaten en toekomstmogelijkheden van het concept Spitsmijden te zien zijn. Alle rapportages en de film zijn te downloaden vanaf www.spitsmijden.nl Effecten van belonen in Spitsmijden 2 - Samenvatting 2008 2009 3
Spitsmijden 2 op de weg én in het OV Het samenwerkingsverband Spitsmijden 2 bestaat uit: Bereik!, ARS T&TT, Rabobank, Vrije Universiteit Amsterdam, TU Delft, Universiteit Utrecht, Nederlandse Spoorwegen, OC Mobility Coaching, RDW. Spitsmijden is mede mogelijk gemaakt door Transumo. SPITSMIJDEN GOUDA - DEN HAAG SPITSMIJDEN IN HET OPENBAAR VERVOER Van september 2008 tot en met mei 2009 vond op de A12 tussen Gouda en Den Haag de wetenschappelijke proef Spitsmijden 2 plaats. In totaal deden hier 771 deelnemers op vrijwillige basis 9 maanden lang aan mee. Het traject Gouda Den Haag was daarbij in 2 zones verdeeld. Voor zone 1 (Gouda Zoetermeer) waren de spitstijden van 06.30 uur tot 09.30 uur en voor zone 2 (Zoetermeer- Den Haag) van 07.00 uur tot 09.30 uur. De deelnemers, die de ochtendspits op de A12 meden, verdienden daar per zone 4 mee. Detectie van de spitsmijdingen gebeurde met behulp van camera s, die boven de A12 hingen. Daarnaast is, net als in Spitsmijden 1, gps-technologie getest bij 230 deelnemers. Tijdens de proef zijn alternatieve vervoerswijzen, zoals het openbaar vervoer en de fiets, actief gestimuleerd. Deelnemers werden op de website en in nieuwsbrieven gewezen op de fietsrouteplanner van de Fietsersbond. Daarnaast ontvingen zij op verzoek een NS-Business Card. Daarmee konden deelnemers nog eens 20% korting ontvangen op het treintarief, indien zij tijdens voordeeluren reisden. In totaal 57 deelnemers reisden regelmatig met de NS-Business Card. Door de spits te mijden heb ik geen onzekerheid meer over mijn reistijd. Ik heb nu zelf controle over mijn planning. Voor het eerst is onderzocht of ook treinreizigers te verleiden zijn buiten treinspitstijden van de trein gebruik te maken. Samen met de NS is van 21 februari tot en met 22 juni 2009 een proef uitgevoerd op het traject Utrecht Den Haag. Hieraan deden in totaal 124 deelnemers mee. Zij ruilden daarvoor hun Jaartrajectabonnement in voor een Dalurentrajectabonnement. Dit abonnement is niet geldig tussen 07.30 en 09.00 uur. Deelnemers ontvingen hierbij als beloning 20% van de abonnementsprijs retour. Indien zij toch in de spits moesten of wilden reizen, konden zij een speciaal spitssupplement aanschaffen. Ook hier was samenwerking met werkgevers belangrijk. Werkgevers betalen namelijk meestal het abonnement. Maar de deelnemer moet de positieve prikkel zelf voelen om het gedrag aan te passen. Daarvoor moesten werkgevers bereid zijn de beloning door te geven aan de deelnemende werknemer. Het openbaar vervoer van Zoetermeer naar Den Haag is goed te doen. Anders was ik echt de auto niet uitgekomen, want ik wil onafhankelijk kunnen zijn. SPITSMIJDEN A12 GOUDA - ZOETERMEER Spitsmijden Gouda - Den Haag Traject: Gouda - Zoetermeer - Den Haag Beloningsperiode: 8 september 2008-29 mei 2009 Beloning: 4 per trajectzone Aantal deelnemers: totaal: 771 zone Gouda - Zoetermeer: 567 zone Zoetermeer - Den Haag: 505 Een kleine groep deelnemers kwam in aanmerking voor een bijzonder experiment binnen de proef. De RDW heeft bij 23 deelnemers een nieuwe techniek voor Elektronische Voertuigidentificatie (EVI) onderzocht. Elektronische Voertuigidentificatie draait om het eenduidig vaststellen van de identiteit en authenticiteit van een voertuig. Deze nieuwe chiptechniek kan een belangrijke bijdrage leveren aan het terugdringen van voertuiggerelateerde criminaliteit en het innen van gederfde boete- en belastinginkomsten. Spitsmijden in het OV Traject: Utrecht - Den Haag Beloningsperiode: 23 februari - 20 juni 2009 Beloning: maximaal 20% van de prijs van het Jaartrajectabonnement gedurende de proefperiode Aantal deelnemers: 124 Naast Spitsmijden 1 en 2 is Rijkswaterstaat het project Spitsmijden A12 Gouda - Zoetermeer gestart. Dit project heeft als doelstelling 1.000 spitsmijdingen per dag in de ochtendspits te realiseren. Op die wijze wordt de hinder voor de weggebruiker tijdens de huidige wegwerkzaamheden op de A12 zoveel mogelijk beperkt. Daarnaast komen mooie en aanvullende resultaten van toepassingen van het concept op grotere schaal beschikbaar. Dit project eindigt in december 2009. 4 Effecten van belonen in Spitsmijden 2 - Samenvatting 2008 2009 5
