Bouwen met Beleid. Flevoland, Gelderland en Overijssel

Bouwen met Beleid Flevoland, Gelderland en Overijssel In opdracht van BouwNed Regio Oost drs Geurt Keers drs Jeroen Rous november 2003 Rapportnummer: 85220 RIGO Research en Advies BV De Ruyterkade 139 1011 AC Amsterdam telefoon 020 522 11 11 telefax 020 627 68 40 http://www.rigo.nl

Inhoudsopgave 1 INLEIDING 5 1.1 BOUWEN EN BELEID IN FLEVOLAND, GELDERLAND EN OVERIJSSEL 5 1.2 THEMA S 5 2 DE DRIE PROVINCIES VERGELEKEN 7 2.1 OMVANG EN GRONDGEBRUIK 7 2.2 WERKGELEGENHEID 7 2.3 WONINGBOUWOPGAVE 8 3 ONTWIKKELING BOUW EN KNELPUNTEN 9 3.1 ONTWIKKELING IN DE BOUWSECTOR 9 3.2 WONINGBOUW, UTILITEITSBOUW EN RENOVATIE EN ONDERHOUD 9 3.3 DALING IN DE WONINGBOUW BIJ GROTE VRAAG 10 3.4 BOUWPROGNOSE TOT 2007 11 3.5 KNELPUNTEN VOOR HET BOUWEN 13 3.6 DISCREPANTIES VRAAG-AANBOD SAMENGEVAT 14 4 BELEID VOOR DE BOUW? 15 4.1 RIJKSBELEID: GEEN DIRECT STIMULERINGSBELEID VOOR DE BOUW 15 4.2 PROVINCIAAL BELEID KENT WEINIG DIRECT BOUWBELEID 16 5 KANSEN VOOR DE BOUW BENUTTEN 19 5.1 BEHOEFTE AAN EEN MEER STIMULEREND BELEID VOOR DE BOUW 19 5.2 AANVULLEND BELEID VAN PROVINCIES EN GEMEENTEN GEWENST 19 R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

Bijlagen 6 TYPERING VAN DE DRIE PROVINCIES 27 6.1 ALGEMEEN 27 6.2 FLEVOLAND 27 6.3 GELDERLAND 29 6.4 OVERIJSSEL 31 7 ONTWIKKELINGEN IN DE BOUWPRODUCTIE 33 7.1 PLAFOND VOOR HET BOUWEN TOT 2002? 33 7.2 BOUW NAAR SEGMENT 34 7.3 VERWACHTINGEN VOOR DE BOUW 35 8 WONINGBOUW 37 8.1 WONINGBOUWONTWIKKELING: EINDE AAN DALING? 37 8.2 PLANAANBOD 39 8.3 VINEX-TAAK EN REALISATIE 39 8.4 PARTICULIER OPDRACHTGEVERSCHAP 40 8.5 STEDELIJKE VERNIEUWING 41 8.6 DISCREPANTIES TUSSEN VRAAG EN AANBOD 42 8.7 EFFECTEN VAN TE WEINIG MARKTCONFORME WONINGBOUW 44 9 KANTOREN 47 9.1 NIEUWBOUW AANBOD 47 9.2 VRAAG VERSUS AANBOD 48 10 BEDRIJVENTERREIN 51 10.1 AANBOD BEDRIJVENTERREINEN 51 10.2 VRAAG VERSUS AANBOD 51 10.3 HERSTRUCTURERING BEDRIJVENTERREINEN 52

INLEIDING 5 1 Inleiding 1.1 Bouwen en beleid in Flevoland, Gelderland en Overijssel BouwNed Regio Oost organiseert een congres in Zutphen op 26 november 2003 over items van het bouwen in de Regio Oost van belang voor de eigen leden en de provincies Gelderland, Overijssel en Flevoland, gemeenten, marktpartijen en architecten. BouwNed Regio Oost heeft in samenwerking met RIGO Research en Advies de congresbrochure samengesteld om items voor bouwen en beleid in kaart te brengen. De knelpunten en oplossingen voor bouwen met beleid staan centraal voor een debat tussen betrokken partijen met als beoogd resultaat: concrete acties om knelpunten aan te pakken met het aangeven van de trekkers : wie doet wat. 1.2 Thema s De volgende thema s komen aan de orde: 1 Typering van (de verschillen tussen) de drie afzonderlijke provincies. 2 De bouwproductie: woningbouw en utiliteitsbouw onderscheiden naar nieuwbouw (toevoeging en sloop/vervanging) en onderhoud (verbouw, renovatie en onderhoud en restauratie). 3 Het beleid voor de bouwproductie: rijksbeleid en beleid van provincie. 4 De voortgang van de bouwproductie in de afgelopen jaren: per categorie, waar van toepassing, afgezet tegen de taakstellingen. Waar zijn de gebieden waar de productie achterloopt? R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s

