FACTSHEET AMSTERDAMSE ARBEIDSMARKT IN DE HOSPITALITY In opdracht van PAO Versie 13 mei 2011 Inhoud 1. Waarom een factheet 2. Omvang en structuur van de sector 3. Vraag naar arbeid 4. Aanbod van arbeid 5. Knelpunten en kansen 6. Wat kan de overheid doen? 1. Waarom een factsheet De wethouders Economische Zaken en Werk, Inkomen en Participatie van de gemeente Amsterdam streven naar een gedeeld arbeidsmarktbeleid en een gezamenlijke arbeidsmarktagenda met alle relevante partners op het gebied van arbeidsmarkt en onderwijs. Iedere sector heeft een eigen dynamiek, met verschillende knelpunten en kansen. Negen sectoren krijgen prioriteit in het gezamenlijk beleid omdat ze een aanjager zijn van de Amsterdamse economie, of omdat ze maatschappelijk van groot belang zijn, of omdat er knelpunten op de arbeidsmarkt zijn of worden verwacht. Als onderlegger voor de gezamenlijke arbeidsmarktagenda wordt per sector een factsheet opgesteld, waarin vraag en aanbod in beeld worden gebracht in relatie tot de omvang en structuur van de sector. Op basis van deze analyse worden knelpunten en kansen in de sector in beeld gebracht om vervolgens gezamenlijk te kunnen vaststellen wat de overheid kan doen om de knelpunten te helpen oplossen. Deze factsheet gaat over de sector Hospitality. Dit is een verzamelsector die de volgende O+S-sectoren omvat: Horeca, het toerismegedeelte uit de sector Overige zakelijke dienstverlening en de deelsectoren Cultuur en recreatie uit de sector Cultuur, sport en recreatie. Omdat deze (deel)sectoren zo sterk met elkaar samenhangen, hebben we ervoor gekozen ze tegelijk te behandelen, onder de noemer Hospitality. Hospitality is één van de (verzamel)sectoren die aanjager is van de Amsterdamse economie. Op dit moment is het vinden van voldoende personeel geen groot knelpunt voor de sector, maar dat zou het op termijn wel kunnen worden. 2. Omvang en structuur van de sector Amsterdam trok in 2010 het recordaantal van 5,3 miljoen toeristen, goed voor 9,7 miljoen overnachtingen. Na twee barre jaren is dat goed nieuws voor de Hospitality-
sector, dat vooral te danken is aan SAIL en de toegenomen hotelcapaciteit (O+S Amsterdam). Werkgelegenheid in horeca en toerisme: banen en bijbaantjes Toch is de Hospitality een relatief kleine sector. Kijken we eerst naar de O+S-sector Horeca ( logies, maaltijden- en drankenverstrekking, oftewel de hotels, restaurants en cafés) dan komen we in Amsterdam op 1 januari 2010 op 27.057 arbeidsplaatsen (van meer dan 12 uur per week). Die zorgen voor bijna zes procent van de werkgelegenheid in Amsterdam. Maar de sector groeit wel harder dan de totale Amsterdamse werkgelegenheid (tabel 1). Tabel 1 Werkgelegenheid Horeca (1 januari 2010) Banen van meer dan 12 uur per week in de Horeca 2010 2006 Groei 2006-2010 Totale werkgelegenheid Amsterdam 461.238 414.386 11,3 % Werkgelegenheid horeca 27.057 22.125 22,3 % Aandeel horeca 5,9 % 5,3 % Bron: O+S Amsterdam, Amsterdam in Cijfers 2010 Zoals gezegd zijn meer banen gekoppeld aan Hospitality. O+S Amsterdam komt op 1 januari 2010 uit op 49.400 banen in de hele sector, oftewel ruim tien procent van de Amsterdamse werkgelegenheid. Het gaat hierbij om overnachtingen, overige horeca, personenvervoer, reisorganisatie- en bemiddeling, cultuur en recreatie, jachthavens en zeilscholen en recreatieve detailhandel (tabel 2). Daarbij komt een kwart voor rekening van een baan van minder dan 12 uur per week, meestal bijbaantjes van scholieren en studenten. Het aantal bijbaantjes is overigens nog groter: van alle werknemers in de Nederlandse horeca geeft 41 procent aan dat die baan een bijbaan is (bron: Bedrijfsschap Horeca, Arbeidsmarktanalyse 2010). Tabel 2 Werkgelegenheid