Spitsmijden werkt SPITSMIJDEN WERKT OOK GEDURENDE EEN LANGERE PERIODE aankomsttijd van rei en over een eek v r en tijdens de proe n 2 Deelnemers realiseerden in Spitsmijden 1 gedurende 10 weken een afname van het aantal spitsritten met meer dan 50%. Per dag reduceerden de deelnemers hun aanwezigheid in de spits met ongeveer 20%. Dat is veel meer dan de aanvankelijk verwachte 6%. In Spitsmijden 2 werden vergelijkbare resultaten behaald, maar dan over een periode van 9 maanden. Hieruit blijkt dat deelnemers ook bereid zijn over een lange periode hun gedrag aan te passen. De meeste deelnemers kozen ervoor op een ander tijdstip te rijden (veelal vóór de spits). Een beperkt aantal deelnemers koos voor een ander alternatief, zoals het openbaar vervoer, carpoolen of thuiswerken. Belonen kan dus worden ingezet als mobiliteitsmaatregel over een langere periode, zonder een afname aan effectiviteit. Interessant is om te onderzoeken of dit effect ook blijft indien de positieve prikkel wegvalt. U kunt de uitgebreide resultaten lezen in het rapport Effecten van belonen in Spitsmijden 2. SPITSMIJDEN WERKT OOK IN HET OPENBAAR VERVOER Het meest in het oog springende resultaat van de praktijkproef Spitsmijden in het OV is dat vrijwel alle deelnemers tijdens de proef niet in de ochtendspits hebben gereisd. Dit is deels te verklaren door het feit dat een gedeelte van de deelnemers vóór de proef ook al buiten de ochtendspits naar het werk reisde. Bij deze groep is dus geen gedragsverandering opgetreden. De deelnemers, die van tevoren wel tijdens de ochtendspits reisden, hebben hun reisgedrag bijna volledig aangepast, voornamelijk door vóór de ochtendspits te reizen. Een positieve prijsprikkel lijkt hiermee ook in het openbaar vervoer voldoende potentieel te bieden om inzet op grotere schaal te overwegen. Een uitgebreide analyse vindt u in het rapport Effecten van belonen in Spitsmijden 2 in het OV. Met dit mooie weer pak ik lekker de fiets naar mijn werk. Heb ik meteen ook geen problemen meer met parkeren! WIE DEDEN MEE EN WIE NIET? In Spitsmijden 2 is een vergelijking gemaakt tussen deelnemers en niet-deelnemers. Opvallend is dat deelnemers vooral uit hogere inkomensklassen afkomstig zijn (> 3.500 per maand). Het is dus niet zo dat deelnemers met een lager inkomen eerder zullen deelnemen vanwege de beloning. Waarschijnlijk is het voor de lagere inkomensklassen moeilijker om werktijden aan te passen. Wat betreft opleidingsniveau is er geen duidelijk verschil tussen deelnemers en niet-deelnemers. Het hebben van vaste werktijden wordt het meest als reden genoemd waarom reizigers niet deelnemen aan de proef Spitsmijden. 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 0 06 00 00 06 20 00 06 30 00 06 40 00 06 50 00 07 00 00 07 10 00 hoeveel kunnen deelnemers en niet-deelnemers maximaal later vertrekken? 