Gemeente Gorinchem. Begroting 2017

Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 1.1 Algemeen 5 1.2 De nieuwe begroting op hoofdlijnen 6 1.3 Financiële positie 8 1.4 Leeswijzer 13 2 Beleidsbegroting: Programmaplan 17 2.1 Programma 1 Bestuur en Ondersteuning 17 2.2 Programma 2 Veiligheid 21 2.3 Programma 3 Verkeer en vervoer 28 2.4 Programma 4 Economie 33 2.5 Programma 5 Onderwijs 38 2.6 Programma 6 Sport, cultuur en recreatie 43 2.7 Programma 7 Sociaal domein 49 2.8 Programma 8 Volksgezondheid en Duurzaamheid 58 2.9 Programma 9 Volkshuisvesting, Ruimtelijke ordening en Stedelijke vernieuwing 62 2.10 Algemene dekkingsmiddelen 66 2.11 Overhead 67 2.12 Vennootschapsbelasting 68 2.13 Onvoorzien 68 3 Beleidsbegroting: Paragrafen 71 3.1 Weerstandsvermogen en risicobeheersing 71 3.2 Onderhoud kapitaalgoederen 80 3.3 Financiering 84 3.4 Bedrijfsvoering 89 3.5 Verbonden partijen 93 3.6 Grondbeleid en Vastgoedbeleid 123 3.7 Lokale heffingen 127 4 Financiële begroting 137 4.1 Grondslagen begroting en meerjarenraming 137 4.2 Overzicht van baten en lasten 138 4.3 Verschillenanalyse 145 4.4 Recapitulatie structureel begrotingsevenwicht 147 4.5 Uiteenzetting financiële positie 149 4.6 Investeringen 152 5 Bijlagen 156 5.1 Reserves 157 5.2 Voorzieningen 159 1

5.3 Vergelijking oude en nieuwe programmastructuur 162 5.4 Afkortingenlijst 164 2

Inleiding 3

4

1 Inleiding 1.1 Algemeen De -2020 van de gemeente Gorinchem kent een nieuwe opzet, die samen met de Klankbordgroep Financiën uit de gemeenteraad is bepaald. De indeling van de begroting is gewijzigd, met als doel een beter sturingsinstrument te zijn voor de gemeenteraad. De programma-opzet is gewijzigd van 14 naar 9 programma's, waarbij waar mogelijk gebruik is gemaakt van grafische weergave van informatie. Dit komt de leesbaarheid van de begroting ten goede. Binnen elk programma zijn concrete acties benoemd die in 2017 zullen worden uitgevoerd. Dit maakt het voor de gemeenteraad mogelijk om concreet te benoemen op welke acties hij (periodiek) geïnformeerd wil worden. De omvang van de begroting is gereduceerd en de informatiewaarde is toegenomen. De nieuwe begrotingsopzet zien wij als een groeimodel. In de begroting voor 2017 zijn al veel wijzigingen doorgevoerd, in de begroting 2018 gaan we daarmee verder. Samen met de gemeenteraad gaan we de nieuwe opzet begin 2018 evalueren. De begroting 2017 biedt ruimte voor nieuwe initiatieven en laat een gezond financieel perspectief zien. Speerpunten voor het komende jaar zijn o.a. de versterking van de binnenstad en stadspromotie. De extra inzet op dit vlak moet er toe leiden dat de lokale economie en werkgelegenheid een impuls krijgen, dat een groter aantal bezoekers van buitenaf langer in Gorinchem verblijft en dat het imago van de stad verder versterkt wordt. Het ingezette traject "Visie van de Stad" heeft tot doel samen met de inwoners en ondernemers uit de stad en regio een visie te ontwikkelen van hoe Gorinchem er in 2032 - als de stad 650 jaar bestaat - uit moet zien. Het vergroten van de verkeersveiligheid en verbeteren van de bereikbaarheid blijft onderwerp van aandacht in 2017. Op het gebied van onderwijs spant de gemeente zich in om elke leerling een optimale leeromgeving te bieden. Het beleidsveld Cultuur vraagt om een nadere beschouwing van de effecten van de bezuinigingen. Graag gaat het college met de raad in overleg om te bezien op welke onderdelen de gerealiseerde bezuinigingen mogelijk zeer negatieve effecten hebben gesorteerd en op welke wijze en in welke mate deze omgebogen kunnen worden. Op het Sociaal Domein is de ambitie dat inwoners die een beroep doen op de WMO, Jeugdwet of Participatiewet, eenvoudiger, sneller en beter worden geholpen zodat ze volwaardig kunnen blijven meedoen in de samenleving. Voor de duurzaamheid wordt een beleidsplan duurzaamheid opgesteld en de dienstverlening naar de stad wordt doorontwikkeld. De financiële positie van de gemeente verbetert. Na de jaren van noodzakelijke - maar ook pijnlijke - bezuinigingen is er nu sprake van een gezond financieel meerjarenperspectief met een meerjarig positief sluitende begroting. Het weerstandsvermogen is toegenomen en er is ruimte voor investeringen. De begrotingsdiscipline is aangepakt; de structurele lasten passen binnen de structurele baten, reserves worden slechts ingezet voor egalisatie of incidentele lasten. Daarbij zijn de geprognosticeerde baten op onderdelen teruggebracht, zodat ze weer op een reëel niveau staan. Tot slot heeft de ontwikkeling van het gemeentefonds, volgend op de positieve ontwikkeling van de rijksuitgaven, een positief effect op de begroting. Mede met het oog op de Tweede-Kamerverkiezingen in 2017, blijft terughoudendheid voor nieuwe of verhoogde uitgaven gepast. De lasten voor de burger nemen in 2017 met slechts ca. 1% toe. 5

1.2 De nieuwe begroting op hoofdlijnen Programma-indeling en taakvelden In juli 2016 heeft de gemeenteraad ingestemd met het indelen van onze Planning & Controlproducten in 9 programma's, in plaats van 14. Hiermee wordt, overeenkomstig de wens van raad, aangesloten bij het landelijke model. In de bijlagen van de begroting onder paragraaf 5.3 is ter verduidelijking een vergelijking tussen oude en nieuwe programmastructuur opgenomen. De begroting bestaat uit een beleidsmatig en uit een financieel gedeelte. Het beleidsmatige gedeelte bestaat buiten de programma s ook uit de paragrafen. De paragrafen geven een beeld van de beheersmatige aspecten die grote (beleidsmatige en/of financiële) gevolgen kunnen hebben en/of van belang zijn voor het realiseren van de programma's. Voortaan werken we uitsluitend met de verplicht voorgeschreven paragrafen. Dit betekent overigens niet dat de informatie uit de 'oude' paragrafen verloren is gegaan. Deze informatie vindt u op andere plaatsen terug in de begroting. Zo is er een uitgebreid overzicht met alle investeringen opgenomen in de Financiële begroting. Evenals een overzicht met reserves en een overzicht met voorzieningen. De subsidies zijn opgenomen binnen de programma's onder het kopje "wat mag het kosten". Hierbij is nog geen overzicht opgenomen van de bruto huur die instellingen betalen en de subsidie die zij daarvoor ontvangen. Dit staat voor de begroting 2018 gepland. In de begroting 2017 zijn de collegeproducten vervallen. In plaats daarvan werken we met ca. 50 verplicht voorgeschreven taakvelden. De indeling naar taakvelden zal ook gebruikt worden voor het aanleveren van financiële informatie aan andere partijen (CBS/Rijk). Dit zal leiden tot meer betrouwbare vergelijkingscijfers tussen gemeenten. Ook zal de bruikbaarheid en herkenbaarheid toenemen. Autorisatieniveau Het autorisatieniveau, te weten het niveau waarop de raad de baten en lasten goedkeurt en financiële middelen beschikbaar stelt aan het college om het beleid uit de begroting uit te voeren, is gehandhaafd op programmaniveau. Dit is in overeenstemming met de financiële verordening 212. Informatieverstrekking vindt plaats op taakveldniveau (in plaats van de voormalige collegeproducten), dus een detailniveau lager dan het programma, zoals tot op heden ook gebruikelijk was. Indicatoren en streefwaarden Verplichte indicatoren Gekoppeld aan de eerder genoemde uniforme taakvelden is vanaf de vanuit de BBV een basisset van 39 beleids- of prestatie-indicatoren voorgeschreven die gemeenten in de begroting en jaarrekening minimaal moeten gebruiken. De indicatoren verschaffen inzicht in (de vergelijkbaarheid van) de beleidsprestaties en zijn objectief meetbaar. De gegevens zijn via landelijke bronnen voor alle gemeenten beschikbaar en vragen dus niet om een eigen/nieuw registratiesysteem. Al deze gegevens zijn voortaan te raadplegen via www.waarstaatjegemeente.nl, waardoor een schat aan informatie voor gemeenten beschikbaar komt. Zo kan binnen deze landelijke database met slechts enkele drukken op de knop informatie worden vergeleken met andere gemeenten en andere jaren en kan er desgewenst worden doorgeklikt naar de onderliggende detailinformatie. De indicatoren bevatten hiermee belangrijke informatie om te kunnen sturen. Alle gemeenten zijn verplicht om de basisset van beleidsindicatoren onder te brengen binnen de programma s van de begroting. 6