Hospitality (1 januari 2010) Banen (meer en minder dan 12 upw) in de Hospitality in zeven subsectoren 2010 2006 Groei 2006-2010 Logies 7.917 7.323 7,5 % Overige horeca 24.642 21.919 11,1 % Personenvervoer 3.556 3.845-8,1 % Reisorganisatie- en bemiddeling 2.712 3.296-21,5 % Cultuur en recreatie 9.083 8.792 3,2 % Jachthavens en zeilscholen 133 123 7,5 % Recreatieve detailhandel 1.326 1.212 8,6 % Totaal 49.369 46.510 5,8 % Bron: O+S Amsterdam, Amsterdam in Cijfers 2010 Ambitie: minimaal 6.000 hotelkamers zorgen voor extra banen Amsterdam is ambitieus. Er moeten tot 2015 minimaal zesduizend hotelkamers bij. Zoveel meer kamers vraagt ook om meer personeel: naar schatting enkele duizenden arbeidsplaatsen in Amsterdam. Het leeuwendeel van deze banen betreft ondersteunende functies (zoals kamermeisjes en bedienend personeel) maar het gaat ook om functies in het midden- en hogere management om leiding aan het ondersteunend personeel te geven. 2
Internationale congressen als belangrijke (verdien)sector in het toerisme Een belangrijke component van de Hospitality in Amsterdam is het congrestoerisme. Een derde van het aantal overnachtingen in Amsterdam heeft een zakelijke reden (dat zijn ruim 3 miljoen zakelijke overnachtingen), waarvan 14 procent is gelieerd aan internationale bijeenkomsten (met als criteria: minimaal twee dagen en minimaal 40 deelnemers, waarvan minimaal een derde uit het buitenland). Het aantal zakelijke overnachtingen daalde in 2009 met 8 procent. Het aantal grote internationale congressen (minimaal 300 deelnemers, waarvan 40 procent uit het buitenland) nam in 2009 wel met 13 toe tot 126, maar in totaal telden die congressen minder bezoekers. Dat is enigszins zorgelijk, omdat het congrestoerisme een relatief hoog verdienvermogen kent: zakelijke en congrestoeristen verblijven in de duurderde horeca en geven per dag (veel) meer geld uit dan recreatieve toeristen. Aan de andere kant betekent de toename van het aantal congressen wel dat Amsterdam een goede internationale uitgangspositie heeft (Amsterdam staat 8 e op de gezaghebbende ICCA-ranglijst van internationale congressteden). Wanneer de economie verder aantrekt, zal dat wellicht een gunstig effect hebben op de sector in Amsterdam. 2. Vraag naar arbeid Specifieke Amsterdamse cijfers zijn nauwelijks voorhanden, maar op basis van landelijke trends is wel een beeld op te maken met zeggingskracht voor Amsterdam. Jonge sector met groot verloop Anders dan bij andere sectoren heeft het in de Hospitality-sector niet zoveel zin naar de vervangingsvraag in relatie tot de vergrijzing (middellange en lange termijn) te kijken. Tabel 3 laat zien waarom niet: het is een jonge sector met weinig bindend vermogen. Tabel 3 Personeelskenmerken in de horeca (landelijk, 2009) Leeftijd Werknemers jonger dan 20 jaar 30 % Werknemers ouder dan 40 jaar 17 % Binding Werknemers dat nog geen jaar bij de huidige werkgever werkt 50 % Opleiding Werknemers met een afgeronde horecaopleiding 29 % waarvan mbo 85 % Bron: Bedrijfschap Horeca, Arbeidsmarktanalyse 2010 Grote vacaturedruk Er lijkt sprake van een grote vacaturedruk in de horeca (figuur 1, landelijke cijfers). De vacaturegraad (het aantal vacatures per duizend banen) ligt al sinds 2003 beduidend hoger dan in andere sectoren (korte termijn). De recessie heeft weliswaar hard toegeslagen, maar de Amsterdamse toeristische cijfers over 2010 laten ook weer een snel herstel zien. Aangezien de totale werkloosheid niet fors is opgelopen tijdens de recessie, zal de krapte weer snel voelbaar zijn (middellange en lange termijn). Op sterrenzoekensterren.nl de gezamenlijke wervingssite van 24 Amsterdamse 5- sterrenhotels lijken de 263 vacatures van begin april 2011 (december 2008 waren dat er 103) die krapte te bevestigen. 3