6 INLEIDING 5 Wat zijn de oorzaken en knelpunten van stagnerende of achterlopende productie? 6 Wat zijn de mogelijke oplossingen voor geconstateerde knelpunten? En welke betrokken partijen kunnen daar (in samenwerking) wat aan doen? De bronnen zijn voorhanden beleidsstudies, statistieken, monitors en artikelen, alsmede een telefonische ronde langs sleutelfiguren bij het bouwen en beleid in Regio Oost. De nadere onderbouwing van het onderzoek is in de bijlagen van het rapport opgenomen. Het onderzoek is begeleid door mr. R.J. ter Hoek en ir. T.W. de Vries van BouwNed Regio Oost. R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

DE DRIE PROVINCIES VERGELEKEN 7 2 De drie provincies vergeleken 2.1 Omvang en grondgebruik Gelderland is met 514.000 ha en 1.970.000 inwoners zowel in oppervlak als inwoners de grootste van de drie provincies. Overijssel is 342.000 ha groot en heeft 1,1 miljoen inwoners. Flevoland het kleinst en omvat 241.00 ha en heeft 352.000 inwoners. In Flevoland is 7% van de oppervlakte bebouwd (wonen, werken, infrastructuur, recreatie e,d); Overijssel is dat 12% en in Gelderland 14%. Tabel 1 Grondgebruik per provincie en Nederland totaal, 2000 Overijssel Flevoland Gelderland Nederland Woongebied 5% 2% 6% 5% Bedrijfsterrein 1% 1% 2% 2% Infrastruct, recreatie e.d. 6% 4% 6% 5% Landbouw 71% 43% 60% 57% Bos & natuur 14% 9% 23% 12% Binnenwater 3% 41% 3% 19% * Totaal 100% (=342.085 ha) 100%(=241.230 ha) 100% (=513.651 ha) 100% (=4.152.803 ha) Bron: CBS, bewerking RIGO * Inclusief buitenwater (9%) Gelderland onderscheidt zich door de aanwezigheid van overvloedig bos en natuur (23%, de Veluwe), Flevoland door haar waterrijkheid (41%) en polderlandschap en Overijssel door het grote landbouwareaal (71%). Logischerwijs heeft Overijssel dan ook het grootste aandeel landbouwbedrijven (22%). 2.2 Werkgelegenheid Flevoland heeft procentueel de meeste bedrijven in de zakelijke dienstverlening (20%) en Overijssel de minste (14%). Overijssel heeft een relatief omvangrijke industriële sector (31%). De bouwnijverheid is in alle drie de provincies met 8% van de bedrijfsvestigingen nagenoeg gelijk. In absoluut opzicht zijn in Gelderland de meeste mensen in de bouwnijverheid werkzaam. In Overijssel is procentueel het grootste deel van de werkzame beroepsbevolking werkzaam in de bouw (4,5%). R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s

8 DE DRIE PROVINCIES VERGELEKEN Tabel 2 Werkzame beroepsbevolking (15-64 jaar) verdeling per arbeidssector, 2002 Overijssel Flevoland Gelderland Nederland Primaire sector 2% 2% 2% 1% Secundaire sector 31% 17% 24% 22% Tertiaire sector 34% 50% 39% 42% Quartaire sector 33% 31% 35% 34% Totaal 100% (=902.000) 100% (=300.000) 100% (=1.653.000) 100% (=13.806.000) Bron: CBS, bewerking RIGO Tabel 3 Werkzame beroepsbevolking (15-64) in de bouw, 2002 Absoluut % Overijssel 41.000 4,5% Flevoland 7.000 2,3% Gelderland 59.000 3,6% Nederland 474.000 3,4% Bron: CBS 2.3 Woningbouwopgave Voor de periode 2000 tot 2010 heeft Gelderland de grootste woningbouwtaakstelling, toevoeging van 55.000 woningen aan de woningvoorraad. Overijssel en Flevoland hebben met respectievelijk 30.000 en 36.000 woningen een bescheidener, maar toch omvangrijke taakstelling. Tabel 4 Afspraken over groei woningvoorraad VINEX-VINAC voor 2000 tot 2010 Vinex 2000-2005 Vinac 2005-2010 Totaal 2000-2010 Overijssel 15.000 15.000 30.000 Flevoland 19.000 17.000 36.000 Gelderland 28.000 27.000 55.000 Nederland 228.000 226.000 454.000 Bron: VROM De drie provincies nemen ruim 25% van de landelijke woningbouwopgave voor hun rekening. De opgave voor 2005-2010 wordt nog fors naar boven bijgesteld, omdat het woningtekort is opgelopen. Hierover worden in 2004 woningbouwafspraken gemaakt tussen stadsgewesten, provincies en het rijk. R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

