Regio ING Economisch Bureau Stedelijke kracht houdt as Den Haag Leiden overeind Arbeidsmarkt heeft het zwaar door krimp publieke sector De regio Den Haag Leiden heeft meer last van het zwakke economisch klimaat dan andere regio s. Dit komt vooral door de relatief grote afhankelijkheid van de geplaagde binnenlandse markt, hoewel de export van agrarische producten een uitzondering vormt. Specifiek in de Haagse regio beperkt de sterk vertegenwoordigde overheid het groeipotentieel en trekt een wissel op de arbeidsmarkt. Dat de regio volgend jaar toch een marginale groei kan realiseren is vooral te danken aan de stedelijke aantrekkingskracht, die resulteert in een bredere economische basis. 1. Voorlopig wordt er voor Nederland nog nauwelijks economische groei verwacht. Wat zijn de vooruitzichten voor de regio Den Haag - Leiden? De Nederlandse economie bevindt zich met de gevolgen van de economische crisis in een moeilijke fase, waar ook de regio Den Haag-Leiden last van heeft. De zwakke binnenlandse vraag naar producten en diensten wordt verder afgeremd door stijgende werkloosheid en een dalende koopkracht die volgend jaar opnieuw terugloopt. Net als na de vorige recessie moet het buitenland uitkomst bieden om uit het dal te komen, maar ook de exportgroei doet in lijn met de exportpartners een stap terug (tabel 1). Vooruitgang wordt hier vooral gestimuleerd door landen die buiten de Europese Unie zijn gelegen, maar deze vertegenwoordigen nog een kleine minderheid. Marginale economische groei verwacht voor 2013 Al met al gaan we er vanuit dat de regionale economie ook in 2013 nog nauwelijks zal groeien. De groot vertegenwoordigde overheid krimpt in en het ontbreekt de regio aan een groeimotor, hoewel de zorg met name in de regio Leiden wel een steentje bijdraagt. De stedelijke aantrekkingskracht van met name Den Haag zorgt er met daarmee samenhangende bevolkingsaanwas naar verwachting toch voor dat de regionale economie verdere krimp weet te vermijden (figuur 1) 1. 1 De bevolkingsgroei bedraag is in de agglomeratie Den Haag ruim twee Met de herfst in aantocht zijn regionale ondernemers iets minder negatief over de toekomst 2, maar van terugkeer naar het oude groeipad is voorlopig nog geen sprake. Beide regio s bevinden zich na volgend jaar in lijn met de rest van het land terug op het productieniveau van 2008. Tabel 1 Nederlandse economie in cijfers 2011 2012 2013 Economische groei (BBP) 1,0% -0,6% 0,2% Particuliere consumptie -1,0% -1,2% -0,4% Overheidsconsumptie* 0,1% 0,8% -0,3% Bedrijfsinvesteringen 8,9% -2,6% -0,3% Uitvoer 3,9% 2,9% 2,0% Werkloosheid** 5,3% 6,4% 7,3% Bron: ING Economisch Bureau *inclusief zorg**percentage van beroepsbevolking Figuur 1 Economische groeiverwachting 2012 en (2013) -0,1%(0,7%) Bron: ING Economisch Bureau -0,2%(0,2%) keer zo hoog als landelijk gemiddeld. 2 Bron: KvK-Haaglanden COEN-enquête 3e kwartaal 2012
