Afvalwaterplan Groningen Oost

Afvalwaterplan Groningen Oost 2016 t/m 2020 Hoofdrapport Gemeente Bellingwedde Gemeente Oldambt Gemeente Stadskanaal Gemeente Vlagtwedde Waterschap Hunze en Aa s Concept versie 2.4-4 januari 2016

2 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

AFVALWATERPLAN GRONINGEN OOST Hoofdrapport INHOUD Voorwoord... 5 1 Inleiding... 6 2 Visie en doelen... 8 3 Het vertrekpunt... 15 4 Programma Groningen Oost... 20 5 Financiën... 32 6 Organisatie... 36 7 Verantwoording... 42 Bijlagen A Begrippenlijst en opbouw (afval)waterketen... 43 B Taakstelling en doelen Groningen Oost... 46 Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 3

Rioolwaterzuiveringsinstallatie Scheemda 4 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

VOORWOORD Dit afvalwaterplan is een nieuw resultaat van samenwerking. Het is het resultaat van doelgericht en effectief verbeteren van de uitvoering van de watertaken in Oost Groningen. Als vier gemeenten en waterschap Hunze en Aa s zijn we hiermee goed op weg om kosten te besparen en de kwaliteit van dienstverlening verder te verbeteren De samenwerking binnen de waterketen speelt op landelijk niveau, op regionaal niveau binnen Groningen en Noord-Drenthe en in het cluster Groningen Oost. We richten ons op de afspraken in het Bestuursakkoord Water uit 2011. Uit de landelijke monitor blijkt dat het versterken van de robuustheid van onze organisaties ook een heel belangrijk motief is voor ons om meer samen te werken. Het afvalwaterplan speelt daar op een heel pragmatische manier op in. Dit afvalwaterplan omvat drie gemeentelijke rioleringsplannen. Vlagtwedde had nog geen nieuw GRP nodig, maar doet integraal mee in de samenwerking. Voor deze gemeente en het waterschap bevat het hoofdrapport beleid en de afspraken die tot realisatie van de doelen moeten leiden. De watertaken bieden nog volop uitdagingen. Door maatregelen goed onderling af te stemmen kunnen we ook zaken als klimaatadaptatie en ketenbeheer op een doelmatige, duurzame en efficiënte manier samen oppakken. Wethouder Wim t Mannetje (Bellingwedde) Wethouder Ricky van den Aker (Oldambt) Wethouder Goziena Brongers (Stadskanaal) Wethouder Giny Luth (Vlagtwedde) DB leden Wim Koeneman en Wiebe van der Ploeg (Hunze en Aa s) Leeswijzer Het hoofdrapport van het Afvalwaterplan geeft structuur aan de samenwerking binnen de watertaken in de planperiode van 2016-2020. Het beschrijft de koers, inspanningen en te organiseren werkwijze binnen Groningen Oost. In hoofdstuk 2 (Visie en doelen) zet het samenwerkingsverband een stip op de horizon en beschrijft het de weg daarnaartoe in de vorm van strategie en doelen. Daarbij worden relevante ontwikkelingen goed in het oog gehouden. Hoofdstuk 3 (Het vertrekpunt) geeft kort aan, waar de vijf partners staan, welke ontwikkelingen in het gebied actueel zijn en hoever de samenwerking in de waterketen al gevorderd is. Hoofdstuk 4 (Programma) vertaalt de visie, de doelen en het vertrekpunt uit de voorgaande hoofdstukken naar activiteiten en maatregelen. Deze zijn nodig om de gestelde samenwerkingsdoelen te realiseren. Dit hoofdstuk bevat ook een raming van besparingen en kosten die uitvoering van het Afvalwaterplan oplevert. Hoofdstuk 5 (Financiën en Kostendekkingsplan) geeft de kosten van de gezamenlijke inspanningen weer en verdeelt deze kosten over de partijen. Individuele specificaties regelen deze kostendekking. Tot slot beschrijft hoofdstuk 6 (Organisatie) hoe het Afvalwaterplan wordt uitgevoerd. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 5

1 INLEIDING Waarom een Afvalwaterplan? In Groningen Oost willen de gemeenten Bellingwedde, Oldambt, Stadskanaal en Vlagtwedde samen met waterschap Hunze en Aa s meer gaan samenwerken in de waterketen. De aanleiding voor de gemeenten is tweeledig. De eerste aanleiding is dat zij gebruik maken van de kansen die het landelijk Bestuursakkoord Water (2011) en de regionale samenwerking in Groningen en Noord-Drenthe bieden. In dit Bestuursakkoord is afgesproken om de samenwerking tussen gemeenten en waterschappen te benutten om kosten van riolering en zuivering minder te laten stijgen, kwetsbaarheid van taakuitoefening binnen individuele organisaties te verminderen en om de kwaliteit van dienstverlening te verbeteren. Ook de gezamenlijke innovatie naar een toekomstig en duurzaam systeem speelt hierbij een rol. De tweede aanleiding vormt de noodzakelijke vervanging van de gemeentelijke rioleringsplannen (GRP). Voor Vlagtwedde geldt dit niet, zij gaan voor een verlenging van het huidige GRP om zo binnen het cluster samen op te kunnen trekken. De gemeenten hebben besloten om dit gezamenlijk uit te voeren om het als middel te benutten om de samenwerking vorm te geven. Het Afvalwaterplan is meer dan een gemeentelijk rioleringsplan. Het is tevens een plan waarin gemeenten en waterschap een gezamenlijke koers uitstippelen naar integrale uitvoering van de watertaken. Onder watertaken worden de gemeentelijke zorgplichten voor stedelijk afvalwater, hemel- en grondwater verstaan, het beheer van het stedelijk water en de zorgplicht van het waterschap voor het zuiveren van afvalwater. Het Afvalwaterplan vervangt het Waterakkoord dat de gemeenten en het waterschap in 2014 sloten. Het gezamenlijk opstellen van een Afvalwaterplan was één van de maatregelen uit dit akkoord. Er valt veel winst te boeken door gezamenlijke doelen te stellen in plaats dat ieder afzonderlijk, normgericht het beheer van de watertaken uitvoert. Door meer te kijken naar gezamenlijke doelen kunnen investeringen beter op elkaar worden afgestemd en taken worden gecombineerd. Zo kunnen de doelen van het Bestuursakkoord Water worden gerealiseerd. Het Afvalwaterplan is opgebouwd uit een hoofdrapport en een specificatie per gemeente. In Vlagtwedde blijft het huidige rioleringsplan van kracht. Nadat dit plan in 2018 afloopt, sluit de gemeente volledig aan bij het Afvalwaterplan. In het hoofdrapport worden de gezamenlijke visie, het uitvoeringsprogramma en de middelen en organisatie om dit uit te voeren uitgewerkt. Dit is het gezamenlijke deel, dat in vijf besturen wordt vastgesteld. In de drie gemeentelijke specificaties zijn de individuele (verplichte) onderdelen van het gemeentelijk rioleringsplan opgenomen. Hierin houdt elke gemeente haar individuele bevoegdheid. Elke specificatie wordt in het betreffende bestuur vastgesteld. Het waterschap beschikt al over een zuiveringsstrategie en een beheerplan. Het Afvalwaterplan sluit hier op aan. 6 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

Watersysteem, Drinkwaterbereiding en Afvalwaterketen Er bestaan onderlinge relaties tussen het watersysteem, drinkwaterwinning en de afvalwaterketen. Deze zijn: Het watersysteem bestaat uit al het oppervlaktewater en grondwater. Het wordt gevoed door stroming van water van en naar aangrenzende gebieden en door neerslag. Door watergebruik en verdamping verdwijnt water uit het systeem. Het gebied van Hunze en Aa s is daarbij natuurlijk onderdeel van de grote mondiale waterkringloop. Drinkwaterbereiding bestaat uit de winning van grond- en oppervlaktewater uit het watersysteem, zuivering, distributie via het waterleidingnet en levering van drinkwater aan inwoners en bedrijven. De afvalwaterketen bestaat uit het geheel van inzameling en transport van afvalwater, zuivering en afzet van producten, en lozing van schoon water in het watersysteem. Op de volgende pagina is dit verder beschreven. Het geheel van drinkwaterbereiding en afvalwaterketen noemen we de waterketen. I N G I D I N K W A T E R B E R E D R Waterleidingen Bereiding Drinkwater Waterwinning Regen- & afvalwater O P O O O Energie & grondstoen Riolering Zuivering T E N K E A F V A E R L W A T Op pagina 14 worden taken en verantwoordelijkheden binnen de watertaken toegelicht. GROND- & OPPERVLAKTEWATERSYSTEEM Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 7

2 VISIE EN DOELEN 2.1 Visie In de waterketen Groningen Oost wordt afvalwater op een duurzame en efficiënte manier ingezameld en gezuiverd, zodat het geen bedreiging vormt voor de volksgezondheid en wateroverlast voorkomen wordt. Regenwater wordt (deels) in de woonwijken opgeslagen en benut in en om de wijk. Afvoer van overtollig hemelwater en de regulering van grondwater hebben geen nadelige invloed op de verwerking van afvalwater of op de kwaliteit van het oppervlaktewater. Het zuiveringsproces van afvalwater, op de zuiveringslocaties, levert schoon water, grondstoffen en energie. Daar waar mogelijk worden kringlopen gesloten, om hiermee de afvalwaterketens een economische waarde te laten vertegenwoordigen. Op regionaal niveau is de visie Water verbindt ontwikkeld. Wij onderschrijven de uitgangspunten en kernwaarden; deze zijn het toetsingskader voor het beleid en de activiteiten die we binnen de samenwerking met elkaar ontwikkelen. Onze producten en diensten leveren een belangrijke bijdrage aan een veilige en gezonde leefomgeving. We willen een duurzame bedrijfsvoering, waardoor we in staat zijn grondstoffen- en energieterugwinning te maximaliseren, kringlopen te sluiten en emissies te beperken. Dit bereiken we door innovatie en toepassing van nieuwe technologie, gedragsverandering van onze klanten en onszelf. We maken de waterketen bestand tegen de gevolgen van klimaatverandering We richten de waterketen zo in dat onze onttrekkingen (voor drink- en industriewater) en afgiften (overstorten, effluent) bijdragen aan een goede waterkwaliteit van het watersysteem. We werken voortdurend aan het verbeteren van de doelmatigheid en houden de kosten op een maatschappelijk aanvaardbaar niveau. Inwoners, bedrijven en instellingen zijn tevreden over onze kwaliteit, kosten en prestaties. De regie over de openbare ruimte en de verantwoordelijkheid voor de afvalwaterketen berust bij de regionale overheden. De regionale overheden hebben kwaliteit en efficiëntie in de bedrijfsvoering versterkt door bundeling van krachten in de planvormende en uitvoerende taken. De schaal van de organisatie is toereikend om kritische kennis op peil te houden en de bedrijfsvoering vergaand te professionaliseren. 2.2 Strategie De koers naar de geschetste stip op de horizon vraagt een transitie van de afvalwaterketen die de komende decennia zijn beslag zal krijgen. Doelstelling is dat inwoners en bedrijven het beheer ervaren als een waardevolle dienst en dat het beheer bijdraagt aan een goede werk- en leefomgeving. Hierin zit duidelijk een keuze voor het ambitieniveau dat nagestreefd wordt: van conventioneel (voldoen aan de wettelijke eisen) tot innovatief en vooraanstaand. Wij als waterteam koersen daarbij op de volgende aspecten: Klimaatbestendige inrichting bebouwd en nieuw gebied Klimaatverandering kan tot overmatige neerslag maar ook tot langdurige droogte (met als gevolg: hittestress) leiden. We willen bebouwd (bestaand en nieuw) gebied hierop inrichten, zodat we klimaatbestendig zijn en blijven. De gemeente is beheerder van de openbare ruimte. In samenspraak zoeken we in de openbare ruimte naar kansen voor tijdelijke opslag en afvoer van hemelwater bij hevige buien. We scheiden steeds vaker hemelwater en afvalwaterstromen, waardoor we de belasting van rioolstelsels met rioolvreemd water terugdringen. Peilbeheersing speelt hierbij ook een belangrijke rol. Klimaatverandering brengt ook vaker langdurige droge perioden met zich mee, wat in bebouwd gebied kan leiden tot hittestress en gezondheidsrisico s. We streven naar maatregelen (zoals aanleg van groen) om dit tegen te gaan. 8 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