Facultatieve indicatoren Los van de basisset is een facultatieve lijst met indicatoren beschikbaar, waarvoor landelijke data (nog) ontbreken. Hiervoor moeten gemeenten zelf de registratie organiseren. In tegenstelling tot de verplichte indicatoren zijn de facultatieve indicatoren wat minder feitelijk te meten, ze hebben een bepaalde subjectiviteit in zich, zoals een gevoel of waardering. Voorbeelden zijn de mate waarin de gemeentelijke dienstverlening wordt gewaardeerd door ondernemers en inwoners en het veiligheidsgevoel van onze inwoners. In samenspraak met de Klankbordgroep Financiën van de gemeenteraad is besloten om in onze begroting voor het jaar 2017 en 2018 slechts zeer beperkt facultatieve indicatoren aan de programma s toe te voegen. Achterliggende gedachte hierbij is om in de komende begroting(en) ervaring op te doen met het werken met indicatoren. In de voorliggende begroting zijn 9 facultatieve indicatoren toegevoegd. Het betreffen uitsluitend indicatoren die het doel van het programma meten en/of indicatoren die betrekking hebben op de door de gemeenteraad aangewezen beleidsvelden Duurzaamheid, Leisure en Volksgezondheid. Streefwaarden De indicatoren geven nu een neutrale weergave van metingen. Hieraan is nog geen ambitie gekoppeld. Ten aanzien van het opnemen van streefwaarden normen of ambities van de (prestatie)indicatoren is het aan te bevelen om deze, zo mogelijk, te betrekken bij de totstandkoming van het volgende coalitieakkoord en de Visie van de stad. De begroting 2017 zien we ook op dit punt nadrukkelijk als groeimodel. Vanuit het BBV is het opnemen van een streefwaarde bij de indicatoren overigens niet verplicht gesteld. Overhead Vanaf de begroting 2017 is het verplicht een overzicht van overhead op te nemen bij zowel de begroting als de jaarverantwoording. Het overzicht geeft op een transparante wijze inzicht in de activiteiten en de kosten van alle overhead die niet rechtstreeks aan de uitvoeringsprogramma s toe te rekenen zijn. Dat zijn de kosten van o.a. directie, algemeen management, financiën, HRM, facilitaire zaken, informatievoorziening, staf en communicatie. De kosten van overhead worden dus niet meer doorberekend naar de verschillende programma's, maar als afzonderlijk budget door de gemeenteraad geautoriseerd. Dat betekent dat de kosten die verantwoord worden op de programma s lager worden. Raadsopdrachten Uit het coalitieakkoord 'Verbindend, levendig, zorgzaam' zijn vijf belangrijke beleidsonderwerpen benoemd tot raadsopdracht. Dit zijn: 1. Milieubeleidsplan 2. Binnenstad / Stadspromotie 3. Veerdienst 4. Mobiliteit (A27) 5. Inwoners aan zet Over de stand van zaken van de raadsopdrachten wordt periodiek gerapporteerd in de Tussenrapportage. In voorliggende begroting worden de raadsopdrachten op programmaniveau genoemd en zoveel als mogelijk gekoppeld aan een zogeheten concrete actie. 7

Verbonden partijen In de huidige begroting zijn per programma 3-w vragen gesteld; Wat willen we bereiken, wat gaan we daarvoor doen en wat gaat dat kosten? In de nabije toekomst wordt ook nog een 4e W-vraag verplicht gesteld. De vraag luidt: Met wie gaan we dat realiseren? Hierbij wordt een aansluiting gemaakt tussen de beleidsdoelstellingen van het programma en de verbonden partijen. Deze verplichting gaat in vanaf de begroting 2018. In de begroting 2017 hebben we hierop al deels geanticipeerd door in de programma s op te nemen welke partijen een bijdrage leveren aan de uitvoering van het programma. 1.3 Financiële positie De financiële positie van de gemeente ligt de laatste jaren onder een vergrootglas. Enerzijds vanwege de grote leningenportefeuille en anderzijds vanwege het tot voor kort beperkte weerstandsvermogen. De afgelopen jaren hebben we diverse maatregelen getroffen om het weerstandsvermogen te verbeteren, waarbij deze positie langzaamaan stabiliseert. In onderstaand overzicht is het verloop van de reserves, voorzieningen en leningen opgenomen, om een globaal beeld te schetsen van de financiële ontwikkelingen. Alhoewel het afbouwen van de omvang van de leningenportefeuille onderwerp van aandacht blijft, is het de voornaamste zorg dat aan de renteverplichtingen kan worden voldaan. Daarbij blijven er ambities om te investeren in de stad, maar is het aantrekken van nieuwe leningen niet uitgesloten. Zo laat het overzicht een verwachte toename van de leningenportefeuille zien in 2020, als gevolg van de huidige investeringsplanning. 1-1-2017 1-1-2018 1-1-2019 1-1-2020 Reserves 42.862 44.329 48.097 46.932 Voorzieningen 39.339 39.543 36.451 37.622 Leningen 152.608 149.604 150.535 154.258 Verloop van het ssaldo De begroting 2016-2019 toonde een positief begrotingssaldo, dat opliep tot ca 1,7 mln. Bij de Perspectiefnota 2017-2020 is aangekondigd wat de financiële impact is van de bijstellingen voor areaalontwikkelingen, prijs- en loonontwikkelingen, het gemeentefonds etc. Deze bijstellingen zijn in de -2020 verwerkt. Ook de intensiveringen voor nieuw beleid, zoals bijvoorbeeld de budgetten voor de uitvoering van het fietsplan in 2017 en de ontwikkeling van het Klantcontactcentrum (KCC), zijn verwerkt in de begroting. In onderstaand overzicht is het verloop van het begrotingssaldo inzichtelijk gemaakt. 8

ssaldo (bedragen in x 1.000 ; - = nadeel) 2017 2018 2019 2020 Saldo primitieve begroting 2016 457 1.337 1.721 1.782 Diverse raadsbesluiten 856 382 711 976 Autonome ontwikkelingen (exploitatie) -565-762 -745-851 Areaaluitbreidingen (exploitatie) 132 132 132 132 Nieuw beleid: onontkoombaar/onbeïnvloedbaar (investeringen) 24 11-2 -14 Nieuw beleid: wettelijk verplicht (exploitatie) - -126 - -59 Nieuw beleid: wenselijk (exploitatie) -681-475 -475-325 Nieuw beleid: wenselijk (investeringen) - -33-36 -35 Meerjarig begrotingssaldo perspectiefnota 2017-2020 225 465 1.305 1.605 Raadsbesluiten raadsvergadering 7 juli 2016: Aanleg nieuwe sportvelden -50-130 -130-125 Meicirculaire 2016-15 120-205 -475 Meerjarig begrotingssaldo raadsinformatiebrief juni 2016 160 455 970 1.005 Aangenomen amendementen raadsvergadering 7 juli 2016: Amendement 1: Reservering Huis van Inspiratie inzake bibliotheek -130-130 - - Amendement 4: Investering Bastion II (kapitaallasten) - - - - Amendement 4: Kwalitatief groenonderhoud van de vestingwallen Amendement 4: Investering hotspots binnenstad ( o.a. Groenmarkt) (kapitaallasten) Amendement 4: Onkruidbestrijding verhard oppervlak gehele stad Overige raadsbesluiten raadsvergadering 7 juli 2016: -15-15 -15-15 - -13-26 -25-59 -59-59 -59 Inzet voor stadspodia -50-50 - - Dekking uit algemene reserve 50 50 - - Mutaties in van begroting 2017-2020: 1. Actualisatie rente 428 242 128 217 2. Rente voorziening grondexploitatie 476 492 534 515 3. Kapitaallasten bovenwijkse investeringen - -175-175 -175 4. Plankosten Hoog Dalem -100-100 -100-100 5. Verhogen activeringsgrens investeringen -23-61 - - 6. Invoering omgevingswet -200-200 - - 7. Veerdienst, achterblijven inkomsten -70-70 -70-70 8. Parkeren, achterblijven inkomsten -300-300 -300-300 7. Overig per saldo 222-64 -81-158 Meerjarig begrotingssaldo begroting 2017-2020 389 2 806 835 De begroting kent voor de jaren 2017 en 2018 een beperkt positief saldo. Dit is met name het gevolg van een aantal incidentele intensiveringen, waaronder het opnemen van een budget voor de invoering van de Omgevingswet en een budget voor het aangenomen Amendement Huis van Inspiratie, inzake Bibliotheek. Voor 2019 en 2020 loopt het saldo op naar ca 0,8 mln. positief (structureel). De grootste positieve bijstelling van de begroting wordt veroorzaakt door de rente. Enerzijds zijn de rentelasten, als gevolg van de ontwikkeling op de kapitaalmarkt en door een actuele inschatting van de financieringsbehoefte, naar beneden bijgesteld. Anderzijds is in 2016 een belangrijk deel van de voorziening voor grondexploitaties 9