ONTWIKKELING BOUW EN KNELPUNTEN 9 3 Ontwikkeling bouw en knelpunten 3.1 Ontwikkeling in de bouwsector De bouw in de Regio Oost heeft net als landelijk een gunstige bloeiperiode meegemaakt. Grenzen aan de groei werden de laatste jaren voor de recente economische groei voornamelijk gesteld door personele capaciteit bij bouwers en gemeenten, alsmede minder vlot lopende planologische en milieuprocedures. Figuur 1 Totale bouwsom per provincie in Regio Oost en Nederland, 1995-2001 (mln ) 17.000 15.000 13.000 11.000 2.000 1.750 1.500 1.250 1.000 750 500 250 - Nederland Overijssel Flevoland Gelderland 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Bron: CBS, bewerking RIGO 3.2 Woningbouw, utiliteitsbouw en renovatie en onderhoud Tussen sectoren van de bouw waren er echter ook belangrijke verschillen. De woningbouw daalde licht in omzet en vooral in aantallen (het bouwen van betere, duurdere huizen remt de omzetdaling af). Daarbij is de fors teruglopende huurwoningbouw door corporaties een belangrijke factor, naast vertraging door procedures en concurrentie met andere bouwsectoren. De woningbouwterugloop speelt in alle drie provincies van Regio Oost, maar is relatief het sterkst in Overijssel, gevolgd door Gelderland. De problematiek concentreert zich in gebieden met een grote bouwopgave: de stadsgewesten Zwolle en Stedendriehoek en de BoNregio s Knooppunt Arnhem-Nijmegen (KAN) en Twente. Daar zijn achterstanden R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s

10 ONTWIKKELING BOUW EN KNELPUNTEN ten opzichte van de VINEX-taakstelling opgelopen, die waarschijnlijk zullen leiden tot het niet halen van de bouwopgave tot 2005. 1 De meeste overige gemeenten hebben naar verhouding veel woningen gebouwd, maar kunnen dat niet continueren door restrictief ruimtelijk beleid (het planologische contingent was benut). Het ruimtelijk beleid van overheden is vrijwel alleen voor de woningbouw een grote knellende factor voor meer woningbouw. Het ABC-locatiebeleid voor kantoren heeft vrijwel geen belemmerende rol gespeeld voor de bouw van kantoren. 2 De utiliteitsbouw groeide in omzet door, evenals renovatie en onderhoud hiervan die ten opzichte van nieuwbouw toch langzamerhand meer gewicht krijgen. Figuur 2 De verdeling van de totale bouwsom naar segment Regio Oost en Nederland, 1995-2001 (mln ) 18.000 1.200 1.000 2.000 16.000 14.000 1.000 800 1.600 12.000 10.000 8.000 6.000 800 600 400 600 400 1.200 800 4.000 2.000 0 Bouwsom overig Bedrijfsgebouwen Woningen 200-200 - 400-1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Nederland Overijssel Flevoland Gelderland Bron: CBS, bewerking RIGO 3.3 Daling in de woningbouw bij grote vraag De teruglopende woningbouw is vooral het gevolg van aanbodfactoren. De knelpunten voor de woningbouw hebben als resultaat dat de VINEX-woningbouwtaak tot nu toe niet wordt gehaald. In combinatie met een toegenomen woningvraag is er sprake van een toegenomen woningtekort. In Gelderland zijn de discrepanties het grootst. Het grote woningtekort leidt onder meer tot stagnatie van stedelijke vernieuwing. Woningen die voor sloop of opknappen in aanmerking komen, komen niet leeg omdat er elders onvoldoende vervangende ( schuif ) woonruimte beschikbaar is. voetnoot 1 2 In sommige gebieden zijn uitleglocaties sterk vertraagd (Schuytgraaf-Arnhem en Waalsprong-Nijmegen bijvoorbeeld), in andere gebieden blijft de woningbouw in bestaand stedelijk gebied achter; in weer andere gebieden hapert zowel de woningbouw in de uitleg als binnen de bebouwde kom. EIB, Ruimtelijk beleid en bouwproductie, Amsterdam, 2003. R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

ONTWIKKELING BOUW EN KNELPUNTEN 11 Figuur 3 Gereedgekomen woningen (huur/koop) in Regio Oost, 1995-2002 12.000 10.000 Overijssel Huur Koop Flevoland Gelderland 8.000 6.000 4.000 2.000-2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 Bron: CBS, bewerking RIGO De recente terugval in economische groei en inkomensperspectieven doet de vraag deels verschuiven van duurdere naar goedkopere woningbouw en van koop naar huur. Daarbij spelen ook aanbodfactoren een rol, zoals het toegenomen planaanbod van dure koopappartementen en te weinig betaalbare koopwoningen in een groene woonomgeving. De krappe markt heeft ook geleid tot minder vraaggericht aanbod in architectuur en keuzemogelijkheden in het woningontwerp en opdrachtgeverschap. Zo is er weinig kavelaanbod voor particulier opdrachtgeverschap, vooral in stadsgewesten en BoNregio s van Gelderland en Overijssel en Flevoland als geheel. De vraag naar vrije kavels voor vrijstaande huizen is daarentegen aanzienlijk in omvang, maar gevarieerd naar prijsklasse (niet alleen in topsegment, zoals wordt aangeboden). Effecten van een krappe woningmarkt Bovengemiddelde prijsstijgingen tot 2002 Stagnatie doorstroming; lange wachttijden voor goedkopere (huur)woningen (starters en ouderen) meer goedkope scheefheid, onderverhuur, verdringing lagere inkomensgroepen in dorpen met restrictief beleid Weinig prikkel voor stedelijke vernieuwing en kavelaanbod voor de grote vraag naar particulier opdrachtgeverschap Goedkoper wonen over de grens Permanent wonen in recreatiehuisjes Woningbouw lijkt nu iets in de lift, te oordelen naar de toename van nieuwbouwplannen. De vraag in Overijssel, Flevoland en Gelderland is groot genoeg om de woningbouw te intensiveren, vooral als de differentiatie naar segment en woonmilieu voldoende tegemoet komt aan de vraag. 3.4 Bouwprognose tot 2007 Voor de eerstkomende jaren moeten er voldoende locaties voor woningbouw worden gecreëerd omdat er anders een verdergaande vertraging zal optreden. R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s