Doelmatig investeren: Rioolstelsel slim vervangen en aanpassen De technische en economische levensduur van bestaande rioolstelsels is doorgaans 60 jaar of langer. We willen investeringsbeslissingen dan ook goed onderbouwd en weloverwogen maken. Complicerend is het verschil in dynamiek tussen rioolvervanging en de veranderingen in de openbare ruimte. Gevolg is dat aanpassingen in het bebouwd gebied vele decennia zullen vergen. Wij hechten eraan de goede dingen te doen en investeringen nauw op elkaar af te stemmen. De noodzakelijke ingrepen voor de korte termijn moeten steeds in het lange termijn perspectief passen. Daarbij maken we optimaal gebruik van rioolvervangingsinvesteringen, wijkvernieuwing en maatregelen in het stedelijk waterbeheer. Van afvalwaterzuivering naar grondstoffen- en energiefabriek We zien zuiveringsbeheer niet langer als een proces met hoog energieverbruik en afval als restproduct, maar we zien afvalwater als bron voor duurzame energie en kostbare grondstoffen. De RWZI s hebben de potentie als energie- en grondstoffenfabriek te fungeren. In bepaalde RWZI s kan stroom en energie opgewekt worden. Dit levert een serieuze bijdrage aan het verduurzamen van de afvalwaterketen en resulteert in structurele besparingen op de operationele kosten van het beheer. Gezamenlijke planvorming Door samen integrale plannen te maken stemmen we keuzes voor de inrichting van de (afval)waterinfrastructuur en de planning van maatregelen goed af. We kiezen vanuit een totaalconcept de maatregelen voor riolering, transport en zuivering. Een optimale afstemming met de plannen voor inrichting van de openbare ruimte en het (stedelijk) waterbeheer is hierin belangrijk. Professionele bedrijfsvoering en leren van elkaar Verdere professionalisering van de bedrijfsvoering zal de kwaliteit, de slagvaardigheid en de kostenefficiency van de operationele beheertaken verder verbeteren. Naast het gebruik van geüniformeerde werkprocessen en een ICT-structuur die toegang biedt tot alle relevante operationele informatie over de gehele afvalwaterketen speelt assetmanagement een cruciale rol. Assetmanagement gaat uit van continu optimaliseren van de balans tussen functionaliteit, kosten en risico s over de gehele levenscyclus van de infrastructuur. De eerste stappen zijn daarvoor al gezet. Wedde Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 9

Integraal en samen Het sturen van de complexe processen van noodzakelijke veranderingen in de afvalwaterketen vereist een slagvaardig team van medewerkers. Verdere integratie van de rioleringszorg en het zuiveringsbeheer is onafwendbaar om die opgaven te kunnen volbrengen. Dit zonder aan de verantwoordelijkheden van de regionale overheden te tornen. Bundeling van krachten, kennis en vaardigheden in de rioleringszorg en het zuiveringsbeheer is een eerste randvoorwaarde om de vereiste slagvaardigheid te kunnen bieden. Van inspanning (normgericht) naar resultaat (effectgericht) Het gaat erom dat we gezamenlijk problemen oplossen en dat we ons niet blindstaren op normen. Het resultaat telt. We moeten investeringen goed kunnen onderbouwen en een helder beeld hebben wat het oplevert, in termen van bijvoorbeeld milieuwinst of andere effecten. Hiervoor hebben we meer inzicht in de toestand en het functioneren van het stelsel nodig. Innovatie en duurzaamheid De langetermijnvisie verbindend Water, die is opgesteld in het kader van het Landelijk Bestuursakkoord water, en de daaraan gekoppelde routewijzer Innovatie, schetsen een beeld hoe de waterketen duurzamer kan worden ingericht met terugwinning van energie en reststoffen. Hierbij kan gedacht worden aan energiewinning uit afvalwater, de mogelijkheden voor hergebruik van slib en gezuiverd afvalwater, het sluiten van ketens waarbij reststoffen weer grondstoffen worden, het centraal of juist lokaal zuiveren, het minimaliseren van de blootstelling aan medicijnresten en hormoonverstorende stoffen en de bijdrage van tijdelijke waterberging aan de kwaliteit van de leefomgeving. Wij willen het verhogen van duurzaamheid koppelen aan het verhogen van doelmatigheid. We starten hiertoe pilots op om mogelijkheden te verkennen. 2.3 Doelen De samenwerkingspartners in cluster Groningen Oost stellen zich ten doel om de volgende taakstelling te realiseren: Het realiseren van besparingen op de jaarlijkse kosten: Dit leidt tot een beperking van de kostenstijging en uiteindelijk tot een gematigde lastenontwikkeling (rioolheffing en zuiveringsheffing) vanaf 2020. We streven voor het cluster Groningen Oost naar het realiseren van een besparing van 899.000, - (gemeenten) en streven eventuele extra besparingsmogelijkheden na, zowel besparingen op operationele kosten als op kapitaallasten. De besparingsopgave van het waterschap Hunze en Aa s bedraagt totaal 4.090.000, -. In bijlage B is de besparingsopgave voor de regio Groningen en Noord-Drenthe en het cluster Groningen Oost nader toegelicht. Kwaliteit van de (afval)waterketen te verbeteren: Het vergroten van de kwaliteit van uitvoering, dienstverlening en innovatievermogen. De kwaliteit van het afvalwaterketenbeheer moet behouden blijven en waar mogelijk verbeterd worden. 10 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

Watertaken volgens de ketenbenadering 3: Inzameling & transport 4: Bemaling 5: Zuivering 2: Aansluiting 1: Invoer 8: Watersysteem WATERSCHAPPEN Energie WATERBEDRIJVEN 6: Markt Bioplastic 7: Uitvoer BEDRIJVEN Fosfaten Acht onderdelen Het Afvalwaterplan gaat uit van de ketenbenadering. Gemeente, waterschap en waterbedrijf zijn er voor dezelfde inwoners en bedrijven. Voor hen is het van belang dat de keten als geheel optimaal is georganiseerd. Om de ketenbenadering vorm te geven, benaderen we de watertaken in de volgende acht onderdelen: 1 Invoer Productie van afvalwater en gebruik van het watersysteem: inwoners en bedrijven 3 Inzameling & Transport Transport van (afval)water via riolen: van het aanleverpunt tot een rioolgemaal of rioolwaterzuivering, zorgplicht voor hemelwater en grondwater 5 Zuivering Zuiveren van het afvalwater in een RWZI: Rioolwaterzuiveringsinrichting 7 Uitvoer Gebruik van producten die bij het zuiveringsproces vrij komen Tussen die onderdelen bevinden zich belangrijke koppelingen: 2 Aansluiting Het overgangspunt van particulier naar overheid, dat op veel verschillende manieren kan worden gerealiseerd. 4 Bemaling Het overdrachtspunt van gemeente naar waterschap, waar gestuurd kan worden: de schakel tussen rioolsysteem en zuiveringssysteem. 6 Markt De schakel tussen producent en gebruiker van waar producten uit het zuiveringsproces worden verhandeld. Het contextuele onderdeel, dat onlosmakelijk met de afvalwaterketen is verbonden: 8 Watersysteem Sloten, plassen, kanalen en al het andere (grond)water dat in onze leefruimte voorkomt, en dat op verschillende plekken verbindingen kent met de waterketen. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 11

Verminderen van de (personele) kwetsbaarheid: De afvalwaterketen moet minder kwetsbaar worden, zodat bijvoorbeeld de gevolgen van klimaatverandering kunnen worden opgevangen. Samenwerking kan en moet er ook voor zorgen dat de beheerorganisaties minder kwetsbaar worden. Er wordt optimaal gebruik gemaakt van elkaars expertise. De partijen stellen zich ten doel deze tekorten weg te nemen door de benodigde capaciteit aan te vullen of door een andere wijze van organiseren een oplossing te bieden (denk aan specialisatie, collegiale vervanging). Duurzaamheid en innovatie in de (afval)waterketen te versterken: Verhogen van duurzaamheid wordt gekoppeld aan het verhogen van doelmatigheid. We starten hiertoe pilots op om mogelijkheden te verkennen. Partijen vullen deze doelen in door het programma (H4) gezamenlijk te realiseren en de resultaten van de samenwerking te monitoren en op basis daarvan bij te sturen. 2.4 Doen! Willen we inhoud geven aan ketenbeheer, dan moeten de gemeenten verder kijken dan hun zorgplichten en het waterschap kiezen voor de ontwikkeling van de huidige RioolWaterZuiveringsInrichtingen (RWZI s) naar de grondstoffenfabriek. Een gezamenlijke inzet op ketenbeheer maakt de weg vrij voor optimalisatie, efficiëntere besteding van middelen en vergroting van de dienstverlening. Vanuit de geschetste visie en doelen wordt daarom in de volgende hoofdstukken een vertaling gemaakt naar concrete maatregelen, worden de kosten hiervan bepaald en wordt de basis gelegd voor een succesvolle samenwerking. Het Afvalwaterplan wordt werkelijkheid door: het beleid vast te stellen en vast te houden aan de gezamenlijke koers; het programma in goede regie gezamenlijk uit te voeren; Doen! Grondstoffen en energie Afvalwater bevat veel waardevolle grondstoffen en energie in de vorm van warmte. De belangrijkste plaats om grondstoffen, warmte en gas te winnen is de rioolwaterzuiveringsinrichting (RWZI). In Nederland worden op diverse plaatsen proeven gedaan met verschillende technieken. In de Grondstoffenfabriek (http:// www.grondstoffabriek.com/) werken de waterschappen samen om deze ontwikkelingen te structureren. Stijging van energieprijzen en schaarste van grondstoffen maken deze aanpak steeds rendabeler. Het is van belang om hierop tijdig in te spelen. De strategie voor grondstoffen en energie is: 1. Schoon regenwater gescheiden houden/ afkoppelen en hergebruiken en de lozing van schadelijke stoffen zo veel mogelijk te voorkomen; 2. Warmte uit het riool en/of RWZI benutten voor verwarming van gebouwen; 3. Zo weinig mogelijk afvalwater overstorten op oppervlaktewater; 4. RWZI s op lange termijn transformeren tot grondstoffenfabriek. 12 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

toiletpapier electriciteit warmtewisselaar wko toilet Warmte uit het riool en/of RWZI benutten voor verwarming van gebouwen Zo weinig mogelijk afvalwater overstorten op oppervlaktewater biogas proceswater afvalwater grondstoffenen energiefabriek slib warmte cellulose fosfaat papier bioplastic kunstmest Schoon regenwater afkoppelen en hergebruiken en de lozing van schadelijke stoffen zo veel mogelijk voorkomen Grondstoffen en energie RWZI s op lange termijn transformeren tot grondstoffen- en energiefabriek Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 13

Gemeenten Gemeenten hebben op grond van artikel 10.33 Wet milieubeheer een zorgplicht ten aanzien van de inzameling en het transport van stedelijk afvalwater. Onder stedelijk afvalwater wordt afvalwater verstaan dat bestaat uit huishoudelijk afvalwater of een mengsel daarvan met bedrijfsafvalwater, afvloeiend hemelwater, grondwater of ander afvalwater. In de praktijk wordt hier invulling aan gegeven door de aanleg en beheer van een openbaar vuilwaterriool. Deze zorgplicht dient mede ter implementatie van de EU-richtlijn stedelijk afvalwater en sluit aan bij de zorgplicht van de waterschappen voor het zuiveren van stedelijk afvalwater. De gemeentelijke zorgplichten, waaronder ook de hemel- en grondwaterzorgplicht, zijn verder uitgewerkt in bijlage 2 van de specificatie. Taken en verantwoordelijkheden Waterschap Het waterschap heeft de zorgplicht (Waterwet, artikel 3.4) voor de zuivering van stedelijk afvalwater, dat via het openbare vuilwaterriool aan een zuiveringtechnisch werk (rioolwaterzuiveringsinstallatie, RWZI) wordt aangeboden. Deze zorgplicht sluit direct aan op de gemeentelijke zorgplicht voor de inzameling van stedelijk afvalwater. Waterbedrijf, inwoners, bedrijven Het waterbedrijf voorziet haar ver zorgingsgebied volgens de Drinkwaterwet met drinkwater en water voor andere doeleinden. Inwoners en bedrijven gebruiken drinkwater en lozen stedelijk afval water op het riool. Op het ge bied van grondstoffen en energie worden steeds meer bedrijven actief. Ook drinkwaterbedrijven richten zich op nieuwe activiteiten als opwerking van afvalwater tot puur water of industriewater. 14 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