07 20 00 gemiddeld aantal passages per dag van deelnemers aan spitsmijden gouda - den haag 07 30 00 Niet-deelnemers Deelnemers 0 minuten 54 37,8% 75 9,7% 1-30 minuten 21 14,7% 150 19,5% 31-60 minuten 29 20,3% 96 12,5% > 60 minuten 39 27,3% 449 58,3% Totaal 143 770 07 40 00 Observatiepost Richting Zone Aantal passages spits Aantal passages dag (06.00-21.00 uur) Vóór beloning Tijdens beloning Vóór beloning Tijdens beloning Gouda Den Haag Gouda -Zoetermeer 160 71-56% 198 141-29% Zoetermeer Den Haag Gouda -Zoetermeer 346 181-48% 423 286-32% Nootdorp Den Haag Zoetermeer -Den Haag 385 151-61% 532 362-32% Nootdorp Gouda Tegenrichting 313 243-22% 474 378-20% 07 50 00 08 00 00 08 10 00 08 40 00 09 00 00 09 10 00 09 20 00 09 30 00 vóór de proef tijdens de proef 09 40 00 10 00 00 vergelijking spitsmijdenprojecten Project Spitsmijden 1 Spitsmijden 2 Spitsmijden 2 (OV) FileMijden A6 FileMijden A16 Traject A12 Zoetermeer - Den Haag A12 Gouda - Den Haag spoorlijn Utrecht Cenraal - Den Haag Centraal Hollandse Brug tijdens werkzaamheden Moerdijkbrug tijdens werkzaamheden Periode eind 2005 - eind 2006 begin 2008 - zomer 2009 februari 2009 - juni 2009 september 2007 april 2008 - juni 2008 Beloning 3-7 4-8 20% korting 4-6 4 Uitgenodigd 3.500 3.600 2.500 7.500 7.300 Deelnemers 340 771 124 2.900 2.700 Deelnamegraad 10% 22% 5% 39% 37% Mijdingen/ dag 70 160 123 500-800 500-900 Effect 21% 20% 99% 17-27% 18-33% 6 Effecten van belonen in Spitsmijden 2 - Samenvatting 2008 2009 7
Samen werken aan duurzame mobiliteit Toekomst: Slim werken = Slim reizen! Een postitieve houding van werkgevers maakt Spitsmijden mogelijk. Zij spelen immers een belangrijke rol in het faciliteren van tijd- en plaatsonafhankelijk werken. Maar dat geldt niet alleen voor werkgevers. Ook overheden kunnen meehelpen de juiste randvoorwaarden voor Spitsmijden te creëren. Bijvoorbeeld door fiscale maatregelen en door meer te investeren in alternatieve vervoerswijzen zoals het openbaar vervoer en de fiets. onderzoek heeft een aantal bouwstenen voor nieuwe toepassingen van het concept Spitsmijden opgeleverd. Door een permanent leerproces en bijstellingen op basis van voortschrijdend inzicht wordt (toepassing van) het concept steeds beter. De relevantie van het concept voor duurzame mobiliteit wordt daarmee groter. Ik ben na de spits gaan rijden. We verwachten dat er binnen 10 jaar op een slimmere manier met mobiliteit wordt omgegaan. Mensen zullen niet meer zomaar de auto instappen. Nu al is merkbaar dat de jongere generatie veel bewuster omgaat met mobiliteit en creatiever en flexibeler is in het zoeken naar alternatieven. Deze groep heeft een beter ontwikkeld mentaal model van de virtuele wereld en staat dus meer open voor virtueel werken, in combinatie met werken onderweg en thuis. Sinds de start van Spitsmijden werk ik eerst een uurtje thuis. Dat is inmiddels een uiterst productief uur geworden, waarin ik zonder te worden gestoord een hoop werk verzet. Hoe kunnen werkgevers bijdragen? flexibele werktijden; vergoeden van de inrichting van een thuiswerkplek, het beschikbaar stellen van een laptop, of het van buitenaf toegankelijk maken van het bedrijfsnetwerk; stimuleren van alternatief vervoer door het aanbieden van mobiliteitskaarten (bijvoorbeeld: NS-Business Card, Mobility Mixx); persoonlijke mobilietitsbudgetten, zodat werknemers zelf keuzes kunnen maken. Spitsmijden als onderdeel van een transitie naar duurzame mobiliteit In Spitsmijden vindt, naast gedragsonderzoek, ook transitieonderzoek plaats. Dit onderzoek, richt zich specifiek op het verwerven en verspreiden van kennis en inzicht waarmee een bijdrage kan worden geleverd aan een transitie naar duurzame mobiliteit (www.transumo.nl). Een transitie is een structurele maatschappelijke verandering, ook wel omschreven als een fundamentele verandering van structuur, cultuur en werkwijzen op systeemniveau. Voor het bewerkstelligen van transities zijn daarom per definitie tal van samenhangende systeeminnovaties op verschillende terreinen nodig. Het transitie- Dit past ook veel beter bij mijn bioritme. Mijn werkgever vindt flexibele werktijden gelukkig geen probleem. Een uitgebreide analyse vindt u in het rapport Bouwstenen voor scenario s Spitsmijden; wat is het, hoe werkt het en wat zijn de effecten? Het