12 ONTWIKKELING BOUW EN KNELPUNTEN Bij het aantrekken van de economie verwacht Bouwprognoses 2002-2007 3 opleving van de woningbouwaantallen en een groei van woningonderhoud. een De teruggang in de economische ontwikkeling leidt in de utiliteitsbouw - nieuwbouw van kantoren en bedrijfsgebouwen - tot een daling van de vraag. Van vertraging bij de bouw van kantoren of de aanleg van bedrijventerreinen is er doorgaans weinig sprake geweest. Ten opzichte van de teruggelopen vraag, zijn er de komende jaren veel plannen in uitvoering en liggen er veel op de plank. De locatiemogelijkheden voor nieuwbouw van kantoren en bedrijfsgebouwen zijn dus de eerstkomende jaren ruim voldoende. In enkele regio s is mogelijkerwijs tijdelijk een aanbodtekort ontstaan of zijn er kwalitatieve discrepanties tussen vraag en aanbod. Voor Overijssel is de kantorenmarkt minder van betekenis dan voor Gelderland en Flevoland. Voor bedrijventerreinen is het andersom. Figuur 4 Nieuwbouw en onderhoud in de woning- en utiliteitsbouw in Nederland in miljoenen (excl. BTW), 1998-2007 (2002-2007 prognose) 12.000 11.000 10.000 9.000 8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 Woningen nieuwbouw Woningen onderhoud Utiliteit nieuwbouw Utiliteit onderhoud 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Bron: CBS, SEO/TNO Inro, bewerking RIGO In de utiliteitsbouw verwacht Bouwprognoses 2002-2007 een daling van de nieuwbouw die ongeveer wordt gecompenseerd door stijging van onderhoud en verbouw in de utiliteitsbouw. De markt voor onderhoud en verbouw ondervindt volgens deze prognose geen negatieve gevolgen van een verslechterende economie. Er is wel stagnatie van vernieuwing van verouderde woonwijken en bedrijventerreinen ten opzichte van de beleidswensen. Bouwprognoses geeft voor de jaren tot 2007 per saldo een beeld van een licht stijgende omzet. Bouwprognoses van het CPB 4 voor de jaren 2003-2004 wijzen in dezelfde richting. De verwachte groei bij onderhoud en verbetering bij woningen is echter iets groter en bij utiliteitsgebouwen iets kleiner. voetnoot 3 4 SEO en TNO Inro, Amsterdam-Delft, 2002. CPB, MEV-op-maat voor de bouwnijverheid verkenning voor de jaren 2003 en 2004, Den Haag, oktober, 2003. R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