3 HET VERTREKPUNT De visie en doelen zijn een stip op de horizon. Om te weten welke inspanningen we moeten verrichten om de visie en doelen uit hoofdstuk 2 (de gewenste situatie) te bereiken is het van belang te weten waar we nu staan (de huidige situatie). Hiertoe hebben we in kaart gebracht: Waar we nu staan: er is een nulmeting bij gemeenten uitgevoerd (3.1) die inzicht geeft in de huidige stand van zaken en elkaars werkwijze. Welke opgaven er de komende jaren liggen voor waterschap en gemeenten en wat kansrijke onderwerpen voor samenwerking zijn (3.2 en 3.3). Welke ontwikkelingen er spelen in het cluster Groningen Oost (3.4). 3.1 Nulmeting gemeenten Om het inzicht in elkaars werkwijze te vergroten is voor de gemeenten een nulmeting opgesteld: deze geeft een beeld van de huidige stand van zaken (score) op de vier onderdelen van de beleidscyclus. (plan- do- check- act). Hierdoor wordt snel zichtbaar gemaakt welke onderdelen op orde zijn en waar nog verbetering mogelijk is. Kort samengevat hebben we geconcludeerd dat op beleidsniveau zaken goed op orde zijn, waarbij het Afvalwaterplan als nieuw gezamenlijk kader een basis kan leggen voor verdere samenwerking. De focus van ontwikkeling ligt in de komende jaren op het strategisch beheer: door vergroten van inzicht en sturing scherpere keuzen maken in de keuze van maatregelen waardoor investeringen kunnen worden beperkt. Algemene kenschets De gemeenten zijn sterk uitvoeringsgericht (do in de beleidscyclus). Er is bij alle gemeenten een duidelijk beeld van de algehele toestand en van de noodzakelijke maatregelen. Telemetrie is overal op orde en reiniging en inspectie verlopen goed. Een adequate verwerking en gebruik van data in een maatregelenprogramma is een aandachtspunt. De staat van onderhoud van gemalen is over het algemeen goed en er is overal overeenstemming met het waterschap over de omvang van de stedelijke wateropgave. Meten en monitoren is alleen bij Stadskanaal goed op orde. Met name op het punt van apparatuur, telemetrie en meetplan kan deze gemeente de andere gemeenten verder helpen. In de vier gemeenten is kwetsbaarheid duidelijk aan de orde. Rioolbeheer is een relatief breed taakveld, dat in alle gevallen door slechts weinig mensen wordt ingevuld. Daarbij is het menselijk dat de verdeling van aandacht over de taken verschilt. In hoofdstuk zes gaan we hier nader op in. Op beleidsniveau kan het Afvalwaterplan als nieuw gezamenlijk kader een basis leggen voor verdere samenwerking. Op operationeel niveau zien we een aantal overeenkomsten en zaken die goed gaan, maar ook een aantal verbeterpunten, dat heel goed gezamenlijk opgepakt kan worden, zoals: Meten en monitoren Gegevensbeheer, verharde oppervlakken Uitbouwen maatregelkeuze en levensduur Gemalenbeheer Reiniging en inspectie Stedelijke wateropgave Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 15

3.2 Opgaven gemeenten Vrijwel alle gemeenten krijgen te maken met een vervangingspiek. Na de Tweede Wereldoorlog is er sprake geweest van een explosieve groei van woonwijken. De vervangingsplanning van de riolering was in het verleden altijd gebaseerd op een gemiddelde levensduur van 60 jaar. Dit beleid wordt nu vervangen door een vervangingsstrategie gebaseerd op risico s. Dit risico-gestuurd beheer baseert zich op een analyse van de toestand van het riool en maakt gebruik van een scala aan mogelijkheden (repareren, renoveren, relinen of vervangen) om de levensduur van riolen te verlengen. Hierdoor worden investeringen beperkt en stijgt de rioolheffing minder snel. Dit laat onverlet dat een groot areaal in naoorlogse wijken de komende decennia moet worden aangepakt. De omvang van de investeringen zullen dus nog geruime tijd blijven toenemen. De volgende opgaven zijn van belang voor de gezamenlijke aanpak: Afkoppelbeleid: Bij nieuwe bebouwing wordt standaard een gescheiden stelsel aangelegd, In bestaand bebouwd gebied is de afkoppelopgave in het kader van waterkwaliteit in de meeste gemeenten gerealiseerd. Oldambt koppelt structureel af om het rioolstelsel te ontlasten en wateroverlast te voorkomen. Het klimaatbestendig maken van rioolstelsels speelt in alle gemeenten. Bij afkoppelen staat de doelmatigheid centraal, het is geen doel op zich. Verbeteren meten en monitoren: Theoretische aannames en modellen zijn niet altijd in overeenstemming met de praktijk. Zo komt het voor dat bij gemeenten elders is geconstateerd dat een kostbare bergbezinkvoorziening, nooit een druppel water bevat. Een meetproject had dit kunnen voorkomen. Blauwestad 16 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

Stedelijke wateropgave: In enkele stedelijke (bebouwde) gebieden is er een stedelijke wateropgave. De stedelijke wateropgave bestaat uit drie onderdelen: oppervlaktewater, riolering (water op straat) en grondwater. Het waterschap is verantwoordelijk voor het deel oppervlaktewater. De gemeente voor de andere twee onderdelen. In o.a. de gemeenten Stadskanaal en Oldambt (Winschoten) ligt er een stedelijke wateropgave voor het oppervlaktewater (In Bellingwedde en Vlagtwedde niet). Het waterschap wil dit in samenwerking met gemeenten oppakken (zie ook 3.3). Wateroverlast (stedelijke wateropgave riolering): Winschoten kampt regelmatig met wateroverlast tijdens piekbuien. De komende tijd worden er maatregelen genomen om de knelpunten in het centrum te verbeteren. Dit betreft onder andere het creëren van meer ruimte voor oppervlaktewater en hemelwaterverbindingen naar het open water aan de randen van de stad. Ook lift Oldambt mee met het Actieprogramma versterking Binnenstad Winschoten. 3.3 Opgaven waterschap In Groningen Oost zijn alle zuiveringen op orde en staan voor Hunze en Aa s geen grote renovaties op stapel. Het waterschap heeft een aantal forse besparingsopgaven en staat voor de langere termijn voor een grote transitie ten aanzien van energie en grondstoffen. Zuiveringsstrategie In 2015 heeft het waterschap zijn zuiveringsstrategie geactualiseerd. Hierin staan een aantal ontwikkelingen centraal: Eindigheid van fossiele brandstoffen: het transporteren van afvalwater en het zuiveren ervan vraagt energie; er worden acties ondernomen om zo zuinig mogelijk om te gaan met energie. Klimaatverandering: de intensiteit en de frequentie van regenbuien worden hoger; hierdoor moet een RWZI meer pieken verwerken. Fosfaat: de makkelijk winbare fosfaat voorraad is over 60 tot 100 jaar uitgeput; bij het zuiveren binden we fosfaat in het slib, het wordt niet teruggebracht in de kringloop. De verwachting is dat er strengere eisen worden gesteld aan lozingen die restanten geneesmiddelen en/of hormoonverstorende stoffen bevatten. Voor een optimale ontwikkeling is een integrale aanpak noodzakelijk. Deze integrale aanpak sluit aan bij de landelijke visie op de zuivering van de toekomst. Dit betekent dat rioolwater niet meer wordt gezien als een afvalstof maar als een grondstof voor verschillende producten. Naast het produceren van schoon water voor gebruik in de industrie, levert de zuivering ook energie, nutriënten (stikstof en fosfaat) en wellicht ook bioplastics, biodiesel, metalen en geneesmiddelen. Hemelwater wordt gezien als grondstof voor gezond oppervlaktewater en komt zodoende ook steeds minder in het riool terecht. Uitgangspunt is duurzaam ondernemen: de grondstoffenfabriek, zoals deze nieuwe zuiveringsconcepten ook worden genoemd, moet het milieu niet belasten (planet), het moet de volksgezondheid niet nadelig beïnvloeden (people) en het moet economisch haalbaar zijn (profit). Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 17

Stedelijke wateropgave oppervlaktewater In de gemeenten Stadskanaal en Oldambt ligt er nog een stedelijke wateropgave voor het oppervlaktewater (In Bellingwedde en Vlagtwedde niet). Het waterschap probeert zoveel mogelijk in samenwerking met gemeenten de stedelijke wateropgave oppervlaktewater op te lossen. Maatregelen in oppervlaktewater kunnen namelijk vaak goed gecombineerd worden met maatregelen die de gemeente neemt op het gebied van riolering, hemelwater en/of grondwater. In Winschoten zijn enkele voorbeelden te vinden van een dergelijke integrale aanpak. Zo zijn er een aantal parkjes gerealiseerd waar de opgaven van de gemeente en het waterschap zijn gecombineerd. In Stadskanaal is er globaal overeenstemming over de omvang van de opgave (ruim 100.000m3), maar moeten de uitgangspunten voor de berekening en de oplossing nog nader uitgewerkt worden. De stedelijke wateropgave moet voor 2050 opgelost zijn. Dus we hebben de tijd om kansen voor integrale projecten af te wachten. 3.4 Ontwikkelingen in Groningen Oost In Groningen Oost is sprake van demografische krimp. Hierdoor zullen er per saldo minder woningen komen. Dezelfde lasten moeten over minder huishoudens verdeeld worden, terwijl de infrastructuur voor de waterketen wel grotendeels hetzelfde blijft, onderhouden moet worden etc. In de specificaties zijn de risico s hiervan per gemeente aangegeven. Krimp biedt anderzijds ook kansen: de belasting van de zuivering neemt af, de bebouwing en de verharding worden mogelijk minder, waardoor er meer ruimte voor water ontstaat in bebouwd gebied. Er zal wijkvernieuwing plaatsvinden in het kader van de leefbaarheid, waarbij zich ook kansen voor water zullen voordoen. Tegelijk is er door de crisis in diverse projecten vertraging ontstaan. Waar niet wordt gebouwd wachten de werkzaamheden aan riolering vaak op een geschikt moment voor uitvoering. Een grote herstructureringslocatie is het Philipsterrein in Stadskanaal. Hier worden momenteel plannen voor ontwikkeld. In Scheemda is de bouw van een nieuw ziekenhuis voorzien. Dit biedt kansen voor innovaties op het vlak van gescheiden inzamelen en zuiveren van afvalwater. Het waterschap doet momenteel onderzoek naar mogelijkheden en alternatieven. Er wordt een bestuurlijke herindeling voorzien in 2018. De huidige samenstelling in Groningen Oost is niet gebaseerd op de verwachte samenstelling van gemeenten bij herindeling. De samenwerking in de waterketen heeft een langere geschiedenis en sluit goed aan bij de afspraken zoals die in het Bestuursakkoord Water zijn opgenomen. Opgaven blijven hoe dan ook overeind. Afspraken uit dit Afvalwaterplan gaan over op rechtsopvolgers. Ook tussen de waterschappen Hunze en Aa s en Noorderzijlvest zijn gesprekken over samenwerking en mogelijke fusie gaande. 18 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

3.5 Bereikte resultaten De samenwerking in Groningen Oost is al ruim 10 jaar geleden gestart met het project Westerwolde schoon! Recent is gestart met het operationaliseren van het grondwaterbeheer. Het opzetten, aanbesteden en inrichten van een gezamenlijk grondwatermeetnet is in korte tijd gerealiseerd. Er heeft een eerste evaluatie plaats gevonden. In 2014 is het waterakkoord Groningen Oost vastgesteld, wat de voorloper is van dit Afvalwaterplan. Hiermee is ook een start gemaakt met het concreet uitvoeren van een aantal projecten, dat tot verdergaande samenwerking leidt. Op regionale schaal hebben Oldambt en Stadskanaal deelgenomen aan een gezamenlijke aanbesteding van de reiniging en inspectie van riolen. Hiermee is een besparing gerealiseerd op de uitvoeringskosten. Op termijn willen ook Vlagtwedde en Bellingwedde hierin participeren. Vlagtwedde heeft in haar vgrp 2014-2018 al gebruik gemaakt van de nieuwe inzichten in risico gestuurd rioolbeheer en daarmee de ontwikkeling van kosten beperkt. Hoofdstraat Stadskanaal Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 19