Figuur 2 Aandeel van sectoren* in de economie van de agglomeratie Den Haag en Leiden (incl. Bollenstreek) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% NL 6% 6% 10% 8% 7% 14% 12% 12% 21% 14% 27% 24% 32% 7% 3% 8% 13% 11% 4% 19% 4% 1 6% 2% 1% 2% Landbouw Bouw Detailhandel Zakelijke dienstverlening Zorg Aggl. Den Haag Aggl. Leiden Bron: CBS *Overheid inclusief onderwijs Delft en Westland 28% 3% 4% 9% 6% 11% 16% Industrie, energie en delfstoffen Groothandel Transport & logistiek, communicatie Overheid* Overig 2. Het economisch herstel zal moeten komen uit het buitenland. Is de regio hiervoor goed gepositioneerd? Exportoriëntatie concentreert zich vooral in Westland en Bollenstreek De sector die bij uitstek profiteert van exportgroei de industrie is zowel in de regio Den Haag als in Leiden ondervertegenwoordigd (figuur 2). De tuinbouw en sierteelt zijn de meest kenmerkende exporterende sectoren met veel bedrijvigheid rond de steden, waar veel mensen werken. Met name het Westland vervult hierin met de Greenports Westland- Oostland, Boskoop en veilinghuis Flora Holland een centrale rol. Agrarische producten worden steeds vaker buiten de Europese Unie verkocht, zoals naar Rusland. Hier geldt echter tegelijkertijd dat de afzet naar omringende landen zoals Frankrijk is afgenomen. Daarnaast maakt prijsdruk de huidige tijd financieel zwaar voor ondernemers, vooral in het MKB. Stedelijke as Den Haag, Leiden heeft last van zwakke binnenlandse markt Buiten de agrarische sectoren kent de regio naar verhouding weinig exporterende bedrijvigheid. In plaats daarvan is de publieke sector aanzienlijk sterker vertegenwoordigd dan elders (rijksoverheid en publieke instellingen in Den Haag, onderwijs/onderzoek en zorg in Leiden) 3 In het crisisjaar 3 De Universiteit Leiden, en het Leiden Bio science park met het top institute Pharma en het LUMC zijn direct en indirect goed voor 18.000 ba- 2009 kwam de regio Den Haag met extra overheidsstimulering nog goed weg, maar nu de effecten van de economische tegenwind doorwerken in de overheidsfinanciën, betekent dit ook dat het groeipotentieel beperkt is. Wel heeft Den Haag een duidelijk profiel als stad van internationaal recht en vrede. Mogelijk biedt dit in de toekomst (indirect) meer kansen voor dienstenexport. 3. De koopkracht staat in Nederland aanhoudend onder druk. Wat merkt de regio hiervan? Ook in de regio is het voelbaar dat de consument terughoudend is en de hand op de knip houdt. De BTW-verhoging naar 21% per 1 oktober 2012 doet winkeliers bovendien geen goed. Ook volgend jaar zal de koopkracht nog teruglopen, waardoor de uitgaven in de detailhandel en horeca naar verwachting met een kleine 1% zullen afnemen (tabel 2). Positief voor Den Haag is dat het inkomen per hoofd van de bevolking hoger ligt dan gemiddeld in Nederland, waardoor de bestedingsruimte groter is en lastenverhogingen beter kunnen worden opgevangen. Dit geldt zeker voor de ambtenaren/expats die bij de vele internationale publieke instellingen zoals ambassades en de rechtspraak (Internationaal strafhof, tribunalen) werken. Deze consumenten laten zich mogelijk ook minder beïnvloeden door binnenlandse onzekerheden, zoals de ontwikkeling van de huizenmarkt. Lage Haagse winkeldichtheid geeft gunstige uitgangspositie Uit onderzoek blijkt dat de regio Den Haag anders dan de regio Leiden een relatief lage winkeldichtheid kent 4, waardoor bedrijven meer aanloop hebben. Er wordt op dit moment flink geïnvesteerd in de Grote Marktstraat in het centrum, maar als enige Zuid-Hollandse regio blijkt hier nog voldoende ruimte te zijn voor groei tot 2020. Toch is het gezien de snelle opkomst van E-commerce de vraag of dit rendementstechnisch verstandig is. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Rotterdam, maar ook andere steden waar mogelijk te veel wordt bijgebouwd kan Den Haag dreigende hoge leegstand van winkelruimte zo veel mogelijk voorkomen. Ook bij dalende bestedingen blijven er kansen Waar de omzet in de winkelstraat onder druk staat groeit de klandizie op internet. In tegenstelling tot fysieke expansie kan het aantrekkelijk zijn om prioriteit te geven aan de (door)ontwikkeling van een webshop, waar kansen liggen. Los hiervan zijn er zelfs ook bedrijven die juist profiteren van de huidige terughoudendheid bij consumenten en investeerders: zo richt het bedrijf Infotheek in Leiden zich op voordelig automatiseren, ondermeer door de levering van de voorlaatste modellen hardware en door revisie en upgrading van bestaande apparatuur, waardoor bedrijven kunnen besparen op hun investeringen. nen. 4 Bron: notitie detailhandel Zuid-Holland, Provincie Zuid-Holland, juli 2012 Regiovisie Den Haag-Leiden september 2012 2
4. De afgelopen jaren heeft de Nederlandse arbeidsmarkt zich positiever ontwikkeld dan verwacht. Wat zijn hiervoor de vooruitzichten? Haagse arbeidsmarkt leidt onder publieke inkrimping Met een sterke concentratie van publieke instellingen wordt vooral de Haagse arbeidsmarkt flink getroffen door de bezuinigingen. Afgezien van de bezuinigingen bij de gemeente, waar het aantal arbeidsplaatsen van 7.000 met 1 wordt ingekrompen 5, werkt dit vooral via personele reductie bij de rijksoverheid door 6. In het bijzonder bij de ministeries van Sociale zaken en Veiligheid en Justitie zijn veel banen geschrapt. Een groot deel van deze werknemers woont in de hofstad zelf, Zoetermeer of Leiden waardoor de effecten ook regionaal neerslaan. Overigens raken de bezuinigingen bij de rijksoverheid niet uitsluitend Den Haag. Voor een deel worden ook andere regio s getroffen zoals door reorganisatie bij het UWV. Daarnaast kan de centralisatie van overheidsdiensten mogelijk gunstig uitwerken voor Den-Haag. In het algemeen wordt de personele inkrimping enigszins verlicht doordat het programma gefaseerd tot 2015 plaatsvindt. Een deel van de bezuinigingsopdracht kan daarmee via pensionering (de gemiddelde leeftijd is bedraagt inmiddels 46 7 en 23% is 55 of ouder 8 ) worden ingevuld. Wellicht is hier flexibiliteit van overheidswege mogelijk, aangezien na 2015 een versnelling van de natuurlijke uitstroom van personeel wordt verwacht. De bezuinigingen hebben ook een indirect arbeidmarkteffect op de zakelijke dienstverleners een terrein waarop ook veel zzp-ers actief zijn. Zo is de externe inhuur in het eerste echte jaar van bezuiniging 2011 met 30% afgenomen. Al met al is het aantal lopende WW-uitkeringen in de gemeente Den-Haag het afgelopen jaar met 17% toegenomen, waarmee de stad de lijst van 4 grote steden aanvoert. Zeker gezien de verwachte oplopende landelijke werkloosheid gaat de regionale arbeidsmarkt een uitdagende tijd tegemoet. Duidelijk is wel dat aansluiting van vraag en aanbod op arbeidsmarkt nu zeer belangrijk is. Leidse arbeidsmarkt biedt enige compensatie Opvallend is dat de regio s Den Haag en Leiden arbeidsmarkttechnisch intensief verbonden zijn. Over en weer vinden grote pendelstromen plaats, wat ook de economische verwevenheid aangeeft. Het perspectief voor de regio Leiden op de arbeidsmarkt is naar verhouding redelijk goed; de gemiddelde leeftijd van werknemers bij de grote werkgevers in de zorg en onderwijs is relatief hoog, waarmee op 5 Dit gebeurt in principe geheel via natuurlijk verloop. 