Tekorten op de ICT-arbeidsmarkt verklaard Door Has Bakker (beleidsadviseur ICT~Office)

Transcriptie

1 Tekorten op de ICT-arbeidsmarkt verklaard Door Has Bakker (beleidsadviseur ICT~Office) ICT~Office voorspelt een groeiend tekort aan hoger opgeleide ICT-professionals voor de komende jaren. Ondanks de economische recessie verwacht ICT~Office een tekort van ruim ICT'ers in Zodra de economie na 2013 aantrekt, kan dit tekort oplopen tot ICT-professionals. ICT~Office waarschuwt dat een dergelijk tekort een rem zal vormen op de economische groei in Nederland. In dit artikel wordt nader uitleg gegeven over de totstandkoming van deze cijfers. Eerst wordt gekeken naar de ICTpopulatie, vervolgens naar de in- en uitstroom van het ICT-onderwijs en ten slotte naar de totstandkoming van de verschillende scenario s. ICT-populatie nader bekeken De populatie ICT-professionals in Nederland wijkt qua kenmerken sterk af van de gemiddelde beroepsbevolking van Nederland. Die conclusie is te trekken uit de cijfers die het CBS verzamelt. In Nederland waren eind ICT ers werkzaam (CBS, 2012). Hiermee is de ICT-populatie gelijk gebleven ten opzichte van Dit is goed te verklaren door de gematigde groei van de ICT-sector en de totale Nederlandse economie. Wanneer in dit artikel over ICT ers wordt gesproken, dan worden hiertoe zowel ICT ers werkzaam bij ICT-bedrijven gerekend, als professionele gebruikers van ICT die niet bij ICT-bedrijven werken (de ICT-gebruikers). Uit de cijfers van het CBS blijkt dat ongeveer 50 procent van de ICT-professionals in de ICT-branche werkt (zie figuur 1), ofwel personen. De overige 50 procent van de ICT ers werkt bij ICTgebruikers. Buiten de ICT-branche zijn veel ICT ers werkzaam binnen de overheid en de financiële dienstverlening. De afgelopen jaren zijn de aantallen ICT ers binnen en buiten de ICT-sector steeds meer naar elkaar toe gegroeid. Figuur 1 Kenmerken ICT-populatie Veruit het grootste deel van de ICT-populatie heeft een vaste arbeidsrelatie, maar het aandeel zelfstandige ICT ers is in de afgelopen jaren flink gegroeid. In 1998 was 5 procent van de werkzame ICT ers zelfstandig; in 2011 is dit aandeel gestegen tot 14 procent ofwel een kleine personen. Dit zijn zowel ICT ers die binnen als buiten de ICT-sector werken. Het grote aantal zelfstandigen professionals en zelfstandige ondernemers is kenmerkend voor de ICT-sector. In het algemeen zijn ICT ers hoogopgeleid. Maar liefst 56 procent van het totale aantal werkzame ICT ers beschikt over een HBO- of WO-diploma (bachelor of master). Het gemiddelde percentage hogeropgeleiden ligt in Nederland lager, namelijk op 34 procent. 1

2 Instroom ICT-onderwijs De totale instroom van studenten in het bekostigde, ofwel initiële, hoger ICT-onderwijs, laat zowel binnen het Hoger Beroepsonderwijs (HBO), als het Wetenschappelijk Onderwijs (WO) op bachelorniveau een stijgende trend zien in 2011 ten opzichte van Binnen het WO stegen de inschrijvingen van studenten in 2010 naar studenten in Dit komt neer op een stijging van ongeveer 10 procent. Binnen het HBO steeg het aantal studenten dat een ICTopleiding volgde van in 2010 tot in Dit betekent een stijging van ongeveer 5 procent. De totale instroom in 2011 in het hoger ICT-onderwijs is daarmee gestegen met ruim 5 procent ten opzichte van 2010 (zie tabel 1). Kijkend naar een langere periode dan de afgelopen drie jaar, dan is zowel voor ICT-onderwijs in het HBO als in het WO-bachelor een stijgende trend waarneembaar. Voor het HBO ICT-onderwijs was 2010 om onduidelijke redenen een jaar met een zeldzaam sterke daling van de instroomcijfers. Tabel 1 Instroom HBO en WO ICT-onderwijs Uitstroom ICT-onderwijs Om het aantal ICT-studenten dat uitstroomt naar de ICT-arbeidsmarkt te kunnen bepalen, zijn naast de instroomcijfers ook de uitstroomcijfers van groot belang. Het percentage studenten dat de opleiding met een diploma afrondt, is het rendement van een opleiding. Afhankelijk van de specifieke ICT-opleiding schommelt dit rendement tussen de 60 en 70 procent. Bij sommige opleidingen ligt dit echter slechts op 50 tot 55 procent van het aantal studenten dat de eindstreep haalt. Dit wil zeggen dat één op de twee studenten die aan een opleiding begint de opleiding niet met succes afrondt. In het studiejaar studeerden in totaal ICT-studenten af met een HBO- of WOdiploma. Vier jaar eerder, in het studiejaar , begonnen er echter studenten aan een dergelijke opleiding. Dit betekent een gemiddeld rendement van ongeveer 65 procent. Ten opzichte van 2009 daalden de totale uitstroomcijfers van de HBO ICT-opleidingen met ruim 5 procent en stegen de cijfers van de WO-bachelor ICT-opleidingen met ruim 12 procent. In studeerden masterstudenten af. Afgezet tegen het instroomcijfer van in studiejaar (een ICT-masteropleiding duurt vaak twee jaar) ligt het rendement van de masteropleidingen op bijna 80 procent. 2