vrijgevallen, als gevolg van bijstellingen van het Besluit en Verantwoording (BBV). Op deze voorziening wordt jaarlijks rente bijgeschreven. Doordat de voorziening lager is, valt ook de bij te schrijven rente lager uit. Hiermee ontstaat financiële ruimte in de begroting. Daartegenover staat dat kosten, die in het verleden ten laste van de grondexploitaties werden gebracht - zoals kosten voor bovenwijkse voorzieningen en de plankosten Hoog Dalem - nu ten laste van de begroting komen, hetgeen een drukkend effect op het saldo heeft. De raming voor de inkomsten uit parkeren en de veerdienst zijn naar beneden bijgesteld, omdat reeds jaren de realisatie hiervan achterblijft bij de raming. In deze begroting zijn de genoemde inkomstenramingen teruggebracht naar een reëel niveau. Tot slot kan worden gemeld dat nog geen rekening is gehouden met de financiele gevolgen van de 2e Turap 2016. Ontwikkelingen gemeentefonds Eind september 2016, vlak voor het aanbieden van de begroting 2017-2020 aan de gemeenteraad, is de septembercirculaire van het gemeentefonds verschenen. De wijzigingen die uit deze circulaire naar voren komen, zijn niet verwerkt in de budgetten van de begroting. Wel worden ze hieronder nader toegelicht en wordt zichtbaar wat het effect ervan is op het begrotingssaldo. ssaldo (bedragen in x 1.000 ; - = nadeel) 2017 2018 2019 2020 Meerjarig begrotingssaldo begroting 2017-2020 389 2 806 835 Ontwikkelingen septembercirculaire, algemene uitkering 303 803 1.034 1.043 Meerjarig begrotingssaldo na septembercirculaire 692 805 1.840 1.878 Het gemeentefonds volgt de ontwikkeling van de uitgaven op rijksniveau volgens de trap-op-trap-afsytematiek. Bij stijgende uitgaven op rijksniveau stijgt het gemeentefonds mee, bij dalende uitgaven neemt het gemeentefonds af. De Miljoenennota, die in september 2016 gepresenteerd is, gaat uit van een toenemend niveau van deze rijksuitgaven voor de komende 4 jaar. Met deze ontwikkeling van het gemeentefonds neemt het begrotingssaldo toe tot 692.000 in 2017 en dit loopt op tot ca. 1,9 mln. in 2020 (structureel). Met de inzet van dit structurele begrotingssaldo dient terughoudend omgegaan te worden. De bijstelling is gebaseerd op de positieve prognose van de Miljoenennota, maar het is niet uitgesloten dat de feitelijke ontwikkelingen in de komende jaren minder positief verlopen dan voorspeld. Dit kan leiden tot een negatieve bijstelling op het gemeentefonds. Daanaast kan de uitkomst van de Tweede-Kamerverkiezing 2017 van wezenlijke invloed zijn op de huidige prognoses. Ook dit versterkt de noodzaak om terughoudend te zijn met het structureel inzetten van de getoonde voordelige saldi. Naast de bijstellingen van het algemene gedeelte van de gemeentefondsuitkering, is er ook een aantal specifieke bijstellingen voor diverse beleidsterreinen. Hierbij is het uitgangspunt dat deze bijstellingen 1 op 1 worden verwerkt op het bijbehorende beleidsterrein. Deze hebben derhalve geen invloed op het begrotingssaldo. 10

Ontwikkelingen gemeentenfonds (bedragen in x 1.000; - = nadeel) 2017 2018 2019 2020 Ontwikkelingen gemeentefonds, geoormerkt WMO (huishoudelijke ondersteuning) (progr 7) -92-92 -92-92 Decentralisatie-uitkeringen: WMO (progr. 7) -263-246 -243-225 Jeugd (progr. 7) -184-184 -184-184 Participatie/Wsw (progr. 7) -1-1 -1-1 Totale bijstellingen budgetten -540-523 -520-503 De bijstellingen van de decentralisatie-uitkering voor WMO en Jeugd hebben voornamelijk te maken met een herbeoordeling van de cliëntgroep, die de basis heeft gevormd voor de berekening van de hoogte van de uitkering. Hierbij is gebleken dat een deel van de cliënten onder de WLZ valt. Omdat voor deze cliënten geen kosten (meer) worden gemaakt, heeft het bijstellen van dit budget naar verwachting geen negatief effect op de begroting. Deze bijstelling heeft ook gevolgen voor het WMO-budget huishoudelijke ondersteuning, dat dus ook naar beneden wordt bijgesteld. Verloop Algemene reserve De algemene reserve is in 2016, ten opzichte van de stand bij de Perspectiefnota 2017-2020, met ca 10 mln. toegenomen. De oorzaak hiervan ligt hoofdzakelijk in de verwerking van de wijzigingen van het BBV, waarbij de reserve bovenwijkse voorzieningen is opgeheven en het saldo is toegevoegd aan de algemene reserve. Daarnaast heeft een vrijval vanuit de voorziening grondexploitaties plaatsgevonden. Het vrijgevallen bedrag is, vooruitlopend op de resultaatbestemming bij de jaarrekening 2016, ook toegevoegd aan de algemene reserve. De omvang van de algemene reserve is hiermee van zodanige omvang dat er voldoende weerstandsvermogen is voor de geschatte risico's. Voor een nadere toelichting op die risico's wordt verwezen naar de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing. Saldo algemene reserve (bedragen in x 1.000 ; - = nadeel) 2017 Saldo algemene reserve begin 2017 Perspectiefnota 2017-2020 22.034 Financiële effect meicirculaire 2016 voor boekjaar 2016-6 Wijziging op bestemmingsvoorstel Jaarstukken 2015: stadspodia 100 Saldo reserve bovenwijks t.g.v. algemene reserve 3.069 Gedeeltelijke vrijval voorzieningen Grondexploitaties 6.855 Saldo algemene reserve na mutaties 32.052 Inzet voor stadspodia 2017-50 ssaldo conform begroting 2017-2020 389 Resultaat grondexploitaties p.m. Saldo algemene reserve ultimo boekjaar 32.391 Investeringen Het investeringsprogramma voor 2017-2020 bevat ca. 24 mln. aan investeringen. In de planning voor 2017 zijn voornamelijk nieuwe tranches opgenomen van reeds lopende investeringen, waaronder die voor de school in Hoog Dalem. De voornaamste nieuwe investeringen die gestart zullen worden in 2017 zijn de investeringen in de sportvelden van Rapid voor ca 1,5 mln. Ook wordt nog rekening gehouden met de 11

investering in de huisvesting van Gomarus in 2017, waarvan het nog onzeker is of deze investering daadwerkelijk in 2017 tot uitvoering zal komen. Tot en met 2016 werden alleen investeringen met economisch nut (verhandelbaar of met het oog op het verwerven van inkomsten) geactiveerd en jaarlijks afgeschreven conform de economische gebruiksduur. Investeringen met maatschappelijk nut (openbare ruimte) werden zo kort mogelijk geactiveerd en indien mogelijk in 1 keer ten laste van het resultaat gebracht. Als gevolg van de wijzigingen van het BBV worden vanaf 2017 ook de nieuwe maatschappelijke investeringen geactiveerd en jaarlijks afgeschreven. In de gewijzigde financiële verordening is opgenomen dat vanaf 2017 uitsluitend investeringen van 25.000 of meer geactiveerd worden. Deze grens ligt tot en met 2016 op 15.000. In de begroting is reeds rekening gehouden met deze gewijzigde ondergrens.voor een volledig overzicht van de geplande investeringen wordt verwezen naar het overzicht van investeringen (paragraaf 4.6) in de Financiële begroting. Lopende bezuinigingen Als onderdeel van het opstellen van de begroting hebben we uiteraard ook gekeken naar welke bezuinigingstaakstellingen vanuit het verleden nog open staan. Behalve een beperkt deel van de bezuinigingen op Cultuur, zijn de taakstellingen gerealiseerd. Risico's Het risicoprofiel van onze gemeente is geactualiseerd. Het totaal aan ingeschatte risico's is gestegen, met name vanwege toegenomen risico binnen de grondexploitatie, de mogelijke impact van de vennootschapsbelasting en het risico dat het heffen van precariobelasting wettelijk niet meer wordt toegestaan. In de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing is dit nader uitgewerkt. In 2017 zullen wij de methode van het bepalen en berekenen van de risico's herijken, mede vooruitlopend op de nieuwe Nota Reserves, voorzieningen en weerstandsvermogen. Stand van zaken moties PPN2017 Bij de raadsbehandeling van de Perspectiefnota 2017 (PPN) op 7 juli 2016 zijn er diverse moties aangenomen. In augustus is de stand van zaken gerapporteerd door middel van een raadsinformatiebrief. Onderstaand geven wij aanvullend kort de huidige stand van zaken per motie weer. Motie 1 OV-voorzieningen Hoog Dalem. De komende maanden worden gesprekken met provincie en vervoerder gevoerd. Naar aanleiding hiervan vindt nadere informatieverstrekking plaats. Motie 4 Groene leges Op basis van deze motie hebben wij nader onderzoek verricht. Over de uitkomsten hiervan zullen wij de gemeenteraad separaat informeren. Motie 5 Innovatieve inkoop en startups Besluitvorming is voorzien eind 2016. Motie 7 Tegengaan van verpaupering In de I&O sessie van 22 september 2016 is de stand van zaken, inclusief planning aan de orde gesteld. Motie 9 Hondenbelasting De raad zal voor de begrotingsbehandeling schriftelijk het gevraagde inzicht krijgen in de kosten. Motie 11 Zorgen over Domein Jeugd De gemeenteraad is op 20 juli 2016 geïnformeerd met raadsinformatiebrief nr 1653 over het bijsturen van de jeugdhulp ZHZ voor 2016 en de financiële consequenties voor Gorinchem. 12