4 PROGRAMMA GRONINGEN OOST 4.1 Keuze van activiteiten en maatregelen Om de visie en de doelen te realiseren worden deze vertaald in concrete activiteiten en maatregelen. In dit hoofdstuk bouwen we een programma op dat gebaseerd is op: visie en doelen; het vertrekpunt, de huidige stand van zaken en de ontwikkelingen in het gebied; het waterakkoord; de bestaande programma s en geplande investeringen; de benutting van mogelijkheden van samenwerking. Binnen deze kaders is een groslijst van mogelijke activiteiten en maatregelen opgesteld. Effectiviteit en kosten De acht onderdelen van de afvalwaterketen verschillen behoorlijk van elkaar. Voor het opstellen van het waterakkoord zijn deze geanalyseerd en is er een programma gevormd. Nadat de eerste maatregelen zijn uitgevoerd is het programma herzien. Door de maatregelen te vergelijken op basis van kosten, haalbaarheid, mate van bijdrage aan de gestelde doelen is het programma bijgesteld door deskundige vakspecialisten. Op basis daarvan zijn minder effectieve maatregelen geschrapt voor deze planperiode. Prioriteit onderdelen Door de experts van gemeenten en waterschap zijn de prioriteiten binnen de acht onderdelen van de afvalwaterketen beoordeeld. Daarbij valt op dat er veel prioriteit wordt gegeven aan optimalisatie van riolering, watersysteem, zuivering en bemaling en aan kansen tot het nemen van bronmaatregelen. De ketenbenadering komt hierin goed tot uiting. De onderdelen Markt en Uitvoer hebben de laagste prioriteit. Dit komt vooral omdat deze maatregelen pas op langere termijn belangrijk worden. Technieken voor terugwinnen van grondstoffen en energie zijn nog volop in ontwikkeling. Uitwerking In de volgende paragrafen is het programma samengevat en per onderdeel uitgewerkt. Op basis van nadere analyse is vervolgens in paragraaf 4.3 een inschatting beschreven van de baten van het afvalwaterplan. Prioriteit onderdelen 20 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

4.2 Programma In de figuur op pagina 22 zijn de gekozen activiteiten en maatregelen per onderdeel samengevat. In de volgende pagina s zijn ze per onderdeel nader toegelicht. Per onderdeel is een raming gemaakt van wat de activiteit of maatregel oplevert en is een ruwe schatting gemaakt van uren en kosten. Ter illustratie: een maatregel die door alle vijf partijen bekostigd wordt, over de looptijd van het Afvalwaterplan, leidt globaal tot jaarlijkse kosten: maatregelkosten / 5 partijen en / 5 jaar. De jaarlijkse kosten van de maatregel bedragen gemiddeld 1/25 van het geraamde bedrag, afhankelijk van de verdeelsleutel. Activiteiten en maatregelen met dit teken zouden ook door iedere individuele organisatie worden uitgevoerd als er geen Afvalwaterplan of samenwerking zou zijn geweest. Sommige activiteiten bouwen voort op bestaande activiteiten. Samenwerking levert hier dus financieel voordeel op. De overige, nieuwe maatregelen worden juist mogelijk door te gaan samenwerken. Dit toont de meerwaarde van samenwerking. De verdeling van de kosten wordt beschreven in hoofdstuk 5. In paragraaf 5.3 wordt uitgelegd hoe de verrekeningswijze is bepaald. Dit heeft geleid tot drie mogelijke verrekeningswijzen: wijze 1: 5 partijen (gemeenten: 25 % vaste kosten, 75% naar heffingseenheden, waterschap: 20% van het totaal) wijze 2: Alleen 4 gemeenten: (25 % vaste kosten, 75% naar heffingseenheden) wijze 3: Alleen Waterschap Bourtange Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 21

3: INZAMELING & TRANSPORT: 3A Beoordeling riolering, doelmatig afwegen 3B Gemalenbeheer, telemetrie, meten en monitoren 3C Gegevensbeheer en assetmanagement 3D Kolken reinigen gezamenlijk 4: BEMALING: 4A Optimalisatiestudie (OAS) 5: ZUIVERING: 5A Assetmanagement 5B Energieverbruik terugdringen WATERSCHAPPEN WATERBEDRIJVEN BEDRIJVEN 2: AANSLUITING: A. Afkoppelen en rioolvreemd water verminderen 6: MARKT: 6A Marktontwikkeling energie en grondstoffen volgen Fosfaten 1: INVOER: A. Voorlichting, educatie en waterloket 8: WATERSYSTEEM: 8A Opstellen waterkaart 8B Stedelijke wateropgave 7: UITVOER: (geen maatregelen) Energie Bioplastic Programma Groningen Oost 22 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

www.onswater.nl Voorlichting over water zal landelijk worden aangeboden via www.onswater.nl. Deze website vormt het portaal naar veel kennisvragen, zoals: Hoe ver woon ik onder de zeespiegel? Of: Wat mag wel of niet in het riool? Of: waar kan ik veilig zwemmen? In de toekomst wordt deze informatie zo dicht mogelijk bij de inwoners gebracht, zodat ook kennisvragen over de eigen buurt of de eigen gemeente hier gesteld kunnen worden. 1: Invoer A. Voorlichting educatie en waterloket Doel: Begrip bij inwoners en bedrijven vergroten over (de waarde van) water, begrip voor risico s volksgezondheid en draagvlak voor het uitvoeren van werkzaamheden vergroten. Inwoners en bedrijven klantvriendelijk en adequaat helpen bij vragen en klachten. Klachten zodanig registreren en analyseren dat doelmatigheid wordt vergroot en klachten worden verminderd. Resultaat: Inwoners en bedrijven zijn bewust van de waarde en de risico s van water en lozen verantwoord op het riool. Vermindering van herhaalde klachten en een lerende organisatie. Aanpak: Uitvoeren communicatieplan door middel van adequaat informeren van inwoners, bedrijven en bestuurders over: Risico s van afvalwater (volksgezondheid) en wateroverlast Goed rioolgebruik, mogelijkheden van gebruik van regenwater, werking afvalwaterketen Wat er om je heen gebeurt er en waar je naartoe kan met vragen (voorbeeld website waterloket Hoogeveen) In samenwerking komen tot een uniform systeem van klachtafhandeling en registratie. Op basis van analyse komen tot optimalisatie van beheervormen voor o.a.: water op straat situaties, afstroming gebreken, verzakkingen, geur- en geluidoverlast, verstoppingen en andere vormen van overlast. Invoer: Resultaat en inzet 1A Communicatie, educatie en voorlichting Kosten Kwaliteit Kwetsbaarheid Duurzaamheid Besparen k in 2020 Inzet dagen Kosten ext. k ex BTW 20 100 25 Besparen: structureel jaarlijks vanaf 2020. Inzet en Kosten: totaal voor de planperiode van 5 jaar. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 23

2: Aansluiting A. Vergroten van het inzicht in doelmatigheid en efficiency van afkoppelen. Afkoppelen en rioolvreemd water verminderen Doel: Grondwater, hemelwater en oppervlaktewater hoort niet thuis in het afvalwaterriool, van het riool afhalen. Resultaat: Ontwikkelen van een best practise van transparant afkoppelbeleid met oog voor situationele verschillen. Doelmatig en gebiedsgericht rioolvreemd water minimaliseren. Aanpak: De praktijk van het afkoppelen van regenwater wordt onderzocht (relatie met projecten 3A en 8B). De effecten ten aanzien van capaciteit, waterkwaliteit en kosten worden afgezet tegen het lange termijn perspectief van klimaatverandering en noodzakelijke vervanging van riolen. Hieruit worden best practises ontwikkeld, die aansluiten bij regenwaterstructuurplannen en situationele verschillen binnen het gebied. Aan de hand van bemalingsgegevens en inspecties onderzoeken waar rioolvreemd water in het riool komt. Bepalen welke technieken leiden (best practise) tot de meest doelmatige aanpak voor het opsporen en verhelpen van de situatie en deze uitvoeren. Afkoppelen Dit plaatje laat de essentie zien van afkoppelen: regenwater niet meer in het riool laten lopen. Schoon regenwater weg laten lopen in het riool is zonde. Er zijn veel gebruiksmogelijkheden. Vaak genoeg is er een sloot, greppel of vijver in de buurt, waar het water naartoe kan. Heb je een regenton of regenwateropslagsysteem, dan snijdt het mes aan twee kanten. Je houdt je eigen schone regenwater voor tuin, wc of wasmachine en het gemeenteriool wordt minder belast. Afkoppelen werkt! Aansluiting: Resultaat en inzet Kosten Kwaliteit Kwetsbaarheid Duurzaamheid Besparen k in 2020 Inzet dagen Kosten ext. k ex BTW 2A Rioolvreemd water verminderen 20 30 30 Besparen: structureel jaarlijks vanaf 2020. Inzet en Kosten: totaal voor de planperiode van 5 jaar. 24 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

3: Inzameling & transport A. Beoordeling riolering, doelmatig afwegen Doel: Een doelmatiger afweging te maken voor het nemen van maatregelen om riolering langer in stand te kunnen houden. Resultaat: Optimaal instrumentarium om de doelmatigheid en efficiëntie van noodzakelijke investeringen te onderbouwen. Aanpak: Het maken van een doelmatiger afweging is gebouwd op kennis van het rioolsysteem en inzicht risico s en afwegingscriteria. In de eerste fase worden kennis en instrumentarium opgebouwd. Dat leidt tot het versterken van het dagelijks beheer door 1) het operationele beheerpakket te verbeteren en voldoende inzet te krijgen op het muteren van de beheerdata, hieruit betere analyses te genereren, 2) meer te werken met inspectiebeelden bij het uitwerken van maatregelen en 3) levensduur en kostenbepaling sterker sturend te maken voor de wijze van investeren. Van de te realiseren besparing van 400.000 is bij de uitwerking van dit Afvalwaterplan al 250.000 gerealiseerd. B. Gemalenbeheer, telemetrie, meten en monitoren Doel: Inzicht in het werkelijk functioneren van de afvalwaterketen vergroten, beheer van gemalen, telemetrie en meetsystemen optimaliseren. Resultaat: Een informatiesysteem waarin data van stijghoogten en debieten in riolen kunnen worden gecombineerd met debieten van gemalen, debiet van zuiveringen en regendata. Alle data wordt centraal gevalideerd en opgeslagen en er worden analyses uitgevoerd van opvallende gebeurtenissen. Het beheer van rioolgemalen en telemetrie wordt geoptimaliseerd en gezamenlijk uitgevoerd. Inzameling en transport: Resultaat en inzet Kosten Kwaliteit Kwetsbaarheid Duurzaamheid Besparen k in 2020 Inzet dagen Kosten ext. k ex BTW 3A Beoordeling riolering, doelmatig afwegen 150 60 40 3B Gemalenbeheer, telemetrie, meten en monitoren 30 80 40 3C Gegevensbeheer en assetmanagement 20 30 20 3D Kolken reinigen gezamenlijk 10 30 10 Besparen: structureel jaarlijks vanaf 2020. Inzet en Kosten: totaal voor de planperiode van 5 jaar. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 25