concept Spitsmijden is gebaseerd op de veronderstelling dat gedragsverandering mogelijk is. De mate waarin de deelnemers aan de projecten hun verplaatsingsgedrag hebben aangepast bleek in Spitsmijden, met minimaal zo n 20% aanpassing, veel hoger dan de aanvankelijk verwachte 6%. Een eenzijdige focus op gedragsverandering alleen is echter niet voldoende. Ook de omstandigheden, waaronder keuzes tot stand komen, zijn relevant. Uit de resultaten van Spitsmijden is gebleken dat zo n 70% van de deelnemers thuis dan wel op het werk afspraken diende te maken om deel te kunnen nemen. Dat leidde tot de conclusie dat betrokkenheid van werkgevers, het stimuleren van meer spreiding in openingstijden van bijvoorbeeld onderwijsinstellingen en kinderopvang, maar ook de juiste overheidsmaatregelen - zoals fiscale voordelen en betere alternatieven (zoals openbaar vervoer en fiets) - deelname aan Spitsmijden nog aanzienlijk kunnen vergroten. Spitsmijden kan derhalve ook worden beschouwd als een van de vele bouwstenen op weg naar duurzame mobiliteit. In die zin is het project onderdeel van een transitie. Zeker wanneer het concept steeds meer verbonden kan worden met tijd- en plaatsonafhankelijk kunnen werken. Denk daarbij aan het nieuwe werken. Het nieuwe werken Het nieuwe werken is een managementcultuur waarbij werknemers meer keuzemogelijkheden krijgen om hun werk te doen. De verwachting is dat daardoor creativiteit, prestatie en motivatie toenemen. Bij de keuzemogelijkheden hoort ook de keuze om thuis te werken of zelf de werktijdstippen te bepalen. Een extra element kan zijn dat werknemers bij dit nieuwe werken een persoonlijk mobiliteitsbudget ontvangen. Een persoonlijk budget stimuleert het maken van persoonlijke keuzes. Door slim te reizen kunnen werknemers aan het eind van een periode geld overhouden. Slim werken is dan ook slim reizen. En dat wordt beloond. Slim reizen is aantrekkelijk omdat het voordelen oplevert voor de werknemer (zelf keuzes maken, een beloning ontvangen). Maar ook de werkgever (lagere kosten en gemotiveerd personeel) en de maatschappij (doorstroming, veiligheid, leefbaarheid) hebben er baat bij. Spitsmijden gaat nog een mooie toekomst tegemoet! 8 Effecten van belonen in Spitsmijden 2 - Samenvatting 2008 2009 9
Weetjes Spitsmijden 2 Totaal uitgekeerde beloning 438.752 Hoogst uitgekeerde beloning 1.592 (over 9 maanden) Laagst uitgekeerde beloning 12 Gemiddelde beloning per deelnemer 565 Beloningsvorm naar aantal deelnemers: Spitsmijden 771* (100%) 4 per spitsmijding per zone Gps-logging 230 (30%) 90% reductie op aanschaf smartphone NS-Business Card 57 (7%) gratis kaart, 20% korting tijdens voordeeluren EVI-2 23 (3,1%) eenmalig 100 per persoon *De proef is gestart met 799 deelnemers. Definitief aantal deelnemers 771 Aantal mannen 569 (75%) Aantal vrouwen 202 (26%) Deelnemers uit Gouda 86 (11%) Deelnemers uit Zoetermeer 186 (25%) Elders 499 (65%) Colofon Uitgave Samenwerkingsverband Spitsmijden Projectmanagement Paul Manders www.p2managers.nl Productie CoMMunicom Voor meer informatie over de resultaten: Erik Verhoef Hoogleraar Ruimtelijke Economie Vrije Universiteit De Boelelaan 1105 1081 HV Amsterdam E everhoef@feweb.vu.nl T 0031 (0)20-4446094 Foto s: Gert Janssen, Roelof Pot, Ruud Slagmolen, Nederlandse Spoorwegen, Projectbureau A12, Rabobank, RDW Vormgeving en druk Vormgeving en opmaak: Xplore, Hoevelaken Drukwerk: Albe de Coker, Antwerpen oktober 2009 Dit is een uitgave van Spitsmijden. Overname van informatie is toegestaan mits wordt verwezen naar de proef Spitsmijden. 10
De proef Spitsmijden Gouda Den Haag wordt mede mogelijk gemaakt door Transumo. Transumo is een Nederlands platform van bedrijven, overheden en kennisinstellingen die gezamenlijk kennis ontwikkelen op het gebied van duurzame mobiliteit (www.transumo.nl). www.spitsmijden.nl