In de bij deze brief aangeboden informatiebrief van de Serviceorganisatie Jeugd ZHZ en de door het Algemeen Bestuur Dienst Gezondheid en Jeugd ZHZ vastgestelde Knoppennotitie Jeugd ZHZ, is ingegaan op de knelpunten en maatregelen. 1.4 Leeswijzer Door de vele doorgevoerde structuurwijzigingen, voornamelijk als gevolg van BBV wijzigingen en de nieuwe programma-indeling, is de begroting qua opzet veranderd. Deze ontwikkeling vraagt om een andere manier van lezen. Beleidsbegroting Het zwaartepunt van de wijzigingen zit in de beleidsbegroting. De beleidsbegroting bestaat per programma uit de zogenaamde 3 W-vragen. De gebruikelijke 3 W-vragen zijn gehandhaafd omdat dit een goede verdiepingsslag aanbrengt van abstract naar concreet niveau. 1. Wat willen we bereiken? 2. Wat gaan we daarvoor doen? 3. Wat mag het kosten? Per programma is steeds een overkoepelend doel geformuleerd onder de kop "Wat willen we bereiken". Dit doel kent een vrij hoog abstractieniveau dat wordt gemeten door middel van indicatoren. De cijfers van de indicatoren zijn afkomstig uit Waarstaatjegemeente.nl en zijn zoveel mogelijk gevisualiseerd door middel van grafieken waarin wordt vergeleken met cijfers uit eerdere jaren en landelijke gemiddelden. Wat we in 2017 gaan doen om het programmadoel te bereiken is verder uitgewerkt onder rubriek "Wat gaan we daarvoor doen", specifiek onder de onderdelen Concrete acties en Reguliere taken. Onder het kopje "Wat mag het kosten" worden de baten en lasten per programma gepresenteerd. Ook de specifiek aan het programma gerelateerde subsidies worden daar gealloceerd. Tenslotte is per programma aangegeven welke beleidskaders van toepassing zijn en welke evt. overige rapportages periodiek beschikbaar komen, waarin verantwoording wordt afgelegd over het gevoerde beleid (bijvoorbeeld de Onderwijsmonitor). Paragrafen Na het programmaplan volgen de paragrafen. Deze geven een dwarsdoorsnede van de begroting, bezien vanuit een bepaald beleidsterrein. Het gaat met name om beheersmatige aspecten die grote (beleidsmatige en/of financiële) gevolgen kunnen hebben en/of van belang zijn voor het realiseren van de programma's. Financiële begroting De financiële begroting geeft een financiele vertaling en verdieping van de gepresenteerde cijfers van zowel de exploitatie als van de balans (o.a. reserves) weer. Ook treft u daar een overzicht van de geplande investeringen aan. Bijlagen Tot slot zijn in de bijlagen de overzichten van de reserves en van de voorzieningen opgenomen. Ook treft u daar een vergelijking tussen de oude en de nieuwe programmastructuur aan. Een lijst met gehanteerde afkortingen maakt deze begroting compleet. Gorinchem, 11 oktober 2016. 13

14

Beleidsbegroting: Programmaplan 15

16

2 Beleidsbegroting: Programmaplan 2.1 Programma 1 Bestuur en Ondersteuning 2.1.1 Wat willen we bereiken? Doel Doel van het programma: De gemeente zet zich er voor in dat Gorinchem een levendige en zorgzame stad is waar het goed wonen, werken en verblijven is voor jong en oud. Daarbij zal de gemeente de (inwoners van de) stad betrekken en faciliteren, de dienstverlening op de klant afstemmen en zorgen voor een efficiënte en effectieve bedrijfsvoering waarbij het huishoudboekje op orde is. Beleidskaders Vastgesteld beleid Beleidskader Regionale samenwerking 2013 Participatie in Gorinchem 2013 Beleidsregel Burgerinitiatieven 2015 Inwoners aan Zet 2016 Raadsopdrachten Vastgesteld door de raad in Drie raadsopdrachten (Burgerparticipatie / Deregulering / Werken aan morgen - visie van de stad) zijn samengevoegd tot de raadsopdracht Inwoner aan zet. Deze raadsopdracht maakt onderdeel uit van dit programma. O.a. met het project Visie van de stad wordt hieraan uitvoering gegeven. 17

Maatschappelijke effecten en indicatoren Hoe meten we dat? Indicator Eenheid Beschikbaarheid Soort 1 Formatie 7,77 fte per 1.000 inwoners PI 2 Bezetting 7,07 fte per 1.000 inwoners PI 3 Apparaatskosten 883 per inwoner PI 4 Externe inhuur 47 per inwoner PI 5 Overhead 295 per inwoner PI 6 Waardering inwoners algehele dienstverlening (uit 2014): Facultatief ME Balie 8,0 Telefoon 7,5 Schriftelijk 7,0 Digitaal 7,6 Overige rapportages Gebundeld jaarverslag van de bezwaarschriftencommissie en Rapportage met betrekking tot de klachtenafhandeling bij publieke zaken / burgerzaken 'De Gorcumse meetlat / waar staat je gemeente' (tweejaarlijks) 18

2.1.2 Wat gaan we daarvoor doen? Concrete acties Onderwerp Concrete actie in 2017 Dienstverlening; KCC Dienstverlening; Organisatie en medewerkers Dienstverlening; E-dienstverlening Visie van de stad Regionale samenwerking Raadsopdracht "inwoners aan zet" In het kader van de Dienstverlening wordt het Klantcontactcentrum (KCC) verder ingericht op het gebied van taken en verantwoordelijkheden, efficiëntie en monitoring. Met het oog op optimalisatie van het KCC, wordt in 2017 geïnvesteerd in de opleiding en training van het personeel. Vanuit de gedachte Zoveel als mogelijk digitaal implementeren we het E- formulierensysteem. We verwijzen in alle kanalen actief naar het digitale kanaal als het antwoord, product of dienst daar verkrijgbaar is. In het eerste halfjaar van 2017 voeren we samen met de stad het Visiedebat, met het doel dit te laten uitmonden in een concrete visie voor Gorinchem op de langere termijn (gereed eind tweede kwartaal 2017). Voor de periode daarna dient de visie als handvat voor verdere beleidsvorming, niet alleen bij de gemeente, maar ook bij partners in de stad en de regio (maatschappelijk initiatief). In 2017 wordt (afhankelijk van de regioconferentie in november 2016) een nadere invulling gegeven aan het project Grenzeloos samenwerken. Nadat in 2016 door de raad de koers voor het project Inwoners aan zet is bepaald, wordt de overheidsparticipatie in 2017 verder uitgewerkt en geïmplementeerd. Reguliere taken Onderwerp Dienstverlening, KCC Reguliere taken Het zo klantvriendelijk, efficiënt en effectief mogelijk van dienst zijn van onze klant, de burger. 19

2.1.3 Wat gaat dit kosten? Exploitatie (bedragen x 1.000 / - = nadeel) Realisatie 2015 2016 2017 2018 2019 2020 TV01 Bestuur 4.815 3.205 2.171 2.175 2.153 2.153 TV02 Burgerzaken 1.768 1.820 1.120 1.120 1.120 1.120 Lasten Bestuur en Ondersteuning 6.583 5.026 3.291 3.295 3.273 3.273 TV01 Bestuur 105 27 3 3 3 3 TV02 Burgerzaken 628 622 694 694 694 694 Baten Bestuur en Ondersteuning 733 648 696 696 696 696 Totaal saldo van baten en lasten -5.849-4.377-2.594-2.598-2.577-2.577 Mutaties reserves 255 0 0 0 0 0 Resultaat -5.594-4.377-2.594-2.598-2.577-2.577 De afwijking binnen dit programma tussen het begrotingsjaar 2016 en het begrotingsjaar 2017 van 1.783.000, wordt verklaard door de nieuwe werkwijze rondom (de toerekening van) Overhead. 2.1.4 Met wie doen we dit samen? Andere partijen die een bijdrage leveren aan dit programma zijn: Regionale klankbordgroep Verbonden partijen. Visie van de stad: Met de stad en met de regio. 20

2.2 Programma 2 Veiligheid 2.2.1 Wat willen we bereiken? Doel Doel van het programma: Gorinchem is een schone en veilige stad waarin de burger zich veilig voelt. Het bevorderen van het veiligheidsgevoel op het terrein van wonen en leven, het creëren van een veilige en door burgers gewaardeerde sociale en fysieke leefomgeving. Het stimuleren van de eigen bijdrage van burgers aan de leefomgeving. Het voorkomen van veiligheidsrisico's van onder andere transport en opslag van gevaarlijke stoffen. Zorgen voor een adequate voorbereiding op de bestrijding van incidenten en crisis door een goede verbinding met hulpdiensten en een slagvaardige organisatie van gemeentelijke processen bij ernstige incidenten. Beleidskaders Vastgesteld beleid Beleidskader Vastgesteld door de raad in Evenementenbeleid 2002 Veiligheidsplan 2013-2015 2013 Beleidsregel Burgerinitiatieven 2015 21

Maatschappelijke effecten en indicatoren Hoe meten we dat? Indicator Eenheid Beschikbaarheid Soort 8 Verwijzingen Halt Aantal per 10.000 inwoners in de leeftijd van 12-17 jaar 9 Harde kern jongeren (overlast) Aantal per 10.000 inwoners in de leeftijd van 12-24 jaar Basisset Basisset 10 Winkeldiefstallen Aantal per 1.000 inwoners Basisset PI 11 Geweldsmisdrijven Aantal per 1.000 inwoners Basisset PI 12 Diefstallen uit woning Aantal per 1.000 inwoners Basisset PI 13 Vernielingen en beschadigingen (in de openbare ruimte) Aantal per 1.000 inwoners Basisset PI NVT Aandeel dat zich veilig voelt in de buurt % van onderzoekspopulatie vanuit Gorcumse burgerpeiling Facultatief NVT Mate van overlast van buurtbewoners % onderzoekspopulatie vanuit Facultatief Gorcumse burgerpeiling dat in enige mate te maken heeft met overlast PI PI ME ME 22