Aanpak: Er wordt meegelift op het regionale project meten en monitoren. Er wordt een meetplan opgesteld waarin de meetvragen en meetinspanningen worden beschreven. Deze worden vertaald naar een systeemontwerp. Hierin wordt ook telemetrie van gemalen meegenomen. Er wordt een analyse gemaakt van de optimalisatie van het gemalenbeheer, waarbij de mogelijkheden van gezamenlijke uitvoering in beeld worden gebracht. Voor de inrichting van het meetnet wordt een gezamenlijke aanbesteding gehouden. De functies van de validatie en analyse van data worden dan nader ingevuld. Dit project is voorwaardelijk voor een aantal andere maatregelen, zoals 2A, 3A, 4A en 8B. C. Gegevensbeheer en assetmanagement Doel: Op basis van riooldata de meest doelmatige keuzen kunnen maken voor rioolbeheer. Resultaat: Gezamenlijke uitvoering van het databeheer, waarbij de rioolbeheerder optimaal over informatie voor doelmatig rioolbeheer kan beschikken en efficiënte afwegingen kan maken op basis van risico s en kosten. Aanpak: Gemeenten participeren in het regionale project voor gezamenlijk gegevensbeheer. Volgend op de verbetering van het gegevensbeheer kan de stap naar assetmanagement worden gemaakt; waarbij een relatie ligt met maatregel 3A en 3B. Ook zal gebruik worden gemaakt van de kennis die het waterschap in project 5A opdoet met assetmanagement. D. Kolken reinigen gezamenlijk Doel: Profiteren van schaalgrootte en besparing op aanbestedingskosten. Resultaat: Besparing op voorbereiding en directievoering van uitvoeren van werkzaamheden, een beter beheersbaar product doordat meer kennis beschikbaar is in de voorbereiding. Aanpak: Gezamenlijk opstellen van een bestek kolken reinigen, als er een natuurlijk moment ontstaat bij het aflopen van contracten. Gezamenlijke inkoop waarbij de voorbereidingsactiviteiten worden gebundeld. Relinen Het begrip relinen staat voor een methode van verlenging van de levensduur van riolen. Riolen slijten door aantasting en door bewegingen in de bodem. Hierdoor kunnen scheuren en andere vormen van schade ontstaan. Deze aantasting verzwakt het riool langzaam. Door een mantel of lining aan te brengen in de buis wordt de aantasting gestopt en kan het riool nog een stuk langer mee. De buis hoeft daardoor pas veel later te worden vervangen. Deze techniek wordt steeds vaker toegepast. 26 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

Werking zuivering afhankelijk van neerslag Een rioolwaterzuiveringsinrichting (RWZI) werkt op basis van een biologisch proces. Bij een constante aanvoer van afvalwater werkt dit proces optimaal. Bij neerslag komt veel regenwater in gemengde riolen, dat deels naar de zuivering wordt gepompt. Er komt dan opeens meer water naar de zuivering dat in verhouding ook nog eens minder vervuild is. Het zuiveringsrendement neemt dan af en de kosten nemen toe. Vandaar dat minder aanvoer van regenwater, bijvoorbeeld door af te koppelen, goed is voor het milieu en voor de portemonnee. 4: Bemaling A. Optimalisatiestudie (OAS) Doel: Rioolstelsels, gemalen en zuivering optimaal laten functioneren door goede afstemming van de onderdelen binnen de afvalwaterketen. Aanpak: In een optimalisatiestudie worden binnen een (deel van) een zuiveringskring alle systeemonderdelen in een model gesimuleerd en onder verschillende denkbeeldige omstandigheden getest. Hieruit waar mogelijke optimalisaties in het systeem zitten. Een apart projectonderdeel vormt het reduceren van energiekosten van gemalen. Resultaat: Doelmatiger inzet van bedrijfsmiddelen door deze in hun werking meer op elkaar af te stemmen. Bemaling: Resultaat en inzet Kosten Kwaliteit Kwetsbaarheid Duurzaamheid Besparen k in 2020 Inzet dagen Kosten ext. k ex BTW 4A Optimalisatiestudie (OAS) 10 50 30 Besparen: structureel jaarlijks vanaf 2020. Inzet en Kosten: totaal voor de planperiode van 5 jaar. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 27

5: Zuivering A. Assetmanagement Doel: Door assetmanagement kosten besparen in het zuiveringsbeheer. Resultaat: Een instrumentarium en werkwijze die goed inzicht bieden in levensduur van onderdelen en risico s van bezwijken. Hierdoor wordt een zo hoog mogelijk (zuiverings) rendement behaald tegen zo laag mogelijke kosten. Aanpak: Assetmanagement is een vakgebied waarvoor kennis, goede meet- en datasystemen en een adequaat instrumentarium nodig zijn. Binnen het waterschap loopt een meerjarig ontwikkelproces om het beheer op het niveau van optimaal assetmanagement te brengen. Dit traject levert ook voor gemeenten belangrijke kennis op (met name project 3C) omdat er een mate van overlap zit tussen facetten van rioolbeheer en zuiveringsbeheer. B. Energieverbruik terugdringen Doel: Conform de MJA3 afspraken het gebruik van energie voor het zuiveringsbeheer jaarlijks verminderen. Resultaat: Minder energiegebruik en minder stijging van kosten als gevolg van de stijgende energieprijzen. Aanpak: Door het verbeteren van processturing, het verhogen van het rendement, opwekking van groen gas en andere maatregelen op het gebied van energiebesparing en energieproductie bereikt het waterschap steeds meer ketenefficiency. De samenwerking in de waterketen is hier ook van belang, om uiteindelijk ook de aanvoer zo constant en klein mogelijk te houden. Fosfaat terugwinnen Een aantal rioolwaterzuiveringsinstallaties in het land worden momenteel omgevormd tot een innovatieve fabriek. Zo n fabriek vergist het zuiveringsslib van vaak meerdere rioolwaterzuiveringsinstallaties. De installatie is tegelijk een zuiveringsinrichting én een Energie- en Grondstoffenfabriek. Met zo n installatie wordt ook het in het slib aanwezige fosfaat grotendeels teruggewonnen. Dit fosfaat kan weer nuttig worden gebruikt als grondstof voor de productie van bijvoorbeeld kunstmest. Zuivering: Resultaat en inzet Kosten Kwaliteit Kwetsbaarheid Duurzaamheid Besparen k in 2020 Inzet dagen Kosten ext. k ex BTW 5A Assetmanagement - 30 20 5B Energieverbruik terugdringen - 20 20 Besparen: structureel jaarlijks vanaf 2020. Inzet en Kosten: totaal voor de planperiode van 5 jaar. 28 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

Reststoffenunie De Reststoffenunie bv is een gezamenlijke onderneming van alle waterbedrijven in Nederland. De Unie van Waterschappen sluit met waterschappen - en ook met andere bedrijven - contracten af voor de levering van energie en grondstoffen, zoals slib, nitraat, fosfaat, maar ook gezuiverd water. Productie van grondstoffen kan uit als kosten voor het afvoeren, storten of verwerken hoger zijn. De reststoffenunie is een voorbeeld van hoe de markt voor grondstoffen verandert en hoe men deze ontgint. Het afval van vandaag wordt de grondstof van morgen. 6: Markt A. Marktontwikkeling energie en grondstoffen volgen Doel: Voor het bepalen van het rendement van technieken binnen de afvalwaterketen kennis bijhouden over de marktontwikkelingen voor de afzet van energie en grondstoffen volgen. Resultaat: Jaarlijkse bijstelling van uitgangspunten voor het bepalen van de best toepasbare technieken. Aanpak: Taak beleggen van het bijhouden van marktontwikkelingen. Jaarlijks evalueren en rapporteren. Markt: Resultaat en inzet 6B Marktontwikkeling energie en grondstoffen volgen 7: Uitvoer (geen maatregelen) Kosten Kwaliteit Kwetsbaarheid Duurzaamheid Besparen k in 2020 Inzet dagen Kosten ext. k ex BTW - 20 30 Besparen: structureel jaarlijks vanaf 2020. Inzet en Kosten: totaal voor de planperiode van 5 jaar. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 29

8: Watersysteem A. Opstellen waterkaart Doel: Gecombineerde informatie van alle onderdelen van watersysteem en waterketen geven snel en efficiënt inzicht voor beheer en planvorming. Resultaat: Gecombineerd inzicht in de werking van watersysteem en waterketen waardoor minder veldbezoeken nodig zijn en snellere en betere analyses mogelijk zijn. Aanpak: Het instrument waterkaart is beschikbaar en kan worden geïmplementeerd als de systemen van de deelnemende gemeenten en het waterschap hier op een goede manier in geïntegreerd kunnen worden. Het is een web-based GIS systeem dat via elke netwerkverbinding te raadplegen is, ook in het veld. De waterkaart sluit goed aan bij de BGT (Basisregistratie Grootschalige Topografie) en de toekomstige ontwikkeling naar de laan van de leefomgeving. B. Stedelijke wateropgave Doel: Het stedelijk gebied behoeden voor wateroverlast en schade. Resultaat: Een strategie voor het robuuster maken van het stedelijk gebied tegen wateroverlast en schade. De meest problematische situaties bevinden zich in Stadskanaal en Winschoten. Aanpak: De stedelijke wateropgave is in 2009 berekend en er zijn al projecten uitgevoerd. De wateroverlast in Winschoten in 2013 heeft geleid tot verschillende maatregelen, van aanpassen van wegkruisingen tot het vergroten van riolen en watergangen. Met het oog op klimaatverandering wordt een strategie opgesteld waarin alle facetten van het ruimtelijk beleid worden betrokken om de kans op wateroverlast en schade in de toekomst te beperken. Daarbij wordt nauw samengewerkt tussen gemeenten en waterschap. Bij de implementatie van maatregelen wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van het combineren van ontwikkelingen met bij voorbeeld herinrichting, herstructurering of sloop. Winschoten blank (Bron: Dagblad van het Noorden) Watersysteem: Resultaat en inzet Kosten Kwaliteit Kwetsbaarheid Duurzaamheid Besparen k in 2020 Inzet dagen Kosten ext. k ex BTW 8A Opstellen Waterkaart 10 80 60 8B Stedelijke wateropgave 25 60 30 Besparen: structureel jaarlijks vanaf 2020. Inzet en Kosten: totaal voor de planperiode van 5 jaar. 30 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

4.3 Verwachte opbrengst programma Op het programma is een analyse uitgevoerd van de opbrengsten van samenwerking. Hierbij is uitgegaan van de kostenontwikkeling zoals die nu wordt voorzien. Deze is uitgewerkt in de specificaties. Na uitvoering van het Afvalwaterplan, in 2020, zullen er concrete, meetbare resultaten zijn geboekt. Zonder samenwerking geen opbrengsten! De berekeningen gaan uit van integrale uitvoering van alle activiteiten en maatregelen uit het Afvalwaterplan. Financiële besparingen Voor de acht onderdelen zijn schattingen gemaakt van de besparingen voor gemeenten en waterschap, onderverdeeld naar structurele besparingen op de exploitatie en structurele vermindering van kapitaallasten. Besparingen zijn minder meerkosten, ze leiden tot een beperktere stijging van de rioolheffing en de zuiveringsheffing. De geraamde besparingen voor 2020 (prijspeil 2014) zijn: De vier gemeenten besparen door middel van hun programma s en werkwijze in de gesommeerde kosten conform de specificaties en het GRP Vlagtwedde gezamenlijk 604.000. Daarbij komt de besparingsambitie van de gesommeerde maatregelen uit dit Afvalwaterplan van 295.000. De totale besparingsambitie komt daarmee uit op 899.000. Dit is een besparing van 8,5 % conform de uitgangspunten van het Bestuursakkoord water. Waterschap Hunze en Aa s realiseert in 2020 een besparing van 4.090.000 (prijspeil 2010) voor het totale beheergebied. Deze geschatte besparingen van de gemeenten zitten vlak onder het niveau van het landelijk feitenonderzoek waterketen uit 2010 en het Bestuursakkoord Water uit 2011. De besparingen van het waterschap zitten daar aanmerkelijk boven. Groningen Oost volgt hiermee de landelijke trend en de trend binnen het samenwerkingsverband waterketen Groningen en Noord-Drenthe. In bijlage B is de besparingsopgave nader toegelicht. Kwaliteit Door samenwerking zal de kwaliteit van dienstverlening verbeteren. Door toename van de kennis, een goed functionerend waterloket en goed toegankelijke informatie kunnen burgers en bedrijven beter worden geholpen. Door toepassing van DoFEMaMe 2.0 en assetmanagement worden bestuurlijke keuzen en aansturing meer transparant. Kwetsbaarheid De personele kwetsbaarheid wordt verkleind door de samenwerking tussen gemeenten te intensiveren, maar ook tussen gemeenten en waterschap. Door gezamenlijk in te zetten op strategisch/tactisch beheer (zie hoofdstuk 6) wordt de regie op de taakuitvoering versterkt, en kan beter op capaciteit, kwaliteit en risico s gestuurd worden. Duurzaamheid Samenwerking maakt ruimte voor ontwikkeling van terugwinning van grondstoffen en energie. Energiebesparing en optimalisatie maken het afvalwatersysteem efficiënter en doelmatiger. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 31