Figuur 1 Vacaturegraad in de horeca (landelijk) Bron: Bedrijfschap Horeca, Arbeidsmarktanalyse 2010 Maar duidt dat ook echt op knelpunten? Maar bij de druk op de personeelsvoorziening in de horeca is iets vreemds aan de hand. De vacaturegraad bewoog zich in 2008 op een hoogtepunt, maar juist toen concludeerden we in de Amsterdamse sectorscan voor de Hospitality (Pieken aan de Amstel 5, januari 2009) dat zich eigenlijk alleen knelpunten voordeden op specifieke plekken in het hogere hotelsegment (voor goede koks was de concurrentie zelfs behoorlijk stevig, een geluid dat nog steeds te horen is). De sector lijkt zich goed te redden Voor de rest van de arbeidsplaatsen was het vaak wel zoeken, maar de sector redde zich zonder noemenswaardige problemen, was het beeld. Dat heeft te maken met het aanbod van buitenlandse werknemers en - als bijbaantje - van studenten en scholieren (tenminste een kwart van het totaal aantal werknemers in de sector). Er is geen reden om aan te nemen dat dat twee jaar later anders is. De personeelsvoorziening in de Hospitality is ongedurig, maar geen onoverkomelijk knelpunt. Tegelijk liggen er door die ongedurige personeelsvoorziening wel kansen voor de re-integratie van werkzoekenden. Al wordt het hoge verloop wel als een probleem ervaren Het grote probleem voor de sector is het binden van werknemers. Velen verlaten nu na betrekkelijk korte tijd de sector vanwege afwijkende werktijden, relatief lage salarissen en gebrek aan loopbaanperspectief of het afronden van de studie (in geval van bijbaantjes). Daar staan overigens de klantcontacten, de sfeer, internationale contacten en de dynamiek in de sector als positieve kenmerken tegenover. Er is daarom ook wel sprake van een flinke aanwas vanuit het beroepsonderwijs. Maar om die beter vast te houden is meer aandacht nodig voor arbeidsvoorwaarden en carrièreperspectieven. 3. Aanbod van werk 3.1 Uitstroom uit het (reguliere) onderwijs Stabiele opleidingen: in de afgelopen vijf jaar hebben zich geen grote verschuivingen voorgedaan in de Amsterdamse mbo-opleidingen in horeca, toerisme en recreatie (tabel 4). of het moest de toegenomen belangstelling voor het koksberoep zijn (van 180 naar 260). 4
Tabel 4 Ingeschreven mbo-leerlingen in de horeca-opleidingen in Amsterdam 2005/06 2009/10 Totaal 1.167 1.254 waarvan BOL 1 883 912 BBL 2 284 342 Niveau 1 108 63 Niveau 2 292 415 Niveau 3 309 301 Niveau 4 422 475 Management en bediening 556 509 Kok 180 260 Toerisme en recreatie 388 475 Bron: CBS Statline De ongedurige arbeidsmarkt in de Hospitality (zie begin van dit factsheet) maakt dat een één-op-één vergelijking tussen vraag en aanbod in de sector lastig te maken is. We moeten dus afgaan op geluiden uit werkgevers en onderwijs. Die geven aan dat er goede contacten zijn tussen het beroepsonderwijs en de sector en de ervaring leert dat voor veruit de meeste afgestudeerden een plek op de arbeidsmarkt te vinden is. Er is voor wat betreft het aantal leerlingen dat kiest voor het domein Hospitality geen sprake van een over- of onderaanbod. Alleen in het topsegment (m.n. chefkoks) is de vraag naar werknemers groter dan het aanbod uit het onderwijs. Nota bene: het aantal leerlingen in het onderwijs wordt overigens wel een enigszins relatief gegeven wanneer nog geen derde van de werknemers in de sector een horecadiploma heeft (zie tabel 3). Kernvaardigheden: arbeidsethos en sociale vaardigheden Lijkt er in kwantitatief opzicht vooralsnog geen probleem te zijn, in kwalitatief opzicht is dat soms anders: er worden in de sector regelmatig klachten geuit over het niveau van de leerlingen in de toerisme- en