Overige rapportages Integraal Veiligheidsplan Regionaal Veiligheidsbeeld VAR 'De Gorcumse meetlat / waar staat je gemeente' 23

2.2.2 Wat gaan we daarvoor doen? Concrete acties Onderwerp Concrete actie in 2017 Actualiseren Beleid De huidige Nota Integrale Handhaving 2013 gaat alleen in op het onderdeel vergunningverlening, handhaving. De nieuwe nota beschrijft de gehele keten van vergunningverlening, toezicht en toezicht en handhaving op het gebied van het Omgevingsrecht. handhaving Radicalisering Opstellen horecabeleid Opstellen van een nieuw integraal veiligheidsplan In 2017 zal aandacht worden besteed aan de opzet en implementatie van de awareness rondom radicalisering. Doel is te komen tot een praktische beleidsnota waarin de aspecten die spelen bij de horeca aan bod komen. Het huidige Integrale veiligheidsplan 2013-2015 (IVP) is in 2015 verlopen. Op dit moment wordt nog gewerkt aan het nieuwe IVP 2017-2020. In het IVP worden concrete prioriteiten gesteld. In de jaarlijkse uitvoeringsprogramma s werken wij de onderliggende aanpak en acties verder uit. Opstellen van evenementenbeleid Het huidige evenementenbeleid dateert van 2002. Het is opgesteld conform de toen geldende wensen en beelden. In 2016 is begonnen met het komen tot een eigentijds evenementenbeleid waarbij zowel aandacht is voor het behouden van een bruisende (binnen)stad maar die tegelijk ook kaders en (waar nodig) grenzen stelt aan de te organiseren evenementen. 24

Reguliere taken Onderwerp Wijkcoach Wijkbeheer Port security Sociale veiligheid Merwede Lingelijn Coördinatie grootschalige evenementen Toezicht en handhaving Reguliere taken De inzet van de wijkcoach is gericht op het ondersteunen en bijstaan van kwetsbare bevolkingsgroepen. Hierbij richt deze zich met name op de jongeren maar speelt ook een verbindende rol bij het ondersteunen van de maatschappelijke organisaties rondom de veiligheid en leefbaarheid in de wijken. De speerpunten van het wijkbeheer betreffen Bewonersparticipatie (actief betrekken van bewoners bij hun wijk, ondermeer door ondersteuning burgerinitiatieven), Schoon heel en veilig (samenwerking met netwerkpartners en gericht op fysieke leefbaarheid) en Wijkveiligheid (bewustwording vergroten onder bewoners dat zij zelf kunnen bijdragen aan (het gevoel van) wijkveiligheid). Dit door onder meer de veiligheidsmarkt en buurtpreventieteams. Daarnaast integrale samenwerking met onder andere The Mall, Gorinchem beweegt en de politie voor andere zaken zoals jongerenoverlast. De gemeente moet een havenbeveiligingsplan hebben en dit up-to-date houden en voert toezicht uit op de naleving van de wetgeving door de havenfaciliteit. De havenfaciliteit moet binnenkomende zeeschepen melden aan de gemeente, die daarop een veiligheidsanalyse uitvoert. Het Platform Sociale Veiligheid MerwedeLingelijn (MLL) is opgericht met het doel om van de boemeltrein een goede, veilige treinverbinding te maken. Daarnaast wordt binnen het Platform SV samengewerkt met Team Toezicht en Handhaving en de camerauitleesruimte (CUR) van de gemeente Gorinchem. De partijen zetten zich gezamenlijk in voor de verbetering dan wel het behoud van het sociale veiligheidsniveau op de trein, de stations en in de omgeving van de stations. Belangrijke middelen die worden ingezet zijn: cameratoezicht, fysiek toezicht, registratie en effectieve aanpak van incidenten, reizigersonderzoek en schouwen. De gemeenten faciliteert, in samenwerking met veiligheidspartners en organisatoren, het veilig verloop van grootschalige evenementen. De cameraobservanten hebben een regiserende rol bij de inzet op incidenten en zijn informant voor de handhavende instanties. De Buitengewoon Opsporingsambtenaren (BOA) houden gericht toezicht op een gebied of activiteit en gaan waar nodig over tot handhaving. Een aantal toezichthouders worden ingezet voor een concrete taak, zoals het marktmeesterschap of toezichthouders stationsomgeving. 25

2.2.3 Wat gaat dit kosten? Exploitatie (bedragen x 1.000 / - = nadeel) TV11 Crisisbeheersing en Brandweer Realisatie 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2.904 3.576 2.832 2.832 2.832 2.832 TV12 Openbare orde en Veiligheid 2.240 2.122 2.114 1.365 1.368 1.363 Lasten Veiligheid 5.143 5.698 4.946 4.197 4.199 4.195 TV11 Crisisbeheersing en Brandweer 4.126 155 155 155 155 155 TV12 Openbare orde en Veiligheid 559 559 615 694 419 418 Baten Veiligheid 4.685 714 770 850 574 573 Totaal saldo van baten en lasten -458-4.984-4.176-3.347-3.626-3.622 Mutaties reserves 0 990 0 0 0 0 Resultaat -458-3.994-4.176-3.347-3.626-3.622 De afwijking binnen dit programma tussen het begrotingsjaar 2016 en het begrotingsjaar 2017 van 182.000 wordt met name verklaard door de nieuwe werkwijze rondom (de toerekening van) Overhead. Dit is een bedrag van 1.134.000. Daarnaast is er een onttrekking vanuit de reserve Bonus revitalisering Avelingen van 990.000. Subsidies organisatie 0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000 30.000 35.000 40.000 45.000 Dierenasiel Gorinchem bedrag in euro 2.2.4 Met wie doen we dit samen? Andere partijen die een bijdrage leveren aan dit programma zijn: Veiligheidsregio Zuid-Holland Zuid Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid 26

Stichting Security 5 Veiligheidsalliantie Rotterdam (VAR) RIEC Veiligheidshuis Bureau Halt Burgernet Platform MerwedeLingelijn Koninklijke Horeca Nederland Politie Poort 6 Dierenasiel Gorinchem 27

2.3 Programma 3 Verkeer en vervoer 2.3.1 Wat willen we bereiken? Doel Doel van het programma: Ondernemers en burgers zijn tevreden over de bereikbaarheid en verkeersveiligheid van de gemeente, over het water, het spoor en over de weg Beleidskaders Vastgesteld beleid Beleidskader Kadernota Infrastructuur 2007 Startnotitie A27 2007 Fietsplan 2013 Regionaal verkeers- en vervoerplan 2014 Parkeerverordening 2016 2015 Verkeersstructuurplan Binnenstad 2016 Raadsopdrachten De volgende raadsopdrachten maken onderdeel uit van dit programma; Vastgesteld door de raad in Raadsopdracht Mobiliteit (A27). Deze raadsopdracht is met name gericht op de ontwikkelingen rondom de verbreding van de A27 tussen Houten en knooppunt Hooipolder. Op dit moment is de opdracht nog niet geformuleerd. In 2017 krijgt dit zijn beslag. Raadsopdracht Veerdienst. Deze raadsopdracht heeft als doel te onderzoeken hoe wij als gemeente aankijken tegen het vervoer over water in de vorm van een veerdienst, inclusief de financiele dekking hiervan. 28

Maatschappelijke effecten en indicatoren Hoe meten we dat? Naam indicator Eenheid Beschikbaarheid Soort 17 Ziekenhuisopname na verkeersongeval met een motorvoertuig % van het totaal aantal ongevallen die leiden tot ziekenhuisopnamen 18 Overige vervoersongevallen met een gewonde fietser % van het totaal aantal ongevallen die leiden tot ziekenhuisopnamen Basisset Basisset PI PI Overige rapportages 'De Gorcumse meetlat / waar staat je gemeente' 29

2.3.2 Wat gaan we daarvoor doen? Concrete acties Onderwerp Concrete actie in 2017 Raadsopdracht Mobiliteit Aanpak verkeersveiligheid In 2017 geven wij uitvoering aan de raadsopdracht Mobiliteit, te beginnen met het formuleren van de opdracht en de daarmee gemoeide financiele middelen en leggen wij e.e.a. aan de gemeenteraad ter besluitvorming voor. In 2017 vindt de uitvoering van o.a. het project herinrichting Eind plaats. Groenmarkt In 2017 maken wij het herinrichtingsplan voor de Groenmarkt (parkeren / bereikbaarheid). Aanbesteding OV Verbeteren bereikbaarheid Veerdienst Waterverbinding Fietsparkeren Voetgangerstunnel Station Gorinchem In 2017 worden de voorbereidingen getroffen (provincie) voor de aanbesteding van het OV voor het DAV-gebied (Drechtsteden, Alblasserwaard, Vijfheerenlanden) 2018 en verder. In 2017 stellen wij een uitvoeringsovereenkomst op met Rijkswaterstaat over de aansluiting op Bedrijventerrein Groote Haar als onderdeel van de voorgenomen verbreding van de A27. In 2017 ronden we werkzaamheden af met betrekking tot de afslag/toegang Gorinchem-Oost. In 2017 ronden wij het lopende onderzoek in het kader van de raadsopdracht Veerdienst af. Medio 2017 houden we een pilot om een snelle toeristische verbinding over water te realiseren tussen Zaltbommel en slot Loevestein. Dit is onder voorbehoud van een gunstig raadsbesluit van gemeente Zaltbommel. Als onderdeel van uitvoering van het fietsplan wordt onderzoek gedaan naar en uitvoering gegeven aan fietsparkeren bij evenementen, onderzoek naar het verbeteren van de fietsveiligheid corridor Concordiaweg en bij Oosterbliek zal het fietsparkeren fysiek opnieuw worden ingericht. In 2017 starten we met het aanbestedingstraject en met de voorbereiding van de bouw. 30