3 ICT-arbeidsmarkt Het aantal ICT-vacatures steeg, na een dieptepunt in het derde kwartaal van 2009, in het tweede kwartaal van 2011 tot duizend (CBS, 2011). Zoals in figuur 2 te zien is, bereikte in het tweede kwartaal van 2008 het aantal vacatures in de ICT-sector nog een piek waarna de economische crisis intrad en het aantal vacatures in snel tempo afnam tot eind Figuur 2 - Vacatures economie en ICT-sector Hoewel het verloop van het aantal vacatures in de ICT-sector sterke overeenkomsten vertoont met het vacatureverloop in de rest van de economie, zijn er ook verschillen. De ICT-sector liep op belangrijke momenten iets voor op de rest van de economie en vormde op die momenten een vroege graadmeter van de ontwikkeling in de gehele economie. Na het dieptepunt in 2009 liep de ICT-sector vooruit wat betreft de toename van het aantal vacatures. De vacaturemarkt in de rest van de economie leefde pas op in de loop van Ook rond de eeuwwisseling was een soortgelijk patroon zichtbaar (CBS, 2011). Gemeten over de totale populatie ICT ers was begin ,9 procent werkloos. Een deel daarvan komt voort uit een mismatch tussen vraag en aanbod van arbeid. Die ontstaat bijvoorbeeld wanneer ICT-specialismen verouderd raken en professionals zich niet op tijd (laten) bijscholen. Deze mismatch is deels zichtbaar wanneer het aantal vacatures in de ICT-sector wordt vergeleken met het aantal werkzoekenden ICT ers (zie tabel 2): het aantal vacatures en werkzoekenden was in 2011 namelijk bijna even groot. De procentuele werkloosheid in de ICT-sector in 2011 is in vergelijking met 2010 met bijna een procentpunt afgenomen van 3,8 procent naar 2,9 procent. Het totaal aantal werkzoekenden is in 2011 gedaald met 6 procent van begin 2011 naar begin Tabel 2 geeft een volledig beeld van het aantal niet-werkende werkzoekende ICT ers de afgelopen drie jaar. Tabel 2 - Aantal niet-werkende werkzoekende ICT ers per 1 januari 3

4 Tekort in 2016: ICT ers Bij de analyse van de ICT-arbeidsmarkt wordt het aantal moeilijk vervulbare vacatures voor ICTprofessionals, de onvervulde vraag, als de basis van het tekort gehanteerd. Dit wordt berekend door de vacaturegraad (percentage moeilijk vervulbare vacatures: dit betreft ICT-vacatures die langer openstaan dan drie maanden, zowel in de ICT-branche als andere branches) te koppelen aan het aantal ICT-professionals. Het verwachte aantal ICT ers dat vanuit het onderwijs (met een diploma) op de arbeidsmarkt komt plus het aantal niet-werkende werkzoekenden ingeschreven bij het UWV, wordt gezien als de groep die de vacatures kan invullen. Deze groep wordt daarom van de totale vraag afgetrokken. Een groot deel van de werkzoekenden staat al langere tijd bij het UWV geregistreerd. De kans op een kwalitatieve kloof tussen het aanbod van en de vraag naar werk stijgt daardoor. Het gevolg is dat niet alle werkzoekenden een baan op niveau kunnen vinden in een ICT-beroep. Bij de analyse van de ICT-arbeidsmarkt is daarom de aanname gedaan dat verspreid over de komende jaren ongeveer 70 procent van de werkzoekenden weer een baan als ICT er vindt. Hiertoe zullen ICT ers zichzelf continu moeten blijven ontwikkelen om aantrekkelijk te blijven voor de ICT-arbeidsmarkt. Het aanbod uit de ICT-opleidingen is berekend door de huidige instroom in deze opleidingen af te zetten tegen het rendement van de studie (percentage van de studenten dat een diploma haalt). In deze arbeidsmarktanalyse wordt gewerkt met de uitgangspunten van banengroei die door het Researchcentrum voor Onderwijs & Arbeidsmarkt van de Universiteit van Maastricht zijn voorzien. Het ROA verwacht dat het aantal baanopeningen (de totale vraag naar nieuwkomers op de arbeidsmarkt) tot 2016 gemiddeld ligt op 2,8 procent van het aantal ICT ers. Deze baanopeningen komen voornamelijk voort uit de vervangingsvraag omdat ICT ers de arbeidsmarkt verlaten vanwege pensioen of het aangaan van bijvoorbeeld zorgtaken. De uitbreidingsvraag (het aantal nieuwe banen door uitbreiding) is echter negatief en krimpt tot en met 2016 jaarlijks met een half procent (ROA, 2011). Zoals in figuur 3 te zien, was in 2011 de onvervulde vraag (het aantal moeilijk vervulbare vacatures) groter dan het aanbod (uitstroom uit het ICT-onderwijs en niet-werkende werkzoekende ICT ers). Door de lichte economische recessie zal de onvervulde vraag in 2012 niet verder groeien en gelijk blijven ten opzichte van Echter, na 2012 neemt de onvervulde vraag toe tot en komt het aanbod uit op ongeveer ICT ers. Dit heeft tot gevolg dat in 2016 het verschil tussen vraag en aanbod zal oplopen tot Volgens het scenario Verwacht tekort dat in figuur 3 is uitgewerkt, zal er in 2016 dan ook een tekort bestaan van ICT-professionals. 4