ONTWIKKELING BOUW EN KNELPUNTEN 13 De prognoses voor onderhoud en verbouw voor de komende paar jaar kunnen aan de optimistische kant zijn. Structureel wordt een toename van onderhoud en verbouw verwacht als gevolg van toenemende kwaliteitseisen aan gebouwen. Op korte termijn is er echter een verband tussen conjunctuur en omzet in onderhoud en verbouw. 5 Bezuinigingen bij de overheden zullen ook gevolg hebben voor (semi) publieke uitgaven voor onderhoud en verbouw. De bouwbedrijven waren eind 2002 in het algemeen ook minder positief gestemd over hun vooruitzichten dan in 2001. Voor 2001 was 80% optimistisch gestemd over de vooruitzichten van het eigen bedrijf; eind 2002 oordeelde 50% nog positief. Een positief vooruitzicht voor de bouwsector als geheel werd in 2002 nog gekoesterd door 70% van de bouwbedrijven, eind 2002 nog maar door 20%. 6 3.5 Knelpunten voor het bouwen Uit diverse studies 7 en een recente belronde onder leden van BouwNed komen verschillende belemmeringen voor de voortgang van met name de nieuwbouw van woningen in Regio Oost naar voren: (bestemmingsplan)procedures (inclusief bezwaren van burgers en belangenorganisaties), vergunningen, regels Trage en complexe besluitvorming en langdurend overleg (mede over grondkosten) Kwaliteit en omvang gemeentelijk personeel Hoge loonkosten/bouwkosten Stagnerende verkoop; uitstel aankoopbeslissing door potentiële kopers Hoge grondprijzen Verevening met sociale woningbouw (grond- en bouwkosten) Er is een verschuiving van ervaren knelpunten geconstateerd. Voor 2002 waren schaarsteverschijnselen in de productiecapaciteit, zoals een tekort aan arbeidspersoneel en onderaannemers en een hoge werkdruk, belangrijke knelpunten. In 2002 en 2003 bleken deze hindernissen veel minder urgent en zijn andere daarvoor in de plaats gekomen: met name hoge loonkosten/bouwkosten, belemmeringen rond procedures, vergunningen en regelgeving en stagnerende woningverkoop. Onder bouwbedrijven in Regio Oost is door BouwNed in oktober 2003 een belronde gehouden over knelpunten bij de projecten op dit moment. Vrijwel alle bedrijven ondervinden stagnatie in projecten door procedures en vergunningen. Vooral bodemsanering, bestemmingsplanprocedures en ook bouwvergunningen veroorzaken vertraging. Andere knelpunten werden in mindere mate genoemd: voetnoot 5 6 7 EIB, Economische groei en bouwproductie, Amsterdam, 2003. EIB, Bouwbedrijven 2003 ontwikkeling en vooruitzichten, Amsterdam, 2003. Zoals: Taskforce Woningbouwproductie, Achterblijvende woningbouwproductie: problematiek en maatregelen, Den Haag, 2002; OTB, Knelpuntenmonitor Woningbouw 2002, Delft 2003; OTB, Knelpuntenmonitor Woningbouw 2003, Delft 2003. R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s

14 ONTWIKKELING BOUW EN KNELPUNTEN stagnerende verkoop, vertraging in de bouwplanontwikkeling, en doorgeslagen vormen van inspraak. Bij bouwers van woningen in Regio Oost staan trage besluitvorming en lange procedures ook hoog op de knelpuntenlijst ook in relatie tot herontwikkeling van bouwplannen (van duurdere naar minder dure woningen). Opvallend zijn ook knelpunten van hoge gemeentelijke grondprijzen, verevening met de sociale woningbouw en trage onderhandeling over grondposities. In de verkoopfase van de woningen zijn de bereikbaarheid en de prijs-kwaliteitverhouding, een mismatch tussen aanbod en vraag, belangrijke belemmeringen. Gemeentelijke regie en randvoorwaarden leggen veel hindernissen op de weg naar marktconforme woningbouw. 