Reguliere taken Onderwerp Reguliere taken Verkeersongelukken Afhandelen klein verkeersleed. Planologie Weginrichting Regionaal Verkeersveiligheid Evenementen Veerdienst Haven Parkeren Verkeer 2.3.3 Wat gaat dit kosten? Begeleiden planologische ontwikkelingen met betrekking tot verkeer en vervoer. Optimaliseren weginrichting door aan te haken bij onderhoud aan wegen (werk met werk maken). Regionale samenwerking op het gebied van verkeersveiligheid. Regionale afstemming verkeersbeleid / wegwerkzaamheden. Diverse doorlopende verkeersveiligheidprojecten op het gebied van verkeersgedrag. Begeleiden grootschalige evenementen / activiteiten. Onderhouden van diverse veerverbindingen en vraagafhankelijk vervoer over het water. Exploiteren van ligplaatsen voor passanten en winterplaatsen in het water. Bedienen van de sluisschutten vanaf de Merwede naar de Lingehaven en vice versa. Reguleren van parkeren in de binnenstad en het exploiteren van betaald parkeerplaatsen. Functioneel en fysiek wegbeheer. Exploitatie (bedragen x 1.000 / - = nadeel) Realisatie 2015 2016 2017 2018 2019 2020 TV21 Verkeer en vervoer 5.128 5.093 4.585 4.597 6.355 4.767 TV22 Parkeren 1.773 1.554 1.207 1.181 1.174 1.161 TV23 Recreatieve Havens 345 376 341 360 341 348 TV24 Economische Havens en waterwegen 162 162 165 165 164 164 TV25 Openbaar vervoer 3.514 3.274 2.998 2.991 2.985 2.976 Lasten Verkeer en vervoer 10.922 10.459 9.295 9.294 11.020 9.416 TV21 Verkeer en vervoer 462 330 335 335 335 335 TV22 Parkeren 609 799 684 684 684 684 TV23 Recreatieve Havens 100 139 139 139 139 139 TV24 Economische Havens en waterwegen 56 39 40 40 40 40 TV25 Openbaar vervoer 3.071 3.004 2.820 2.816 2.811 2.806 Baten Verkeer en vervoer 4.297 4.310 4.017 4.012 4.007 4.002 Totaal saldo van baten en lasten -6.625-6.149-5.278-5.282-7.013-5.414 Mutaties reserves 6 6 6 6-594 21 Resultaat -6.619-6.144-5.272-5.276-7.607-5.393 De afwijking binnen dit programma tussen het begrotingsjaar 2016 en het begrotingsjaar 2017 van 871.000 wordt met name verklaard door de nieuwe werkwijze rondom (de toerekening van) Overhead, 1.187.000. 31

2.3.4 Met wie doen we dit samen? Andere partijen die een bijdrage leveren aan dit programma zijn: BV MerwedeLingeLijn GR Bureau Openbare Verlichting Stichting A27 Coöperatie ParkeerService Uitgesloten Aansprakelijkheid (U.A.) Regio AV (voorbeeld: docent verkeersveiligheid / bob campagnes) Gemeenten Woudrichem, Zaltbommel, Werkendam, Hardinxveld en Lingewaal 32

2.4 Programma 4 Economie 2.4.1 Wat willen we bereiken? Doel Doel van het programma: "Gorinchem is een economisch vitale stad, aantrekkelijk voor bewoners, ondernemers en bezoekers". Beleidskaders Vastgesteld beleid Beleidskader Leisurenota 2008 Gemeentelijke structuurvisie 2009 Raadsopdrachten Onderdeel van dit programma zijn de volgende raadsopdrachten: Raadsopdracht Binnenstad/Stadspromotie Raadsopdracht Veerdienst De raadsopdracht Binnenstad/Stadspromotie omvat kort samengevat: Vastgesteld door de raad in 1. Het versterken van de aantrekkingskracht van de binnenstad 2. Uitbreiding van de activiteiten op het terrein van promotie en marketing 3. Het ontwikkelen van een sterke organisatie voor het centrummanagement De raadsopdracht Veerdienst heeft als doel te onderzoeken hoe wij als gemeente aankijken tegen het vervoer over water in de vorm van een veerdienst, inclusief de financiele dekking hiervan. De raadsopdracht Veerdienst heeft zowel betrekking op programma 3 Verkeer en vervoer als op programma 4 Economie. 33

Maatschappelijke effecten en indicatoren Hoe meten we dat? Naam indicator Eenheid Beschikbaarheid Soort 20 Functiemenging Index - De functiemengingsindex (FMI) weerspiegelt de verhouding tussen banen en woningen (tussen 0, alleen wonen, en 100, alleen werken). 21 Bruto Gemeentelijk Product Index - Verhouding tussen verwacht en gemeten product. BGP is het product van de toegevoegde waarde per baan en het aantal banen in een gemeente. 22 Vestigingen (van bedrijven) Aantal per 1.000 inwoners in de leeftijd van 15 t/m 64 jaar Basisset Basisset Basisset 23 Waardering vestigingsklimaat gemeente (score 1-10) 1 Score 1-10 Facultatief ME 24 Waardering ondernemingsklimaat gemeente (score 1-10) 1 Score 1-10 Facultatief ME NVT Aantal overnachtingen op camperplaatsen Aantal per jaar Facultatief PI 1. Wordt meengenomen in de volgende burgerpeiling PI PI PI Overige rapportages 'De Gorcumse meetlat / waar staat je gemeente' 34

2.4.2 Wat gaan we daarvoor doen? Concrete acties Onderwerp Raadsopdracht Binnenstad/ Stadspromotie Marketing Bedrijvigheid Concrete acties In 2017 wordt invulling gegeven aan de gastheerfunctie (evenementencoördinatie en contentbeheer). We continueren BIZ samen met ondernemersvereniging Hartje Gorkum. Er wordt ingezet op het vergroten van de naamsbekendheid van Gorinchem door middel van toeristische marketing gericht op (inter)nationaal niveau. Voor de citymarketing en centrummanagement wordt toegewerkt naar een duurzame organisatiestructuur op basis van een solide businessplan. In 2017 wordt het strategisch accountmanagement geïntensiveerd wat is gericht op de bedrijven buiten de binnenstad / detailhandel. Dit wordt vertaald naar economische beleidsontwikkeling. De bestaande bedrijvigheid wordt hiermee verder verankerd. Reguliere taken Onderwerp Lokale en regionale toeristische promotie Marketing Marketing Reguliere taken Uitvoeringsplan stadspromotie: beursbezoeken, mediacampagnes, ontwikkelen concept storytelling, folderontwikkeling. Activatiecampagne van het marketingconcept Mooi Gorinchem. Opzetten social media strategie. Productontwikkeling Ontwikkelen maatwerkprogramma s riviercruiseschepen. Toerisme Opzetten toeristische arrangementen met het bedrijfsleven. Projectmanagement Begeleiden uitvoering projecten in vesting/binnenstad. Acquisitie Beleidsontwikkeling algemeen. Acquisitie invulling leegstaande winkelpanden. Participatie in (nieuw te vormen) regionale economische verbanden op het niveau van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden en Zuid-Holland Zuid. Maritiem Deelname aan de leertuinen Maritieme Economie en Triple A. Bedrijventerreinen Bedrijventerreinen Bedrijventerreinen Veerdienst Ontwikkeling en uitgifte van bedrijventerrein Oost II, Schelluinen-West (op afstand) en individuele werklocaties zoals aan de Handelskade. Deelname in de planontwikkeling revitalisering bedrijventerrein Avelingen-West. Deelname in de planontwikkeling Gorinchem Noord / bedrijventerrein Groote Haar. De veerdienst valt onder het programma Verkeer en vervoer maar is ondersteunend aan de economie en een stimulerende verbindende schakel tussen toeristische hotspots. 35

2.4.3 Wat gaat dit kosten? Exploitatie (bedragen x 1.000 / - = nadeel) Realisatie 2015 2016 2017 2018 2019 2020 TV31 Economische ontwikkeling 459 436 278 277 276 275 TV32 Fysieke bedrijfsinfrastructuur 2.483 14.199 12.518 14.760 13.765 7.004 TV33 Bedrijfsloket en - regelingen 56 63 38 38 38 38 TV34 Economische promotie 347 564 484 244 244 244 Lasten Economie 3.346 15.263 13.318 15.319 14.322 7.560 TV31 Economische ontwikkeling 7 6 17 10 3 2 TV32 Fysieke bedrijfsinfrastructuur 971 13.056 12.401 17.730 13.562 6.798 TV33 Bedrijfsloket en - regelingen 48 73 75 75 75 75 TV34 Economische promotie 0 22 0 0 0 0 Baten Economie 1.026 13.157 12.492 17.815 13.640 6.875 Totaal saldo van baten en lasten -2.319-2.106-826 2.497-682 -685 Mutaties reserves 0 0 0 0 0 0 Resultaat -2.319-2.106-826 2.497-682 -685 De afwijking binnen dit programma tussen het begrotingsjaar 2016 en het begrotingsjaar 2017 van 1.280.000, wordt voor 304.000 verklaard door de nieuwe werkwijze rondom (de toerekening van) Overhead. Daarnaast is er een verlaging van de afschrijving van revitalisering Avelingen van 990.000. Subsidies organisatie 0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000 VVV bedrag in euro 36