5 FINANCIËN 5.1 Kader financiën Het Afvalwaterplan omvat drie gemeentelijke rioleringsplannen en het zuiveringsplan van het waterschap. Het sluit aan bij het vigerende GRP van Vlagtwedde. Hier is de financiële structuur van het Afvalwaterplan op afgestemd. Binnen de onderdelen van het Afvalwaterplan is een differentiatie aangebracht, die voortkomt uit de wettelijke verdeling van taken binnen de afvalwaterketen (zie 2.3 en 5.2). De gezamenlijke noemer kunnen we terugvoeren op de visie, zoals geformuleerd in hoofdstuk 2. Het kiezen voor gezamenlijke verantwoordelijkheid werkt door in de verdeling van kosten (zie 5.3). Er zijn belangrijke verschillen in de huidige kosten van het rioolbeheer in de vier gemeenten. De bevolkingsontwikkeling heeft daar invloed op. We volgen de ontwikkelingen teneinde de rioolheffing zo beperkt mogelijk te laten stijgen. Kostenbesparing en samenwerking zijn in dit verband van groot belang om de kwetsbaarheid te verkleinen en de kwaliteit te verbeteren. De kosten voor het rioolbeheer worden gedekt uit de rioolheffing, die voor het zuiveringsbeheer uit de zuiveringsheffing. De gezamenlijke maatregelen uit dit Afvalwaterplan zijn evenwichtig verdeeld over de partijen waardoor lastenverschuiving wordt vermeden. Het Afvalwaterplan is nieuw voor de regio. Het zet in op een verbetering van doelmatigheid en efficiëntie. Daarbij gaat de kost voor de baat uit. We verwachten, dat in de loop van de uitvoering van het Afvalwaterplan zichtbaar wordt hoe investeringsvolumes dalen en hoe operationeel beheer Rioolwaterzuiveringsinstallatie Scheemda doelmatiger wordt. In hoofdstuk 4.3 is daarvan een inschatting gemaakt. In 5.4 is geschetst hoe de realisatie van de afspraken wordt gevolgd. Het is een kwestie van de goede dingen doen en de dingen goed doen. 32 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

5.2 Opbouw kosten In het Afvalwaterplan brengen we een splitsing aan tussen kosten voortkomend uit activiteiten en maatregelen, die gezamenlijk door de vijf partijen worden uitgevoerd, en individuele kosten voor het rioolbeheer respectievelijk het zuiveringsbeheer. Voor gemeenten vindt u in de specificaties het complete kostendekkingsplan voor de rioolheffing in de komende vijf jaar. De rioolheffing is globaal opgebouwd uit: exploitatiekosten, waaronder: personeelskosten externe kosten voor operationeel beheer kapitaallasten van uitgevoerde investeringen kapitaallasten van nieuwe investeringen, voortkomend uit het Afvalwaterplan (specificaties) gezamenlijke activiteiten en maatregelen uit het Afvalwaterplan (hoofdrapport) De eerste drie punten zijn uitgewerkt in de gemeentelijke specificaties. De volgende paragraaf gaat over de uitwerking van punt 4, de gezamenlijke activiteiten en maatregelen zoals opgenomen in hoofdstuk 4. Voor het waterschap maken de kosten deel uit van de begroting voor het totale zuiveringsbeheer. Rioolbeheer Bellingwedde Gezamenlijke uitvoering Afvalwaterplan Rioolbeheer Oldambt Rioolbeheer Stadskanaal Rioolbeheer Vlagtwedde Zuiveringsbeheer Hunze en Aa s Opbouw gezamenlijke en individuele kosten per organisatie 5.3 Gezamenlijk programma Het programma van het Afvalwaterplan betreft alle activiteiten en maatregelen zoals in hoofdstuk 4 uitgewerkt, niet de investeringen en exploitatielasten van afzonderlijke partijen. De activiteiten en maatregelen hebben een vaste kostencomponent en een flexibele component die te relateren is aan de gemeentegrootte. Daarom hebben we gekozen voor een evenwichtige verdeling van kosten over partijen. Voor de gemeenten betekent dit dat 25% van de kosten bestaan uit vaste kosten, en 75% van de kosten wordt verdeeld naar de omvang van het aantal eenheden waarover rioolheffing wordt geheven. Het waterschap neemt bij het verdelen van kosten over alle vijf partijen 20% (1/5) voor zijn rekening. Voor de onderdelen (3) Inzameling en transport en (5) zuivering is voor een andere kostenverdeling gekozen: Onderdeel (3) Inzameling en transport wordt door de gemeenten bekostigd; Onderdeel (5) zuivering wordt het waterschap bekostigd. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 33

Binnen Groningen Oost is er voor gekozen om kosten en uren (uurkosten) van elkaar te scheiden. Het kostenverdelingsvoorstel is alleen van toepassing op externe kosten voor bijvoorbeeld ondersteuning, onderzoek, bijeenkomsten en communicatie. Alleen de uren voor coördinatie van de uitvoering van het Afvalwaterplan zijn op kosten gezet en volgens de verdeelsleutel over de vijf partijen verdeeld. Voor de overige ureninzet is afgesproken dat deze evenredig over de partijen plaats vindt en dat deze niet onderling verrekend worden. Daarbij merken we op dat investeringen en exploitatiekosten buiten beschouwing zijn gelaten, die zijn in de gemeentelijke specificaties uitgewerkt. Voor Vlagtwedde zijn deze in het vigerende GRP vastgelegd. De gemeentelijke kosten voor gezamenlijke maatregelen maken deel uit van het kostendekkingsplan in de specificatie. De dekking van de kosten voor het waterschap vindt plaats via de begroting van het zuiveringsbeheer. Dit leidt tot het volgende overzicht van kosten per individuele organisatie. Gemeente Bellingwedde 56.000 Gemeente Oldambt 142.000 Gemeente Stadskanaal 124.000 Gemeente Vlagtwedde 76.000 Waterschap Hunze en Aa's 72.000 Kosten in over de totale planperiode van 5 jaar Blijham 34 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

5.4 Monitor 3K+D De afspraken in het Bestuursakkoord Water (BAW) uit 2011 worden landelijk gemonitord. Dit gebeurt per regio en per cluster. Naast de regio Groningen en Noord-Drenthe zijn er in het hele land samenwerkingsverbanden binnen de waterketen. Al deze regio s worden gemonitord tot 2020. In het Bestuursakkoord zijn afspraken vastgelegd over Kosten, Kwaliteit, Kwetsbaarheid en Duurzaamheid. Door intensieve samenwerking moeten deze afspraken resulteren in een doelmatiger waterbeheer zodat de stijging van lasten worden beperkt. Het doel van deze aanpak is dat door samenwerking: 10% minder meerkosten in 2020 in het beheer van de afvalwaterketen ten opzichte van de beschreven referentiesituatie wordt gerealiseerd. Voor Groningen en Noord-Drenthe is deze besparing vastgelegd op 14,9 miljoen vanaf 2020 (ca. 10 % minder meerkosten). Zie hiervoor ook bijlage B; de personele robuustheid (tegenovergestelde van kwetsbaarheid) bij de deelnemende organisaties vergroot wordt; de kwaliteit (professionaliteit) van dienstverlening wordt behouden dan wel versterkt; de duurzaamheid binnen de waterketen wordt versterkt. De BAW monitor zal de komende jaren jaarlijks worden uitgevoerd om de voortgang van de realisatie van afspraken uit het Bestuursakkoord Water te meten. BAW monitor 2015 De monitor is in het voorjaar van 2015 voor het eerst uitgevoerd. De resultaten beschrijven de situatie van voor het opstellen van het Afvalwaterplan. In onderstaande grafieken is de toestand op de vier aspecten af te lezen. Het besparen van kosten lijkt in 2014 de goede kant op te gaan, doordat de gesommeerde kosten van de gemeenten onder het afgesproken niveau zitten. Naar de toekomst (2020) ligt er nog een besparingsopgave, die mede door de uitvoering van dit Afvalwaterplan en de samenwerking vrijwel gerealiseerd gaat worden. Voor de onderdelen kwetsbaarheid, kwaliteit en duurzaamheid is de nulsituatie vastgelegd. Hieruit komt het volgende beeld naar voren: De kwetsbaarheid van binnendiensten is uitgedrukt in de vorm van robuustheid van de organisaties. Deze is alleen gemeten bij de gemeenten. Uit de monitor blijkt de robuustheid bij alle gemeenten laag te zijn. Samenwerking kan deze versterken. De kwaliteit van de uitvoering van de taken van de binnendienst. De kwaliteit is gemiddeld en verschilt per organisatie per taakveld. De duurzaamheid is voor alle vijf organisaties gemeten. De verduurzaming van de afvalwaterketen is net gestart. Het Afvalwaterplan bouwt dit verder uit. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 35

6 ORGANISATIE 6.1 Van plan naar uitvoering De samenwerking tussen de vier gemeenten en het waterschap is niet nieuw. De samenwerking heeft al een aantal resultaten opgeleverd (zie 3.5). Het heeft o.a. geresulteerd in het gezamenlijk aanleggen van een grondwatermeetnet, een gezamenlijke aanbesteding van reinigen en inspecteren van riolen en een waterakkoord. Het vaststellen van het Afvalwaterplan vormt een nieuwe stap in de samenwerking. Hiermee is een proces in gang gezet, dat leidt tot structurering van de samenwerking. De samenwerking in de waterketen tot een succes maken is een kwestie van aanpak. We kunnen daarvoor inspiratie putten uit de theorie van Simon Sinek. In zijn Gouden Cirkel plaatst hij de HOE vraag tussen het WAAROM en het WAT. In de visie (H2) is het WAAROM beschreven. Naast de uitvoering van activiteiten en maatregelen (H4, WAT) staat nu het verder vorm geven van de samenwerking (HOE) centraal. Op de uitvoering van het Afvalwaterplan zal een goede regie nodig zijn om de resultaten van activiteiten en maatregelen door te vertalen naar de juiste vorm van samenwerking. Het gaat om het sturen op alle aspecten van de gouden cirkel. Mensen geloven je niet om wat je doet of hoe je iets doet, maar om waarom je het doet. Dit kunnen we gebruiken voor het structureren van de samenwerking. We onderscheiden drie rode lijnen: Versterk beleidsprocessen op strategisch/tactisch niveau, samen met het waterschap; Maak slim gebruik van de regionale samenwerking en de samenwerking met marktpartijen; Betrek inwoners en bedrijven. WAT HOE WAAROM De Gouden Cirkel van Simon Sinek De belangrijkste vervolgstap na het vaststellen van het Afvalwaterplan is het ontwikkelen van gezamenlijk beheer op strategisch/tactisch niveau, samen met het waterschap. Vervolgens kan worden ingezet op versterking van de gezamenlijke uitvoering van taken. Zo ontstaat een doelmatige aanpak van de samenwerking: stap 1: Gezamenlijke beleidsvorming door middel van het Afvalwaterplan. stap 2: Samen versterken van het beheer op strategisch/tactisch niveau. stap 3: Stapsgewijs opbouwen van gezamenlijke uitvoering van activiteiten en taken. Voor deze aanpak vormt de zeggenschap van de vijf zelfstandige organisaties een belangrijke voorwaarde. Bij de te nemen stappen vormen zowel de doelen van het Afvalwaterplan als het behoud van zeggenschap de kaders waarbinnen wordt uitgevoerd. 36 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