3.6 Discrepanties vraag-aanbod samengevat Wil de bouwsector de kansen voor een evenwichtige bouwproductie in Gelderland, Overijssel en Flevoland kunnen benutten dan dienen de verschillende knelpunten te worden weggenomen. De kansen liggen vooral bij de woningbouw. Op de woningmarkt is de vraag veel groter dan het aanbod. De effecten van een krappe woningmarkt zijn minder wenselijk. Voor meer woningbouw zijn er legio belemmeringen, die vooral overheden moeten aanpakken. Ook in andere sectoren van de bouw, zoals onderhoud en renovatie en bouw van kantoren kunnen overheden een stimulerende rol spelen. Bij kantoren en bedrijventerreinen is de marktverhouding echter omgekeerd dan bij woningbouw. Er is volop aanbod, door betere locatieplanning van overheden enerzijds en terugloop in vraag als gevolg van ongunstige economische ontwikkeling anderzijds. Mogelijkheden voor vraagstimulering op de markt van kantoren en bedrijventerreinen zijn echter zeer beperkt. Hierop wordt in de volgende hoofdstukken ingegaan. Tabel 5 Discrepanties op de nieuwbouwmarkten woningen, kantoren- en bedrijventerreinen in Regio Oost Woningen Overijssel Flevoland Gelderland Regio Oost Kantoren Overijssel Flevoland Gelderland Regio Oost Bedrijventerreinen Overijssel Flevoland Gelderland Regio Oost Aanbod Nieuwbouw-vraag Verhouding Nieuwbouw 2002 WBO 2002 3.800 9.000 Vraag veel groter 3.600 3.000 (+ vraag noordvleugel) dan aanbod 6.500 23.000 ( Regio Oost 2,5 13.900 35.000 (+ vraag noordvleugel) maal) Leegstand+plannen hard&zacht in m2 BVO Vraag tot 2011 in m2 BVO 761.000 303.000 Aanbod groter dan 906.000 146.000 vraag 1.403.000 353.000 (Regio Oost bijna 4 3.070.000 802.000 maal) Aantal ha huidig uitgeefbaar Jaarlijkse marktopname in ha 732 110 Aanbod groter dan 569 65 vraag 1.013 130 (Regio Oost ruimte 2.314 305 voor 7,5 jaar) Bron: divers (zie bijlage), bewerking RIGO R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BELEID VOOR DE BOUW? 15 4 Beleid voor de bouw? 4.1 Rijksbeleid: geen direct stimuleringsbeleid voor de bouw De bouw ondervindt dreigende teruggang door de algemene stagnerende economische ontwikkeling. Het beleid van het rijk is terughoudend en kan de economie en de bouw in het bijzonder verder het dal in duwen door de grote bezuinigingen. Het rijksbeleid voor 2003 kan niet als direct stimuleringsbeleid voor de bouw worden getypeerd. De markt voor kantoren en bedrijfsgebouwen loopt fors terug en de woningbouw en de stedelijke vernieuwing stagneren. De woningbouw stimuleren door vooral een beroep te doen op marktpartijen en woningcorporaties en aanjaagteams voor stagnerende bouwlocaties in te stellen lijkt onvoldoende gewicht in de schaal te leggen. Figuur 5 Aantal te realiseren woningen (*1.000) naar prognosevariant 77 72 Laag Midden Hoog 67 62 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Bron: Bouwprognoses 2002-2007, TNO Inro/SEO, bewerking RIGO Voor infrastructuur komt niet alleen minder budget beschikbaar; er wordt ook sterk geschoven van nieuwe projecten (uitbreiding van wegcapaciteit bijvoorbeeld) naar meer onderhoud van (vaar)weg- en railinfrastructuur. Toch zijn er lichtpunten in het rijksbeleid voor de bouw, zoals blijvende stimulering van stedelijke vernieuwing, herstructurering van bedrijventerreinen en ruimtelijke investeringen (zij het met een kleiner budget), het aanhouden van aanjaagteams voor de woningbouw op bouwlocaties waar vertraging is, meer woningbouwmogelijkheden in dorpen (uitbreiding voor de eigen woningbehoefte, vooral starters en R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s