2.4.4 Met wie doen we dit samen? Andere partijen die een bijdrage leveren aan dit programma zijn: GR Regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden (AV) CV Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Schelluinen (ROM-S) Beheer BV ROM-S Stichting Binnenstadsmanagement Stichting Vestingdriehoek Stichting A27 Ondernemersvereniging Hartje Gorkum Koninklijke Horeca Nederland, afd Gorinchem. 37

2.5 Programma 5 Onderwijs 2.5.1 Wat willen we bereiken? Doel Doel van het programma: Gorinchem zorgt voor een optimale leeromgeving voor elke leerling Beleidskaders Vastgesteld beleid Beleidskader Vastgesteld door de raad in Beleidsnota Brede Scholen 2011 Integraal Huisvestingsplan (IHP) Onderwijs 2011 Maatschappelijke effecten en indicatoren Hoe meten we dat? Naam indicator Eenheid Beschikbaarheid Soort 25 Absoluut verzuim Aantal leerplichtigen dat niet staat ingeschreven op een school, per 1.000 leerlingen 26 Relatief verzuim Aantal leerplichtigen dat wel staat ingeschreven op een school, maar ongeoorloofd afwezig is, per 1.000 leerlingen 27 Vroegtijdig schoolverlaters zonder startkwalificatie (vsvers) % van het totaal aantal leerlingen (12-23 jaar) dat voortijdig (= zonder startkwalificatie) het onderwijs verlaat Basisset Basisset Basisset PI PI PI 38

Overige rapportages Onderwijs monitor, Gorinchem Jaarverslag Dienst Gezondheid & Jeugd, onderdeel Leerplicht Transitieatlas Primair Onderwijs en Voortgezet Onderwijs Jeugdmonitor 39

2.5.2 Wat gaan we daarvoor doen? Concrete acties Onderwerp Concrete actie in 2017 Leerplicht Integraal Kind Centra (IKC) Integraal huisvestingsplan (IHP) Ondernemersprijs voor scholieren Visie op onderwijs in Gorinchem Zomerschool verbreden Onderwijs Hoger beroepsonderwijs (HBO) Onderwijs aan vluchtelingen Voortijdig School Verlaten (VSV) In 2017 doen we mee aan een pilot Last onder dwangsom in Zuid Holland Zuid in samenwerking met het jeugdteam en het sociaal team. In 2017 ontwikkelen wij een Beleidskader rondom IKC. In de eerste helft van 2017 leggen wij het deel-ihp voor Gorinchem-Oost en Hoog Dalem voor aan de gemeenteraad. De uitwerking van de motie "ondernemersprijs voor scholieren" wordt geëffectueerd in schooljaar 2016/2017. In 2017 starten wij een traject op om te komen tot een integrale visie op onderwijs in Gorinchem. Hierin stellen wij het kind centraal. In 2017 gaan wij de zomerschool verbreden. In 2017 gaan wij de mogelijkheden onderzoeken om onderwijsvormen dichterbij huis aan te bieden. In 2017 wordt de lobby voor het realiseren van een HBO-instelling/-afdeling in Gorinchem geintensiveerd. In 2017 breiden we de Internationale Schakelklassen uit voor vluchtelingen en statushouders uit Gorinchem en regio. In 2017 zetten wij extra in op het verder terugdringen van het aantal voortijdige schoolverlaters. 40

Reguliere taken Onderwerp Leerplicht Onderwijs Leerlingenvervoer Onderwijs aan vluchtelingen Integraal huisvestingsplan Brede scholenbeleid algemeen Onderwijsachterstandenbeleid Reguliere taken Middels periodiek overleg wordt er op toegezien dat het buro Leerplicht en Vroegtijdig schoolverlaten als onderdeel van de Dienst Gezondheid en Jeugd, 'onze' wettelijke taak op het gebied van het voorkomen van voortijdig schoolverlaten juist en tijdig uitvoert. De Dienst Gezondheid en Jeugd zorgt in samenwerking met de regio Zuid Holland Zuid-gemeenten voor de uitvoering van een deel van de onderwijswetgeving, bijvoorbeeld op het gebied van de leerplicht en startkwalificaties. Zo zien zij er samen op toe dat zoveel mogelijk jongeren het onderwijs met minimaal een startkwalificatie (MBO2/HAVO/VWO) verlaten. Voor doelgroep kinderen organiseert en bekostigt de gemeente het vervoer van en naar school. In 2017 wordt het onderwijs aan kinderen uit de noodopvang en aan statushouders gecontinueerd. Via het Integraal huisvestingsplan wordt door de gemeente kwalitatief goede, gevarieerde en gespreide onderwijshuisvesting gefaciliteerd. De integrale samenwerking tussen het onderwijsveld en (zorg)organisaties in de stad wordt gestimuleerd door de realisatie van brede scholen als netwerk van voorzieningen voor kinderen, ouders en de buurt, met de school als centraal punt. Onderwijsachterstanden worden blijvend aangepakt via het Onderwijs(achterstanden)beleid, Voor- en Vroegschoolse Educatie, schakelklassen, taalprojecten en logopedie. 2.5.3 Wat gaat dit kosten? Exploitatie (bedragen x 1.000 / - = nadeel) Realisatie 2015 2016 2017 2018 2019 2020 TV41 Openbaar basisonderwijs 221 227 227 227 227 227 TV42 Onderwijshuisvesting 3.818 3.610 3.466 4.239 3.753 3.699 TV43 Onderwijsbeleid en leerlingenzaken 6.369 6.717 4.904 5.357 4.796 4.810 Lasten Onderwijs 10.407 10.554 8.597 9.822 8.775 8.735 TV42 Onderwijshuisvesting 184 189 181 181 181 181 TV43 Onderwijsbeleid en leerlingenzaken 2.396 2.339 2.346 2.320 2.320 2.320 Baten Onderwijs 2.580 2.528 2.527 2.501 2.501 2.501 Totaal saldo van baten en lasten -7.828-8.025-6.070-7.321-6.275-6.234 Mutaties reserves 0 0 0 0 0 0 Resultaat -7.828-8.025-6.070-7.321-6.275-6.234 De afwijking binnen dit programma tussen het begrotingsjaar 2016 en het begrotingsjaar 2017 van 1.955.000, wordt voor 1.000.000 verklaard door de nieuwe werkwijze rondom (de toerekening van) Overhead. Daarnaast zijn er voor 834.000 aan diverse effecten met betrekking tot de Arbeidmarktregio. 41

Subsidies 500.000 400.000 bedrag in euro 300.000 200.000 Avres Peuteropvang 100.000 0 organisatie 2.5.4 Met wie doen we dit samen? Andere partijen die een bijdrage leveren aan dit programma zijn: GR Dienst Gezondheid en Jeugd Schoolbesturen Primair en Voortgezet onderwijs (waaronder de Stichting Openbaar Onderwijs en Stichting Logos) Stichting Kindercentra 42

2.6 Programma 6 Sport, cultuur en recreatie 2.6.1 Wat willen we bereiken? Doel Doel van het programma: Gorinchem is een aantrekkelijke stad om te bezoeken, waarin veel te doen en te beleven is op het gebied van sport, cultuur en recreatie. Beleidskaders Vastgesteld beleid Beleidskader Archeologiebeleid 2009 Sportplan 2012-2015 2012 Cultuurvisie Gorinchem/Toekomstbeeld Cultuur 2013-2018 2013 Beleidsregel aanleg buitensportvelden 2016 Evaluatie stadspodium 2016 Raadsopdrachten Vastgesteld door de raad in Het zwaartepunt van de raadsopdracht Binnnenstad/Stadspromotie ligt bij het programma Economie. Cultuur en recreatie spelen hierin echter wel een belangrijke rol. Tegen de achtergrond van de raadsopdracht wordt intensief aandacht besteed aan het vergroten van de aantrekkingskracht van de historische binnenstad. Door de mix van aanwezige functies (historische omgeving (panden en vestingwallen), culturele functies (musea, theaters, evenementen, festivals), detailhandel, horeca, terrassen) is de binnenstad een uniek gebied, dat zich bij uitstek leent voor (toeristisch en recreatief) bezoek. Het gebruik van het marketinglabel Mooi Gorcum heeft ten doel dit bezoek te laten toenemen. 43

Maatschappelijke effecten en indicatoren Hoe meten we dat? Naam indicator Eenheid Beschikbaarheid Soort 28 Niet sporters % inwoners dat niet sport ten opzichte van het totaal aantal inwoners 29 Actieve deelname verenigingsleven afgelopen 12 maanden % van onderzoekspopulatie vanuit Gorcumse burgerpeiling Basisset Facultatief PI PI Overige rapportages Evaluatie Sportplan 2012 2015 (wordt aangeboden in december 2016) Sportdeelname onderzoek 2015 ( wordt aangeboden in december 2016) Rapportage Samenwerking buitensportverenigingen Gorinchem, 1 juli 2016 NOC*NSF 'De Gorcumse meetlat / waar staat je gemeente' 2.6.2 Wat gaan we daarvoor doen? Concrete acties Onderwerp Concrete actie in 2017 Sterke Spelbepalers In 2017 wordt samen met de spelbepalers (zo n 150 betrokken mensen vanuit sportverenigingen, onderwijs en bedrijfsleven) uitvoering gegeven aan het nieuwe sportplan 2017-2021. Netwerkversterking Corebusiness Gorinchem Beweegt Ontsluiten lokaal sport en beweegaanbod Sportpas Om ontmoeting en samenwerking tussen diverse sectoren (bedrijfsleven, onderwijs, zorg, welzijn en sport) te stimuleren, faciliteren we in 2017 de Sportcafés. In 2017 gaan we in gesprek over wat de corebusiness van Gorinchem Beweegt in de ogen van de raad moet zijn. Om het doorverwijzen naar regulier sportaanbod laagdrempeliger te maken, realiseren we in 2017 het digitale platform voor sport- en beweegaanbod op www.gorinchembeweegt.nl. In 2017 wordt de Sportpas app ingezet. Dit is het digitale platform vertaald naar een app voor op de smartphone en tablet. 44