6.2 Versterken beleidsprocessen De uitvoering van de activiteiten en maatregelen leidt niet automatisch tot de realisatie van de doelen. De uitvoering van de maatregelen moet samen op gaan met een versterking van de sturende processen in het rioolbeheer, anders wordt het gewenste effect niet bereikt. We onderscheiden twee sturende processen binnen de afvalwaterketen. Tijdens de 0-meting rioolbeheer uit 2014 is de kwaliteit van uitvoering van beide processen onderzocht. Deze processen zijn: Beheersysteem Inspecties Maatregelenpakket Levensduur Vervangingsbeleid / afkoppelen Maatregelen Onderhoud Vervanging het proces toestand beoordeling, bestaande uit: een goed functionerend beheersysteem; het adequaat uitvoeren van controles en inspecties; het goed functioneren van een maatregelenpakket; een goed afwegingskader voor bepaling van levensduur en levensduur verlengende maatregelen; een goed afwegingskader voor maatregelkeuze; vervangen / relinen / afkoppelen. Proces toestand beoordeling In dit proces onderbouwen vijf pijlers een goede maatregelkeuze. Van de boven geschetste vijf pijlers zijn de eerst twee bij alle gemeenten goed op orde. De overige drie kunnen bij alle gemeenten worden versterkt en verbeterd. Strategisch beheer legt vervolgens de verbinding tussen alle gegevens, en vertaalt dit door naar heldere uitgangspunten voor sturing op levensduur van riolering. We noemen dit ook wel risico gestuurd beheer, dat kan worden door ontwikkeld tot assetmanagement. De afstemming met andere beleidsterreinen binnen de ruimtelijke ordening moet gewaarborgd blijven. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 37

Beheersysteem Basisrioleringsplan Meten en monitoren Optimalisatie afvalwatersysteem Proces functioneren van het stelsel het proces functioneren van het stelsel, bestaande uit: een goed functionerend beheersysteem; actuele basisrioleringsplannen, mede gebaseerd op meetresultaten; een systeem van meten en monitoren van de werking van riolen en gemalen; een optimalisatiestudie van riolering en zuivering binnen een zuiveringskring; een goed functionerend gemalenbeheer. In dit proces draait het om inzicht en onderbouwing van beleid. Het komt nog al eens voor dat theoretische aannames en modellen niet in overeenstemming zijn met de praktijk. Ook het Gemalenbeheer Beleid en planvorming optimaliseren van het afvalwatersysteem kan tot forse reductie van investeringen leiden. Zowel deze activiteit, als het meten en monitoren, worden nauwelijks tot niet benut. Door deze gegevens goed te verzamelen en te benutten bij het opstellen van basisrioleringsplannen, kunnen investeringen in het rioolstelsel worden geoptimaliseerd. Strategisch beheer houdt in dit geval in dat er gestuurd wordt op basis van kennis, inzicht en goede uitwisseling van informatie. Het is een proces dat zich vooral binnen het rioolbeheer voltrekt, en dat zeer gevoelig is voor kwetsbaarheid van de rioolbeheer-organisatie. Voor beide processen geldt dat het nemen van doelmatige investeringsbeslissingen is gebaseerd op vijf pijlers. Alle pijlers moeten van voldoende kwaliteit zijn en de samenhang moet goed worden bewaakt. Het op orde hebben en houden van deze twee processen biedt de garantie voor goed functionerende beleidsprocessen en een transparant en afgewogen beleid. De opgave is om de processen gezamenlijk op orde te brengen en te houden. Een aantal projecten en maatregelen uit het programma draagt bij aan het versterken van de beleidsprocessen. Dat vergt een continue regie op de samenhang in de uitvoering van taken. Het levert een doelmatig en efficiënt rioolbeheer op: goede kwaliteit voor de laagste prijs. 38 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

Molenhornstraat Winschoten 6.3 Gezamenlijke uitvoering taken Op dit moment is de uitvoering van operationele taken vooral individueel, per organisatie. Gemeenten en waterschap voeren ieder hun eigen taken uit, waarbij al veel zaken worden uitbesteed aan marktpartijen. De aanbesteding van deze taken gebeurt in de regel ook individueel. In de toekomst voorzien we mogelijkheden voor gezamenlijke uitvoering van taken. Hierbij spelen vooral de doelen om kwaliteit te verbeteren en om kwetsbaarheid te verminderen een grote rol. Binnen de planperiode van het Afvalwaterplan willen we goede kansen realiseren. Het draait daarbij om een bijdrage aan de doelen van samenwerking. Maar het draait evenzeer om de wil tot samenwerken. Onderstaande kansen worden opgepakt; dat gebeurt op drie niveaus: Regionale samenwerking: Gezamenlijk meten en monitoren; Gezamenlijk gegevensbeheer voor de riolering, ontwikkelen assetmanagement. Uitvoering Afvalwaterplan eerste fase: Het gezamenlijk uitvoeren van het waterloket, de afhandeling van klachten en communicatie; Organiseren van gemalenbeheer / telemetrie / meetplannen; Gezamenlijk aanbesteden reinigen en inspecteren; Oldambt en Stadskanaal doen al mee in regionale aanbesteding, in een volgende ronde willen Bellingwedde en Vlagtwedde aansluiten; Opstellen van de waterkaart / geografische info, teneinde inzicht in systeem en informatie tussen waterschap en gemeente efficiënter te organiseren; Afstemmen kennis en capaciteit, verminderen van kwetsbaarheid. Uitvoering Afvalwaterplan tweede fase: Het gezamenlijk uitbouwen van de bestaande rol van de markt bij o.a. het kolken reinigen, vegen, reinigen en inspecteren van riolen; Het gezamenlijk aanbesteden van werkzaamheden; Operationeel grondwaterbeheer. Het waterteam gaat eerst onderzoeken wat het organiseren van samenwerking op het onderwerp gemalenbeheer / telemetrie / meetplannen oplevert. Afhankelijk van wat dit oplevert kan verdere uitvoering volgen. De ontwikkeling van operationele samenwerking wordt geborgd door regie en zeggenschap van de individuele organisaties goed af te stemmen op de taakuitoefening van de operationele taken. Bij de zeggenschap hoort de volledige controle over financiën en besluitvorming. Deze komt vooral tot uitdrukking in de synergie tussen rioleringsprojecten en ruimtelijke ordening. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 39

6.4 Participatie Bij de uitvoering van de watertaken staat een veilige, mooie en schone woonomgeving voorop. De beheerders willen dit graag samen met de inwoners en bedrijven in stand houden en waar mogelijk verbeteren. Dat gaan we doen door inwoners en bedrijven te betrekken bij beleidsontwikkeling en projecten en door het inrichten van een actief waterloket. Ontwikkelen van beleid In de komende periode zijn klimaatadaptatie en verbetering van de waterkwaliteit belangrijke thema s. Naast het goed functioneren van de ondergrondse infrastructuur gaat het hierbij ook om het vasthouden, bergen en afvoeren van water via straten, wegen, pleinen, groenvoorzieningen, greppels, sloten en vijvers. Dat kan op vele manieren, daarom is overleg over wat het best past bij buurt of omgeving van belang. We willen graag maatwerk leveren en kansen benutten om ook andere functies met het waterbeheer te combineren, zoals het herstel van oude lopen en het meer zichtbaar maken van water. Waterloket Via het waterloket wordt de communicatie met inwoners en bedrijven verstevigd. Veel mensen zijn geïnteresseerd in het water in hun omgeving. Daar willen we actief op inspelen. Daarnaast willen we actief aan de slag met vragen, klachten en meldingen. Veel vragen kunnen worden opgelost met een goede voorlichting. Daar waar de vraagstelling verder gaat willen we snel en adequaat antwoorden geven en problemen kunnen oplossen. Achter het waterloket organiseren we in samenwerking in goede backoffice, waar klachten en meldingen goed geregistreerd worden en waar ook geregeld analyse plaats vindt. Klachten en meldingen vormen een belangrijke bron voor het planmatig en doelmatig investeren in de afvalwaterketen. Uitvoeren van projecten Bij de uitvoering van projecten treden we actief in overleg met de omgeving. We laten plannen zo goed mogelijk aansluiten bij de wensen van omwonenden en zorgen voor beperking van de overlast. Daar horen goede afspraken bij met een overheid waarop je kan vertrouwen. Continentenlaan Stadskanaal 40 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

6.5 Structuur De samenwerking binnen Groningen Oost kent een pragmatisch opgezette uitvoeringsorganisatie bestaande uit: Een bestuurlijk overleg van de portefeuillehouders van de vijf betrokken organisaties; Een managementoverleg bestaande uit managers van de vijf organisaties; Het waterteam voor de uitvoering van actuele taken of projecten. De voorbereiding en begeleiding van het Afvalwaterplan is uitgevoerd door het waterteam. Deze werkgroep heeft diverse inhoudelijke projecten onder haar hoede en zal deze rol behouden. Hiertoe worden onderstaande afspraken gemaakt. Naast de samenwerking in Groningen Oost is er ook een regionale samenwerking in Groningen en Noord-Drenthe. Hier wordt regelmatig afgestemd tussen de clusters en worden projecten gecombineerd met andere clusters uitgevoerd. De coördinator van het waterteam overlegt regelmatig met collega s uit andere clusters. Zo wordt vermeden dat het wiel twee keer wordt uitgevonden, en leren clusters van elkaar. De regionale waterregisseur ondersteunt het cluster en coördineert de landelijke afstemming voor het realiseren van de doelen uit het Bestuursakkoord Water. Het waterteam Het waterteam krijgt de regie over de uitvoering van de gezamenlijke activiteiten en maatregelen van het Afvalwaterplan, zoals beschreven in hoofdstuk 4. De werkgroep is samengesteld uit de vijf deelnemende organisaties. De inzet van de leden wordt door de vijf organisaties geborgd, waarbij evenredige inzet en goede onderlinge afspraken de basis vormen. Hierop vindt geen financiële verrekening plaats. De resultaten, taken en verantwoordelijkheden van het waterteam worden afgestemd met het managementoverleg. De zeggenschap over rioolheffing, zuiveringsheffing en de afstemming met integrale projecten blijft zoals die is: bij de afzonderlijke partijen. Uitvoering van het programma vraagt om coördinatie. Deze inspanning stijgt uit boven de evenredige inzet op de uitvoering van de verschillende onderdelen van het programma. In de onderliggende begroting is voor uitvoering van deze taak anderhalve dag per week geraamd. Deze taak zal door één van de deelnemende organisaties worden ingevuld en onderling worden verrekend. Mandaat Bij het vaststellen van het Afvalwaterplan geven de vijf partijen mandaat aan het waterteam om regie over de uitvoering van de gezamenlijke maatregelen te nemen. Dit houdt in, dat het waterteam: de voortgang, afstemming en kosten bewaakt van alle direct uit het Afvalwaterplan voortvloeiende gezamenlijke activiteiten en maatregelen; jaarlijks rapporteert aan de vijf organisaties, aan de regionale monitor 3K+D deelneemt en jaarlijks een bestuurlijk overleg organiseert; als opdrachtnemer fungeert voor de uitvoering van gezamenlijke activiteiten en maatregelen, die voortvloeien uit het Afvalwaterplan; de stappen neemt om de geschetste organisatieontwikkeling voor te bereiden; zorg draagt voor communicatie over de uitvoering van het Afvalwaterplan. Aan het eind van de uitvoeringsperiode van het Afvalwaterplan bereidt het waterteam een projectplan voor de volgende planperiode voor. Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 41

7 VERANTWOORDING Het Afvalwaterplan Groningen Oost is opgesteld door het waterteam, bestaande uit medewerkers van de gemeenten en het waterschap. Voor het maken van dit plan is gebruik gemaakt van diverse bronnen. Er is bewust gekozen om achtergrondinformatie weg te laten. We hebben ons direct gericht op de toepassing van bestaand beleid en nieuwe inzichten op de situatie in de regio. De belangrijke documenten die als onderlegger voor het Afvalwaterplan hebben gediend zijn: rapportages van het landelijke Deltaprogramma; de routekaart afvalwaterketen 2030; Verbindend Water - langetermijnvisie waterketen; de afstemmingsnota schoon en gezond water in Noord-Nederland; documenten van het regionale samenwerkingsverband Waterketen Groningen en Noord-Drenthe; het waterbeheerplan van waterschap Hunze en Aa s 2010-2015; gemeentelijke Rioleringsplannen en Waterplannen van de vier gemeenten; het waterplan Westerwolde met bijbehorend uitvoeringsprogramma; basisrioleringsplannen van de vier gemeenten. In de specificaties van de gemeenten is een nadere uitwerking te vinden van zaken die in het gemeentelijk rioleringsplan thuis horen. Sellingen 42 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