horecaopleidingen op niveau 2 en 3, waarbij het vooral gaat over onvoldoende arbeidsethos en sociale vaardigheden. Soms lijken leerlingen te kiezen voor een horecaopleiding uit gemakzucht en verwachten dan lage eisen, in een gezellige werkomgeving. De praktijk valt dan tegen. De oplossing lijkt te liggen in een goede selectie op beroepshouding zoals het beroepsonderwijs dat nu al doet: samenwerking, stiptheid, gedrag. Er vindt selectie aan de voordeur plaats en beroepshouding en gedrag worden bijgehouden en maken bovendien structureel onderdeel uit van de beoordeling. 3.2 Werkzoekenden UWV WERKbedrijf en Dienst Werk en Inkomen Niet-werkende werkzoekenden (UWV WERKbedrijf) Het bestand niet-werkende werkzoekenden (NWW) bestaat uit personen die staan ingeschreven bij UWV WERKbedrijf en die óf werkloos zijn óf minder dan 12 uur per week werken. De groep NWW- 1 Beroepsopleidende leerweg (BOL): de leerling zit gewoonlijk de hele week naar school en loopt in bepaalde periodes stage om praktijkervaring op te doen. 2 Beroepsbegeleidende leerweg (BBL): de leerling zit gewoonlijk één tot twee dagen in de week op school en werkt 3 à 4 dagen in de week bij een erkend leerbedrijf of organisatie 5
ers bestaat uit zowel uitkeringsgerechtigden uit de bestanden van UWV en DWI 3 als nietuitkeringsgerechtigden (NUG-ers). Een analyse van het Amsterdamse NWW-bestand (eind 2010: 41470 personen) laat zien dat het voornamelijk gaat om relatief veel oudere/ laaggeschoolde werkzoekenden, die langdurig werkloos zijn en geregistreerd staan onder een elementair of lager beroep. Uitgelicht: Dienst Werk en Inkomen Klanten van DWI met een werkzoekendenuitkering zijn ingedeeld op een participatieladder. De treden geven de afstand van de klant tot de arbeidsmarkt weer. Klanten op trede 4 zijn in principe gereed om naar een werkplek bemiddeld te worden. De klanten op de tredes daaronder hebben ofwel geen perspectief op werk ofwel volgen een voorbereidend traject via het Re-integratiebedrijf Amsterdam. Uit het klantenbestand van DWI (eind 2010: ruim 39.000 personen) blijkt dat trede 4 ongeveer 3300 personen telt. Een nadere analyse van deze groep (leeftijd, opleiding, duur uitkering) moet nog worden uitgevoerd. We kunnen wel al zeggen dat 15-20% een opleiding boven MBO-niveau heeft en dat het leeuwendeel van deze klanten ouder is dan 35 jaar. Overig aanbod Naast bovengenoemde categorieën zijn er groepen personen die (in theorie) ook tot de arbeidsreserve (15-64 jaar) gerekend kunnen worden. Het gaat in de eerste plaats om niet-uitkeringsgerechtigden (NUG-ers) die op zoek zijn naar werk, maar die niet bij UWV WERKbedrijf staan ingeschreven. Ook zijn er personen die wel zouden kúnnen werken, maar hier geen noodzaak of mogelijkheid toe zien vanwege bijvoorbeeld zorgtaken. Aangezien deze categorieën niet of nauwelijks in beeld zijn, of (vooralsnog) niet beschikbaar zijn voor werk, nemen we ze in principe niet mee in het vervolg van dit factsheet, tenzij er uitdrukkelijk reden is om dit wel te doen. 4. Knelpunten en kansen Nodig gestructureerder naar de arbeidsmarkt van de Hospitality te kijken Het lijkt nodig gestructureerder naar een arbeidsmarktagenda voor de sector te kijken, vanwege het hoge verloop in de sector en de relatief zwakkere positie in de concurrentie om personeel met andere sectoren (vooral veroorzaakt door de arbeidsvoorwaarden). Dat kan op termijn de kwaliteit van dienstverlening in de sector onder druk zetten en dat kan wellicht zijn weerslag hebben op Amsterdam als internationale bestemming. Het langer vasthouden van personeel lijkt het grootste knelpunt en daarmee de belangrijkste strategische opgave voor de sector. Daarbij spelen