16 BELEID VOOR DE BOUW? ouderen), decentralisatie in de ruimtelijke ordening en toepassing van ontwikkelingsplanologie. Daarnaast wil men minder regels en versnelling van procedures voor een meer resultaatgericht beleid op het terrein van ruimtelijke ordening, werklocaties, woningbouw en milieu. 4.2 Provinciaal beleid kent weinig direct bouwbeleid Voor de periode 2005-2010-2015 wil het rijk met provincies en Kaderwetgebieden in 2003 nieuwe verstedelijkingsafspraken maken. Dat zijn natuurlijk bij uitstek gelegenheden om de beleidsagenda s voor de bouwopgave in de Regio Oost te actualiseren (waaronder de concept verstedelijkingsconvenanten). Uit de college-akkoorden van de drie provincies, De Gelderse Aanpak, Collegeakkoord provincie Flevoland en Ruimte voor actie - Onderhandelingsakkoord provincie Overijssel 2003-2007 kan worden opgemaakt wat mogelijk is. Een goed voorbeeld van de doelen die de provincies nastreven zijn is geformuleerd door de provincie Overijssel in het programma-akkoord Ruimte voor Actie. Dit heeft als doel dat: Er voldoende werk is; Iedereen aantrekkelijk woont; Grote steden aanjager zijn van economische en sociaal-culturele dynamiek; Het landelijke gebied levenskrachtig en levenslustig is; Onze provincie veilig is; Basisvoorzieningen voor iedereen beschikbaar zijn en toegankelijk. Binnen de mogelijkheden die de provincie heeft, wil het provinciale beleid eraan bijdragen die doeleinden te bereiken. Concrete beleidsvoornemens van de drie provincies die van belang zijn voor de bouw zijn in onderstaand overzicht opgenomen. Verschillen tussen de provincies zijn er wat dat betreft ook. In Flevoland vormen versnelling en vereenvoudiging van procedures en ambtelijke molens geen provinciaal beleidsitem, terwijl dit in Overijssel en Gelderland wel het geval is. Flevoland (en ook Noord-Holland) heeft bij voortgaande verstedelijking grote problemen met ontoereikende infrastructuur. Bouwplannen voor onder meer 120.000 woningen tot 2030 langs de as Haarlemmermeer-Amsterdam-Almere kunnen volgens betrokken gemeenten en provincies in de noordelijke Randstad alleen worden ontwikkeld als het Rijk enorme investeringen in de infrastructuur doet. Voor Almere komt daar nog bij dat het voorzieningenniveau (onderwijs, zorg cultuur, enz.) moet worden verbeterd voor het toenemende aantal inwoners. R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BELEID VOOR DE BOUW? 17 Tabel 6 Provinciale beleidsonderwerpen in Regio Oost van belang voor de bouw Beleid Gelderland Overijssel Flevoland Ruimtelijke ordening Faciliterend, met duidelijke keuzen waar wonen, werken, natuur, ontwikkelingsplanologie Faciliterend, met duidelijke keuzen waar wonen, werken, natuur, ontwikkelingsplanologie Groei Almere na 2010 als meer infrastructuur door Rijk wordt gerealiseerd; ook groei van andere kernen afhankelijk van meer infrastructuur Uitwerking grondbeleid groei Almere Stedelijke gebieden 10% meer woningbouw; voortzetten integraal Gelders Stedelijk Ontwikkelingsbeleid; voorkomen trek uit de stad en sociale scheiding in woningbouw Meer woningbouw, sneller uitvoeren, gedifferentieerd en wervend woonklimaat; uitwerking in GSB-kader Aandacht voor sociale woningbouw wonen-zorg, herstructurering Onderzoeken hoe samen met gemeenten, corporaties en marktpartijen doorstroming kan toenemen Dorpen, meer woningbouw Ja; boerderij- en woningsplitsing Ja, vooral ouderen en starters; rood Ja, zelfs enige groei boven natuurlijke in dorpen voor eigen moet mogelijk zijn voor rood regeling, wel inbreiding in aanwas aanwas dorpen; VAB voor wonen en werken Minder verkokerende Ja, terugdringen regelgeving Ja Niet genoemd, behalve bij milieuregels regels en snelle procedures Economie Verbeteren vestigingsklimaat en bereikbaarheid, Stimulering leer-werktrajecten, arbeidstoeleiding en arbeidsparticipatie. Regionale ontwikkelingsmaatschappij. Werving kennisintensieve bedrijven. Vernieuwen 450 ha bedrijventerrein; 480 ha nieuwe terreinen Beter dan landelijke werkgelegenheidsontwikkeling; voorwaarden scheppen werk in MKB (samenwerking, onderwijs, kennispark Twente). Stimulering herstructurering bedrijventerreinen Gemeenten: ruimte voor bedrijven maken (bedrijvigheidsplan) met buurgemeenten + bedrijfsleven Werving en promotie; infrastructuur voor bedrijven op orde: bedrijventerreinen, bereikbaarheid, arbeidsaanbod/scholing, ICT glasvezelkabel Doorgroei luchthaven Lelystad Ontwikkelingsmaatschappij Flevoland Geen ABC- maar meer vraaggericht locatiebeleid Platteland Reconstructiegebieden deel financieren + EHS voorfinancieren 3 Reconstructiegebieden + EHS voorfinancieren; Watergebieden combineren Transformatie landelijk gebied bij de steden; Watergebieden combineren Combineren natuur e.d. met met natuur en recreatie (niet met natuur en recreatie en beperkt recreatie (niet wonen of werken) wonen of werken) wonen Infrastructuur Belangrijke projecten voorfinancieren. Bijdragen aan strategische verbete- Uitbreiding hoofdinfrastructuur weg, Verhoging opcenten ringen, voorfinancieren en openbaar vervoer (Hanzelijn) voor wegen en OV en impuls werkgelegenheid Overig Samenwerken in Landsdeel Oost, Samenwerken met Gelderland en Samenwerken in Regio Oost, Randstad bundelen krachten richting Den Flevoland: investeringsprogramma (pakketafspraken en Haag en Brussel, samenwerken Oost Nederland investeringsprogramma ook met Nordrhein Westfalen Rijk) en Europa Uitvoeringsgericht Concreet, afrekenbaar Door gemeentelijke herindeling ook bestuurskrachtige gemeenten Financiën Efficiencykorting apparaatskosten Bezuinigingen rijk worden doorgegeven 135 mln. bezuinigen + PM rijk; 85 mln. nieuw beleid Teruglopende middelen + PM rijk; vrije ruimte 0,2 mln. aan betreffende provin- ciale sector. Middelen voor steden en landelijk gebied bundelen. prestatieafspraken per regio Projectenfonds voor onvoorziene kansen die binnen 2 jaar te realiseren zijn Oordeel over rijksbegroting 2004 Veel Gelders beleid ondersteunt rijksbeleid; minder geld voor (jeugd)zorg, OV en infrastructuur, en gemeenten Overijssel ziet kansen in rijksbegroting, veel voornemens komen overeen, Vliegveld Twenthe open tenminste burgerdeel; minder geld voor GSB, OV, bodemsanering, zorg Rijk heeft oog voor stedelijke ontwikkeling Flevoland. Te weinig middelen voor jeugdzorg en onderwijs. Gemeenten komen in de knel door minder rijksbijdragen en relatief veel werkloosheidsuitkeringen R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s