BIJLAGE A BEGRIPPENLIJST EN OPBOUW (AFVAL)WATERKETEN Begrippenlijst De woorden en verklaringen in deze lijst zijn deels afkomstig uit de NEN 3300 Buitenriolering - Termen en definities en wetgeving. Daarnaast zijn vrij gebruikelijke definities uit het vakgebied opgenomen. Afkoppelen Afvalwater Afvalwaterzuiveringsinrichting Afvoerend oppervlak Afwatering Afzetting Assetmanagement Basisinspanning Basisrioleringsplan De afvoer van regenwater loskoppelen van de afvoer van afvalwater naar de rioolwaterzuivering Zie Stedelijk afvalwater Ook wel afvalwaterzuiveringsinstallatie, zie Rioolwaterzuiveringsinrichting Het naar de riolering afwaterende oppervlak Afvoer van regenwater via het maaiveld of via greppels en kanalen naar het oppervlaktewater of regenwaterriool Aankoeken van slib, vet en kalk op de wand van een rioolbuis; tevens afzetting van bodemmateriaal anders dan zand ter plaatse van een buisverbinding of scheur Doelmatige zorg voor het geheel aan voorzieningen van waarde in het afvalwater- en stedelijk watersysteem, waarmee een organisatie haar primaire doelen realiseert Term die de capaciteit van een referentie-rioolstelsel aangeeft, en als maat dient voor de hoeveelheid afvalwater die via een overstort in het oppervlaktewater komt Rapportage die de feitelijke werking van het rioolstelsel beschrijft en de uit te voeren verbeteringsmaatregelen conform de doelen Bedrijfsafvalwater Bergbezinkbassin Bergbezinkleiding Berging Bodempassage Doorlatende verharding Drukriolering Droogweerafvoer (DWA) Drukriolering Externe overstort Foutieve aansluiting Afvalwater dat vrijkomt bij door de mens bedrijfsmatig of in omvang als zij bedrijfsmatig was, ondernomen bedrijvigheid, dat geen huishoudelijk afvalwater, afvloeiend hemelwater of grondwater is Reservoir voor de tijdelijke opslag van afvalwater waaruit overstortingen kunnen plaatsvinden, waarin tevens slibafzetting plaatsvindt, met een voorziening om het slib te kunnen verwijderen Leiding voor de tijdelijke opslag van afvalwater waaruit overstortingen kunnen plaatsvinden, waarin tevens slibafzetting plaatsvindt, met een voorziening om het slib te kunnen verwijderen De inhoud van de riolering uitgedrukt in m3 of mm/ha Verzamelnaam voor voorzieningen waarbij hemelwater de bodem wordt ingeleid en via een onderliggend drainagesysteem naar oppervlaktewater wordt afgevoerd Waterpasserende elementenverharding voor de infiltratie van hemelwater naar de bodem Mechanische riolering waarbij het transport plaatsvindt door middel van pompjes en persleidingen de hoeveelheid afvalwater die per tijdseenheid in een droogweersituatie via het rioolstelsel wordt afgevoerd Riolering waarbij het transport van afvalwater gebeurt door middel van pompen en persleidingen Rioolput met een opening achter een drempel, via welke rioolwater bij extreem hoge rioolwaterstanden loost naar het oppervlaktewater Het aansluiten van een vuilwateraansluiting op een regenwaterriool of omgekeerd Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 43

Gemengd rioolstelsel Gescheiden rioolstelsel Rioolstelsel, waarbij stedelijk afvalwater (afvalwater + afvloeiend hemelwater) door één leidingstelsel wordt getransporteerd Rioolstelsel, waarbij afvalwater en afvloeiend regenwater door twee afzonderlijke leidingstelsels, vuilwaterriool en hemelwaterriool, wordt afgevoerd. Het hemelwater heeft een open verbinding met het oppervlaktewater OAS Ontwatering Optimalisatiestudie Afvalwatersysteem; een studie waarin de optimalisatie en afstemming tussen riolering, bemaling en inrichting van de afvalwaterzuivering wordt uitgewerkt Afvoer van water uit percelen over en door de grond en eventueel door drains, kleine sloten en greppels naar een stelsel van grote waterlopen met als functie afwatering Grondwater Water dat zich in de bodem bevindt, meestal beperkt tot het water beneden de grondwaterspiegel Overstorting De lozing van afvalwater via een overstortdrempel naar oppervlaktewater Hemelwaterriool Huishoudelijk afvalwater Hydraulische berekening Infiltratie Inspectie IT-riool Zie regenwaterriool Afvalwater dat overwegend afkomstig is van menselijke stofwisseling en huishoudelijke werkzaamheden Het door rekenen bepalen van het hydraulisch functioneren van een rioolstelsel. Hydraulica is de leer van waterbeweging Intreding van water in de bodem. Hierbij worden vaak hulpmiddelen gebruikt als kratten, buizen of bollen om dit proces te benutten en te versnellen Het waarnemen, herkennen en beschrijven van de toestand waarin de riolering verkeert Geperforeerd (infiltratie-transport)riool, gelegen boven de grondwaterstand, opvang van (ondergronds) afvloeiend hemelwater en (vertraagde) infiltratie naar de bodem Randvoorziening Regenwaterriool / RWA-riool Riolering Riool Rioolput Rioolwaterzuiveringsinrichting (RWZI) Voorziening in het rioolstelsel die tot doel heeft de lozing van afvalwater uit het riool, naar het oppervlaktewater, op een specifieke plaats te doen verminderen Voorziening voor de inzameling en verdere verwerking van afvloeiend hemelwater Het samenstel van riolen, rioolputten en bijbehorende voorzieningen voor de inzameling en het transport van afvalwater Samenstel van buizen tussen twee putten bestemd voor de inzameling en/of het transport van afvalwater Constructie toegang gevend tot het rioolstelsel (te herkennen aan gietijzeren deksels in de weg) Het totaal van de grond, gebouwen en apparatuur voor de zuivering van afvalwater Lamellenafscheider Lekkage Meten en monitoren Voorziening voor de behandeling van op oppervlaktewater geloosd hemelwater Het in- of uittreden van water via voegen, scheuren, langs inlaten of door de wand van een rioolbuis of rioolput Het verrichten van waarnemingen van waterstanden, debieten en waterkwaliteit, het beheer van data, en het analyseren van resultaten, teneinde een beeld te krijgen van het functioneren van het rioolstelsel Stedelijk afvalwater Stedelijk watersysteem Huishoudelijk afvalwater of een mengsel daarvan met bedrijfsafvalwater, afvloeiend hemelwater, grondwater of ander afvalwater, waarvan de houder zich ontdoet, voornemens is zich te ontdoen of zich moet ontdoen Het water dat deel uitmaakt van het watersysteem in de bebouwde kom, inclusief bedrijven- en industrieterreinen en glastuinbouw 44 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

Verbeterd gescheiden rioolstelsel Verhard oppervlak Vuilwaterriool / Droogweerafvoerriool / DWA-riool Wadi Water op straat Waterpasserende verharding Waterketen Wateroverlast Wortelingroei Gescheiden rioolstelsel waarvan hemelwaterstelsel is voorzien van overstortdrempels om de negatieve effecten van foutaansluitingen af te vangen en een deel van het hemelwater af te voeren naar de rioolwaterzuiveringsinrichting Oppervlak in stedelijk gebied waar neerslagwater niet kan infiltreren, maar oppervlakkig afstroomt (huizen, straten, en dergelijke) Voorziening voor de inzameling en het transport van stedelijk afvalwater Brede greppelachtige voorziening voor de opvang van (bovengronds) afvloeiend hemelwater en (vertraagde) infiltratie naar de bodem Het optreden van waterstanden boven het maaiveldniveau Waterpasserende elementenverharding voor de infiltratie van hemelwater naar de bodem De keten van waterproductie (drinkwaterbedrijven en individuele waterwinning), waterverbruik (huishoudens, bedrijven en instellingen), inzameling en transport van afvalwater (gemeenten en waterschappen) en rioolwaterzuivering (waterschappen) Het optreden van waterstanden boven maaiveldniveau waarbij hinder of schade wordt ondervonden Wortels van bomen of planten, die door voegen, scheuren of via gebouw of kolkaansluitingen het riool zijn ingegroeid Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 45

BIJLAGE B TAAKSTELLING EN DOELEN GRONINGEN OOST Overgenomen uit de Samenwerkingsovereenkomst Groningen en Noord-Drenthe, prijspeil 2010 Het landelijk Bestuursakkoord Water bevat opgaven die in de regio Groningen en Noord-Drenthe zijn door vertaald in een Regionaal Feitenonderzoek (RFO). Hieruit komen de volgende doelen voort, we spreken van de 3K s en D: Maatschappelijke Kosten in de waterketen te verlagen; Vergroting van de Kwaliteit en efficiency van de uitvoering van de beheertaken; Vermindering van personele Kwetsbaarheid; Duurzaamheid en innovatie in de waterketen versterken. Binnen de regio Groningen en Noord-Drenthe is afgesproken om binnen de 27 gemeenten en 2 waterschappen met ingang van 2020 structureel 14,9 miljoen euro te besparen. Dit betreft een 10% Besparingsopgave minder-meer uitgave ten opzichte van de geraamde uitgaven voor 2020, zoals die in het Regionaal Feitenonderzoek is opgenomen. De samenwerkingspartners in cluster Groningen Oost hebben samen de taakstelling om: Te besparen op de jaarlijkse kosten: dit leidt tot een beperking van de kostenstijging en uiteindelijk tot een gematigde lastenontwikkeling (rioolheffing en zuiveringsheffing) vanaf 2020. Het geactualiseerde besparingspotentieel voor cluster Groningen Oost is in paragraaf 4.3 beschreven. Kwaliteit van de (afval)waterketen te verbeteren: Het vergroten van de kwaliteit van uitvoering, dienstverlening en innovatievermogen De kwaliteit van het afvalwaterketenbeheer moet behouden blijven en waar mogelijk verbeterd worden. (Personele) kwetsbaarheid te verminderen: De afvalwaterketen moet minder kwetsbaar worden, zodat bijvoorbeeld de gevolgen van klimaatverandering kunnen worden opgevangen. Samenwerking kan en moet er ook voor zorgen dat de beheerorganisaties minder kwetsbaar worden. Er wordt optimaal gebruik gemaakt van elkaars expertise. De partijen stellen zich ten doel deze tekorten weg te nemen door de benodigde capaciteit aan te vullen of door een andere wijze van organiseren een oplossing te bieden (denk aan specialisatie, collegiale vervanging). Duurzaamheid en innovatie in de (afval)waterketen te versterken: Verhogen van duurzaamheid wordt gekoppeld aan het verhogen van doelmatigheid. We starten hiertoe pilots op om mogelijkheden te verkennen. Partijen vullen deze doelen in door het programma gezamenlijk te realiseren en de resultaten van de samenwerking te monitoren en op basis daarvan bij te sturen. 46 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016

Taakstelling kostenbesparing waterschappen en gemeenten: 14,9 miljoen Taakstelling waterschappen Noorderzijlvest totaal 2.960.000,- Hunze en Aa s totaal 4.090.000,- Taakstelling gemeenten Gemeenten totaal 7.780.000,- verdeeld over de clusters globaal Kop van Drenthe 1.750.000,- Garmerwolde 2.180.000,- Westerkwartier 630.000,- Groningen-Centraal 960.000,- Groningen Oost 1.030.000,- DAL 600.000,- BMWE 630.000,- Taakstelling kostenbesparing waterbedrijven: 3,1 miljoen Waterbedrijf Groningen 1.300.000, - Waterleidingmaatschappij Drenthe 1.800.000, - Bedragen in Overzicht regionale Taakstellingen Concept versie 2.4-4 januari 2016 Afvalwaterplan Groningen Oost 47

COLOFON De werkgroep bestond uit: Gemeente Bellingwedde Stef Middelbos Gemeente Oldambt Gerhard Hurenkamp Gemeente Stadskanaal Erwin Pereira Gemeente Vlagtwedde Liane Remmelts en Albert IJbema Waterschap Hunze en Aa s Jan Egberts Eleveld en Wilfried Heijnen Productie Afvalwaterplan: Projectleiding, tekst en fotografie Jeroen Niezen (Asopos Consult) Kostendekkingsplannen Diane Krijt-Schepers (Ingenieursbureau DKS) Verbeelding en lay-out Mieke Bos (ROmiek) Rioolwaterzuiveringsinstallatie Scheemda 48 Afvalwaterplan Groningen Oost Concept versie 2.4-4 januari 2016