5 Figuur 3 - Verwacht tekort ICT-professionals tot 2016 In de analyses wordt de vraag naar HBO- en WO-geschoolde ICT ers meegenomen. De vraag naar MBO-geschoolde ICT ers wordt in deze analyse niet gebruikt. Er is in Nederland nog altijd wel behoefte aan goed geschoolde MBO-gediplomeerden, voornamelijk op het niveau MBO 4. Scenario s ICT-arbeidsmarkt Gezien de lange termijn waarover de analyse is uitgevoerd en de nog altijd onduidelijke economische vooruitzichten, zijn voor de ICT-arbeidsmarkt drie verschillende scenario s opgesteld voor de verwachte tekorten op de ICT-arbeidsmarkt. Naast het verwachte scenario dat hierboven wordt geschetst, is een tweetal andere scenario s ontwikkeld: het scenario Aanhoudende recessie en het scenario Sterke groei na De verschillende scenario s worden in figuur 4 gevisualiseerd. Figuur 4 Scenario s tekorten ICT-arbeidsmarkt De scenario s verschillen hoofdzakelijk op twee belangrijke variabelen: de groei van de vraag naar ICT ers en de toename van het percentage onvervulde vacatures. Hierdoor komt in het scenario Sterke groei na 2013 het aantal onvervulde vacatures voor hoogopgeleide ICT ers in 2016 uit op met een verwacht tekort van bijna ICT ers. In het scenario Aanhoudende recessie, zal het aantal onvervulde vacatures zijn en blijft het tekort beperkt tot iets meer dan ICT ers. 5

6 Welk scenario ook gevolgd wordt, er zal in 2016 een tekort aan ICT-professionals bestaan. Het vergroten van de instroom in het ICT-onderwijs heeft daarom prioriteit. Hoewel de trend in 2012 nog licht daalt, wordt in alle drie de scenario s duidelijk dat vanaf 2013 de tekorten gaan oplopen. Omdat een ICT-student minimaal vier jaar tijd nodig heeft om uit te stromen op de ICTarbeidsmarkt, zal het effect van maatregelen om de instroom te stimuleren pas na 2016 effect hebben. Alleen door de instroom dus substantieel te verhogen de komende jaren, kunnen de voorspelde tekorten ook na 2016 te lijf worden gegaan. Dit is de reden dat ICT~Office, samen met haar leden en partners, de arbeidsmarktcampagne Swipe IT is gestart. Het is niet alleen belangrijk om de instroom in het ICT-onderwijs te verbeteren, ook vraagt de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt aandacht. Het bedrijfsleven heeft naast vakinhoudelijke competenties behoefte aan vaardigheden op sociaal, communicatief en commercieel vlak (de soft skills). Nog niet alle ICT-opleidingen zijn hierop voldoende ingespeeld. Door de samenwerking tussen bedrijfsleven en onderwijs te bevorderen, krijgen de opleidingen meer inzicht in de noodzakelijke en gevraagde competenties. Daarnaast zullen bedrijven de studenten ook moeten voorzien van ervaringskennis, bijvoorbeeld door stages. Bij studies die niet specifiek op ICT zijn gericht, kan het belang van ICT beter worden geaccentueerd. Het doel hiervan is om zo ook andere studenten inzicht te geven in de kracht en de grenzen van ICT-toepassingen. De mogelijkheden die ICT als 'innovatie-as (de enabler die door alle vakgebieden heenloopt) biedt, zijn immers alleen goed te benutten wanneer gebruikers weten hoe ICT toe te passen. Dat kan onder andere door ICT een vast onderdeel te laten zijn van het curriculum in zowel het primair, als het voortgezet en hoger onderwijs in Nederland. Gebruikte bronnen CBS (2011), ICT & Economie. CBS (2012), Statline Databank en/of gegevens op aanvraag. HBO Raad (2012), Cijfers in- en uitstroom (op aanvraag). ROA (2011), De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2016, Universiteit Maastricht. UWV (2012), Cijfers via: VSNU (2012), Cijfers in- en uitstroom (op aanvraag). 6