18 BELEID VOOR DE BOUW? R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

KANSEN VOOR DE BOUW BENUTTEN 19 5 Kansen voor de bouw benutten 5.1 Behoefte aan een meer stimulerend beleid voor de bouw De bouw in Nederland, en dus ook in Overijssel, Flevoland en Gelderland -Regio Oost - dreigt te worden meegenomen in de economische teruggang en bezuinigingsgolf in de rijksbegroting. Hoewel er lichtpunten zijn in het rijksbeleid (beperkte bezuiniging op budgetten voor stedelijke vernieuwing, ruimtelijke investeringen en infrastructuur), zijn er belangrijke bedreigingen van de vraag naar bouwproducten (onderhoud en restauratie, nieuwbouw van woningen). Dit is een gevolg van algemene inkomensachteruitgang en opsouperen van de overwaarde op de oude woning voor de aanschaf van een nieuwe woning (in de voorraad of nieuw gebouwd) zonder aftrek van transactiekosten en verhuiskosten. Wat node gemist wordt is een meer anticyclisch bouwbeleid van de rijksoverheid. 8 Dat laat onverlet dat ook provincies, gemeenten en corporaties en ook beleggers zich meer kunnen inspannen om de bouw te stimuleren. Het huidige beleid van Gelderland bijvoorbeeld kent al diverse maatregelen die direct of indirect de bouw stimuleren, zoals: het doel van 10% meer woningbouw, het bevorderen van stedelijke vernieuwing, de voorfinanciering van belangrijke infrastructuurprojecten, het versnellen van herstructurering van verouderde bedrijventerreinen en het ondersteunen van nieuwe bedrijven in bepaalde kansrijke groeisectoren. Het inperken en stroomlijnen van regelgeving en bureaucratie mag zeker ook genoemd worden. 9 5.2 Aanvullend beleid van provincies en gemeenten gewenst Vanuit het oogpunt van de bouw kan aanvullend beleid van provincies en gemeenten een extra impuls geven aan een meer evenwichtige bouwproductie in Flevoland, Overijssel en Gelderland, waarmee tevens een bijdrage wordt geleverd voetnoot 8 9 Wat doet het rijk als de koopwoningmarkt in een recessie beland en de nieuwbouw van koopwoningen grotendeels wegvalt? Op zo n situatie mag het rijksbeleid zich best op voorbereiden. De provincie Limburg wil het aantal tegenstrijdige en onnodige regels terugdringen. Daarvoor is ook een website www.minderregelsinlimburg.nl gemaakt waarop burgers en bedrijven suggesties en opmerkingen over (provinciale)regels kwijt kunnen. De reacties wil de provincie meenemen in concrete voorstellen (persbericht 18 september 2003). R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s

20 KANSEN VOOR DE BOUW BENUTTEN aan werkgelegenheid, versterking, vernieuwing, vitaliteit en leefbaarheid van stad en land in Regio Oost. De bouwproductie gaat in de afgelopen jaren onnodig in hoge mate mee met het economisch tij. Door pijplijneffecten loopt de conjunctuur in de bouwproductie wel ruim een jaar achter op ontwikkelingen in de economie als geheel. De private utiliteitsbouw reageert het sterkst op een economische omslag. 10 Bij een stagnerende economie leent vooral de woningbouw zich voor een stimuleringsbeleid. De vraag naar kantoorruime of bedrijventerrein en onderhoud en renovatie is moeilijker te stimuleren. Bovendien is er over het algemeen voldoende aanbod ook in ruimtelijke plannen voor kantoren en bedrijven (zie tabel 5 in hoofdstuk 2). Bij het wonen is de nieuwbouwvraag in beginsel sterk toegenomen door huishoudens- en bevolkingsgroei in combinatie met een aanzienlijke terugloop in de woningproductie als gevolg van diverse knelpunten. Het nieuwe woningbehoefteonderzoek 2002 laat dan ook een verdubbeling van het woningtekort ten opzichte van 1998 zien! Ruim de helft van de nieuwbouwvraag is gericht op huurwoningen in verschillende segmenten. De nieuwbouwvraag in de koopsector is met bijna de helft van de totale nieuwbouw behoefte ook niet onbelangrijk. Zo n 70% van de bovenmodale huizenkopers zoekt echter in segmenten tot 350.000. De eerder door het rijk gestelde landelijke opgave voor de productie van 100.000 woningen per jaar was te rooskleurig. Een productie van 80.000 woningen is onlangs als beleidsdoel voor de komende jaren gesteld. Daarnaast vergen vernieuwing, verbetering en restauratie van de voorraad aandacht, en dan gaat het niet alleen om de voorraad woningen, maar ook om de voorraad kantoren en bedrijfsruimten. Voorop staat dat maatwerk per regio en gemeente wenselijk is. In sommige gemeenten en regio s is de problematiek of zijn de kansen nu eenmaal groter dan andere. Hieronder volgen een aantal beleidsvoorstellen om in overleg met de provincies en gemeenten van gedachten te wisselen om tot een stimulerende en aanvullende aanpak te komen. 1 De provincies kunnen regionale of provinciale bouwteam s instellen waarin provincie, gemeenten, marktpartijen en andere betrokken (zoals het rijk) participeren. Een bouwteam kan vaststellen bij welke gemeenten de bouwproductie achter(uit) loopt en wat de voornaamste barrières zijn en wat er door welke partij aan kan worden gedaan. Utiliteitsbouw 2 De overheden zijn een grote opdrachtgever voor de bouwnijverheid. Voor de publieke utiliteitsbouw kunnen gemeenten en provincies meer stimulerend optreden. Provincies en gemeenten kunnen er naar streven geplande projecvoetnoot 10 EIB, Economische groei en bouwproductie, Amsterdam, 2003. R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V