6 De provincie Zuid-Holland heeft ondanks een budgettaire korting van 10%-1 geen personele reductie aangekondigd. 7 Bron: Algemene Rekenkamer, mei 2012 (cijfers 31/12/1) 8 Bron: Jaarraportage bedrijfsvoering 2011 termijn veel mensen zullen uitstromen. Bovendien zijn werknemers in de regio Leiden-Den Haag relatief goed gekwalificeerd wat zich zou moeten vertalen in een betere positie. Wellicht dat een deel van de Haagse werknemers hierdoor in de Leidse regio een baan vindt. Tabel 2 Ramingen volumegroei per sector 2011 2012F 2013F Landbouw -0,6% 0,7% 0,7% Industrie 2, -2,0% 0, Bouw 3,9% -5,7% -1,0% Groothandel 2,6% 0,0% 1,0% Detailhandel -1,0% -1,3% 0,7% Horeca 1,4% -0,9% -1,0% Transport & logistiek 2,0% -1,1% 0,8% Zakelijke dienstverlening -0,3% 1,0% 0,7% Overheid -3,4% -0, -0,4% Zorg 3,4% 3,8% 3,0% Totaal Nederland 1,0% -0,6% 0,2% Bron: ING Economisch Bureau 5. Het matige economisch vooruitzicht stelt ondernemers in de regio voor uitdagingen. Hoe staat de regio er structureel gezien voor? Nieuwe metropoolregio goed uitgangspunt voor kruisbestuiving Hoewel uit onderzoek blijkt dat de productiviteit in Zuid- Holland achterblijft 9, zijn de kansen voor de toekomst wel degelijk groot. Crossovers tussen sectoren en thema s kunnen voor een innovatie-impuls zorgen. Mogelijk kan de intensievere samenwerking in de metropoolregio Rotterdam-Den Haag 10 dit stimuleren. De regio s waaronder ook Leiden - zijn immers voor een groot deel complementair aan elkaar, wat kruisbestuiving mogelijk maakt. Een mooi voorbeeld van samenwerking in het Zuiden van de Metropoolregio is de zogeheten 'Fresh Corridor', die tussen het Westland en de Rotterdamse haven is opgezet en efficiënter containervervoer van agro producten via water mogelijk maakt. Verschillende partijen vanuit bedrijfsleven èn overheid zijn hierbij aangehaakt. Overigens scoort de regio Leiden zeer goed bij ondernemers als vestigingsplaats. Progressie in infrastructuur prijzenswaardig Voor de structurele ontwikkeling van de regio is bereikbaarheid cruciaal. Gezien de grote bevolkings-en bedrijven dichtheid in Zuid-Holland is infrastructuur en openbaar vervoer (bereikbaarheid) van groot belang voor de toekomstige economische kracht. Hoewel de afstand die werknemers afleggen naar hun werk ondergemiddeld is, is de belasting van 9 Bron: Roland Berger 10 De Metropoopregio Rotterdam-Den Haag bestaat uit 24 gemeenten met totaal 2,2 miljoen inwoners. Regiovisie Den Haag-Leiden september 2012 3
het netwerk mede door het zakelijk verkeer groot. Het is positief dat er de laatste jaren op dit gebied flinke vorderingen zijn gemaakt. Knelpunten op snelwegen worden aangepakt, zoals vervanging van de brug van de A4 over de Oude Rijn bij Leiderdorp door een aquaduct en het doortrekken van dezelfde weg door Midden-Delfland. Een stap voorwaarts voor de Haagse bereikbaarheid is voorts het besluit dat de zogenoemde Rotterdamsebaan wordt aangelegd (start aanleg 2014). Deze verbinding moet de Utrechtsebaan (A12) - de ontsluiting van het centrum - gaan ontlasten. Met de introductie van hoog frequent openbaar vervoer (HOV), waarvoor groen licht is gekomen, wordt ook de stad en regio Leiden beter bereikbaar 11. In het kader van de kruisbestuiving binnen de metropoolregio Rotterdam-Den