arbeidsomstandigheden, zoals salariëring, gevarieerde werkzaamheden en carrièremogelijkheden, een belangrijke rol. Het onderwijs kan een rol vervullen in het concept van een leven lang leren, bijscholen en zodoende de belangstelling vasthouden. Maar in deze sector zijn er minder kansen voor dit concept dan binnen sectoren als de techniek of de zorg. Tegelijkertijd: de sector redt zich Risico op toekomstig kwaliteitsverlies of niet, de sector lijkt zich, zelfs in arbeidsmarktkrappe tijden (waarbij de vraag naar werknemers groter is dan het aanbod) zoals we die een aantal jaar geleden hadden, nog goed te redden. Dit komt onder meer door het groeiend aantal studenten in de stad, het aanbod aan buitenlandse werknemers en het 3 De meeste uitkeringsontvangers van WW en WWB zijn verplicht zich in te schrijven bij UWV WERKbedrijf. 6
relatief groot aantal leerlingen uit de mbo-horecaopleidingen. De verwachting is dat de sector in de komende jaren in zijn personeelsvraag zal kunnen voorzien, met uitzondering van functies in het topsegment (chefkoks). Kansen voor de bemiddeling van de arbeidsreserve De ervaring leert tegelijk dat er door het grote verloop - en in Amsterdam door de uitbreiding van het hotelwezen en de groei van het aantal toeristen - altijd vraag is naar horecapersoneel. Dat biedt ook kansen voor de publieke bemiddeling van de bekende arbeidsreserve, veelal met een uitkering. Daarbij zijn de eisen die de Hospitality stelt overigens niet te onderschatten: discipline, een hoog tempo en goede sociale vaardigheden. Dat vergt vanuit de bemiddeling veel begeleiding. 5. Wat kan de overheid doen? Vier thema s voor een arbeidsmarktagenda voor de Amsterdamse Hospitality Pieken aan de Amstel 5 benoemde vier thema s voor een arbeidsmarktagenda voor de Amsterdamse Hospitality: verbeterde inzet van leermeesters (de begeleider van stagiairs binnen het leerbedrijf). Daarbij gaat het om drie verschillende, maar gerelateerde zaken: de examinering, het aanbrengen van gradaties tussen verschillende niveaus en de bijscholing van leermeesters. Zowel scholen als leerwerkbedrijven zijn het er over eens dat hier nog een goede slag te maken valt. stimuleren en faciliteren van de professionalisering van het loopbaanbeleid in de sector, om meer werknemers (langer) voor de sector te behouden nieuwe collectieve leerwerkarrangementen voor het beroepsonderwijs zoals voorheen het College Hotel. De ervaring uit andere sectoren leert dat dergelijke arrangementen om verschillende redenen op termijn de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt verbeteren en bovendien leerlingen, kwaliteit en onderwijsvernieuwing kunnen aantrekken anticiperen op de minimaal 6.000 nieuwe hotelkamers in 2015 en de naar verwachting enkele duizenden nieuwe banen die daarmee gemoeid zijn. Mogelijke rol voor de overheid In de bijdrage van de overheid aan een goed functionerende arbeidsmarkt in de Hospitality gaat het net als bij veel andere sectoren voor een belangrijk deel om goede randvoorwaarden: openbaar vervoer, parkeren, huizenmarkt, promotie (City Marketing) et cetera. Daar komt nog een belangrijk aspect bij: de overheid in een mogelijk faciliterende rol voor een platform voor strategievorming, communicatie en afspraken tussen onderwijs, overheid en ondernemers. Kansen voor bemiddeling van de arbeidsreserve Er liggen zoals gezegd kansen aan de aanbodkant voor de bekende arbeidsreserve en er is ook de nodige ervaring met projecten (met bijbehorend netwerk!). Die inspanningen kunnen wel te maken krijgen met concurrentie van buitenlandse arbeidskrachten en studenten-op-zoek-naar-bijbaantjes, die vaak over betere competenties beschikken en relatief lage eisen stellen. 7