Haag is het overigens het wel van belang dat een tweede verbinding onder de Nieuwe waterweg (Blankenburgtunnel) wordt aangelegd, die door de val van het kabinet op losse schroeven is komen te staan. Dit is niet alleen relevant voor de Rotterdamse haven maar draagt bij aan structuurversterking in de gehele Zuidvleugel. Box 2 Omgang met kantorenleegstand in de regio vraagt om innovatieve ideeën en ondernemerschap Structureel aandachtspunt voor de regio Den Haag is de kantorenleegstand die toch al tot de hoogsten van Nederland behoort. Verschillende grote projecten (waaronder ministeries en de verbouwing van het stationsgebied) worden de komende jaren nog afgemaakt, maar nieuwe plannen zijn er veel minder, wat de bouwsector merkt. De Rijksoverheid zal als grootafnemer volgens eigen planning naar verwachting immers 2 minder kantoorruimte gebruiken in 2020. Naast een terugtrekkende overheid is Het Nieuwe Werken hiervoor een belangrijke trend. Een voorbeeld van een bedrijventerrein met veel leegstand is de Plaspoelpolder in Rijswijk. Hier is de leegstand van 19% in 2006 opgelopen naar maar liefst ruim 2 in 2011. In de regio Leiden speelt dit probleem veel minder *. *Bron: kantorenmonitor Holland-Rijnland Internationalisering, technologie en internet bieden kansen voor ondernemers in de regio Het bedrijfsleven in de regio Den-Haag-Leiden wordt in de toekomst geconfronteerd met vele uitdagingen. Zo zal de economische groei de komende jaren waarschijnlijk laag blijven. Belangrijke trends als internationalisering en de inzet van internet bieden het bedrijfsleven in de regio Den Haag- Leiden kansen. Ook het inspelen op andere trends als duurzaamheid kan nieuwe mogelijkheden creëren (zie box 1). In het ING-rapport Ondernemen naar 2020 hebben wij de kansen die dit voor u biedt per sector op een rijtje gezet 12. Box 1 Glastuinbouw - bron van innovatie Buiten de stad spreken de tuinbouwbedrijven tot de verbeelding in de regio. Met het oog op de toekomst gebeurt hier veel op het vlak van duurzaamheid. Een voorbeeld van een bedrijf dat hier vol op inzet is Koppert Cress kwekerij van microgroenten - die zich onderscheidt op het vlak van verse en gezonde voeding. In het algemeen staat de glastuinbouw bekend om investeringen op het vlak van duurzaamheid en energiebesparing. Zo hebben enkele bedrijven het samenwerkingsverband Greenwell Westland opgezet. Binnen dit verband wordt bijna 3 km onder de grond geboord waarbij warm water naar boven wordt gehaald om de bedrijven te verwarmen. Met deze aardwarmtevoorziening kan fors op gas bespaard worden. Dominique Ter Schure Regiodirecteur Grootbedrijf Zuid-Holland 11 Dit houdt ondermeer in dat op een zestal trajecten komen HOV-bussen te rijden, ook wordt het regionale treinverkeer van en naar Leiden geintensiveerd. Tussen Leiden en Utrecht komen bovendien twee nieuwe stations; Hazerswoude-Koudekerk en Zoeterwoude Meerburg. 12 http://www.ing.nl/zakelijk/ing-economischbureau/sectoren/2012/04/20120420_ondernemen_naar_2020.aspx Regiovisie Den Haag-Leiden september 2012 4
Regiovisie Den Haag-Leiden september 2012 5
Meer weten? Kijk op ING.nl/zakelijk Of bel met Rico Luman, Sr. Regio-econoom Zuid-Holland 020 56 39 893 Dominique ter Schure, Districtsdirecteur Grootbedrijf Zuid-Holland 070 30 78 185 Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 14 september