Onderwerp Concrete actie in 2017 Ontwikkeling visie binnensport Samen met binnensportverenigingen en SGS wordt een visie op de binnensport ontwikkeld, waarin o.a. samenwerking, vraag- en aanbod van de binnensportaccommodaties en onderzoek naar de hoogte van de huurtarieven aan de orde komen. Kunstgras Als gevolg van de uitvoering van de Beleidsregel aanleg sportvelden wordt in 2017 een extra hockeyveld voor HC Rapid gerealiseerd en worden de twee huidige zandingestrooide hockeyvelden vervangen door kunstgraswatervelden. Ook wordt de toplaag van het veld van korfbalvereniging GKV vervangen. Uitvoering Speelruimteplan Afhankelijk van besluitvorming in de gemeenteraadsvergadering van december 2016, wordt vanaf 2017 het nieuwe Speelruimteplan tot en met 2025 gefaseerd uitgevoerd. Nieuw groot podium In 2017 bekijken we hoe een vervolg kan worden gegeven aan de uitkomsten van de quick scan groot podium. Huis van Inspiratie Cultuureducatie Spreekkamer Cultureel erfgoed In 2017 werken we aan de gezamenlijke programmering en verdere professionalisering van het concept, waaronder de verbinding met de andere pijlers van het Toekomstbeeld Cultuur (Stadspodium, Cultuureducatie en Spreekkamer). In het voorjaar van 2017 nemen we een besluit over de (definitieve) huisvesting op basis van de scenario-ontwikkeling die dan heeft plaatsgevonden. In 2017 nemen wij besluiten over het uitbreiden en intensiveren van het huidige programma, het verstevigen van de verbinding tussen de cultuurcoaches en het Huis van Inspiratie en het verloop (evaluatie) van de buitenschoolse cultuureducatie. Eind 2016/begin 2017 wordt een besluit over de Spreekkamer (als onderdeel van het Toekomstbeeld cultuur) genomen. In 2017 wordt een onderzoek gedaan om te komen tot een gemeentelijke monumentenlijst. In 2017 stellen we een Vestingplan 2017 op. 45

Reguliere taken Onderwerp Leefstijl Ideeënmakelaar Burgerinitiatieven Sportverenigingen Overige sporttaken Speelplaatsen Oude Hollandse Waterlinie (OHW) Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) Archeologie Reguliere taken Gorinchem Beweegt zet samen met partners in op een gezonde, positieve leefstijl en leefomgeving. Dit gebeurt bijvoorbeeld door een actieve inzet op gezonde scholen in zowel het primair onderwijs als het voortgezet onderwijs. Om maatschappelijke initiatiefnemers (inwoners en organisaties) te ondersteunen in het ontwikkelen en realiseren van hun plannen, wordt de Ideeënmakelaar ingezet. Primair gericht op het leggen van verbindingen en het stimuleren van eigen kracht en verantwoordelijkheid en advies en ondersteuning van vrijwilligers en (burger)initiatieven. Om initiatieven van wijkbewoners mogelijk te maken ten aanzien van bijvoorbeeld kleine ingrepen in de openbare ruimte, waaronder groen- en speelinitiatieven, of acties die de leefbaarheid in de wijk ten goede komen, worden subsidies verstrekt. Door middel van het adviseren en begeleiden van sportverenigingen over/bij diverse ontwikkelingen, wordt gestreefd naar een veelzijdige sportaanbod en een aantrekkelijk verenigingsleven voor Gorinchem. Via het voeren van overleg, het maken van afspraken en het bewaken van de voortgang van de aan de Stichting Gorinchemse Sportaccommodaties (SGS) overgedragen taken wordt bijgedragen aan een efficiënte en effectieve bedrijfsvoering van de SGS. Daarnaast wordt gewerkt aan en het optimaliseren van het beleid voor de binnensportverenigingen. De Werkgroep Speelplaatsen werkt samen met de doelgroep en andere partijen, zoals gebruikers, ouders/verzorgers en professionals, onder andere aan de inrichting van de openbare ruimte voor informeel spel in elke wijk en de realisatie van aantrekkelijke speel-, sport- en ontmoetingsvoorzieningen op centrale punten in elke wijk. Deelnemen aan erfgoedlijn Zuid-Holland. Deelnemen aan Pact van Loevestein. Uitvoering geven aan het archeologiebeleid. 46

2.6.3 Wat gaat dit kosten? Exploitatie (bedragen x 1.000 / - = nadeel) Realisatie 2015 2016 2017 2018 2019 2020 TV51 Sportbeleid en activering 893 930 872 873 868 866 TV52 Sportaccommodaties 3.566 3.660 3.321 3.393 3.370 3.350 TV53 Cultuurpres. productie en participatie 1.782 1.412 1.208 1.162 1.100 1.192 TV54 Musea 552 508 380 376 376 376 TV55 Cultuur erfgoed 794 892 793 853 948 943 TV56 Media 766 812 832 831 701 701 TV57 Openbaar groen en (openlucht) recreatie 2.639 2.664 2.343 2.349 2.336 2.334 Lasten Sport, cultuur en recreatie 10.991 10.878 9.748 9.837 9.699 9.761 TV51 Sportbeleid en activering 165 165 91 91 91 91 TV52 Sportaccommodaties 1.370 1.358 1.386 1.390 1.389 1.389 TV53 Cultuurpres. productie en participatie 208 232 246 254 254 254 TV54 Musea 74 22 22 22 22 22 TV55 Cultuur erfgoed 410 253 254 254 254 254 TV56 Media 117 138 139 139 139 139 TV57 Openbaar groen en (openlucht) recreatie 229 235 235 235 235 235 Baten Sport, cultuur en recreatie 2.574 2.404 2.373 2.384 2.384 2.384 Totaal saldo van baten en lasten -8.417-8.474-7.375-7.453-7.315-7.377 Mutaties reserves 11 75 75 75 75 75 Resultaat -8.406-8.400-7.300-7.379-7.241-7.303 De afwijking binnen dit programma tussen het begrotingsjaar 2016 en het begrotingsjaar 2017 van 1.099.000, wordt verklaard door de nieuwe werkwijze rondom (de toerekening van) Overhead. Subsidies 47

700.000 600.000 500.000 bedrag in euro 400.000 300.000 200.000 100.000 0 55+ en gehandicapten O.K.K (Compensatie huurtarief) P.C.G (Compensatie huurtarief) Divers voor Cultuureducatie Bibliotheek Aanzet Gorinchem Divers voor Jeugdsport Divers voor Overige culturele activiteiten Stichting Theater Gorinchem Overigen 2.6.4 Met wie doen we dit samen? Andere partijen die een bijdrage leveren aan dit programma zijn: GR Regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden (AV) Stichting Theater Gorinchem Stichting Gorinchemse Sport Accommodaties Stichting Bibliotheek aan zet De Spreekkamer van de stad 48

2.7 Programma 7 Sociaal domein 2.7.1 Wat willen we bereiken? Doel Doel van het programma: Gorinchem is een stad waar iedereen meedoet, zich kan ontplooien en verantwoordelijkheid neemt voor zichzelf, elkaar en de leefomgeving. Beleidskaders Vastgesteld beleid Beleidskader Vastgesteld door de raad in Lokaal gezondheidsbeleid 2007 Kadernota Meedoen in Gorinchem 2012 Uitvoeringsdocument transities sociaal domein 2014 Wmo: periodiek plan Wet maatschappelijke ondersteuning 2015-2018 2014 Jeugdhulp 2014 Beleidsrijk regionaal transitie arrangement Jeugdhulp (BRTA) 2014 Beleidsvoornemens Participatiewet 2014 Businesscase Participatiewet 2014 Transformatie van Sociaal cultureel werk naar Meedoen 2016 49

Maatschappelijke effecten en indicatoren Hoe meten we dat? Naam indicator Eenheid Beschikbaarheid Soort 30 Banen Aantal per 1.000 inwoners in de leeftijd 15-64 jaar 31 Jongeren met een delict voor de rechter. % jongeren (12-21 jaar) dat met een delict voor de rechter is verschenen 32 Kinderen in uitkeringsgezinnen % kinderen tot 18 jaar dat in een gezin leeft dat van een bijstandsuitkering moet rondkomen 33 Melding kindermishandeling % van aandeel meldingen van mishandelde kinderen in de leeftijd van 0 t/m 17 jaar van het totaal aantal 0- t/m 17 jarigen 34 Netto Participatiegraad % mensen tussen 15 en 67 jaar dat een baan heeft 35 Achterstandsleerlingen % leerlingen (4-12 jaar) in het primair onderwijs dat kans heeft op een leerachterstand Basisset Basisset Basisset Basisset Basisset Basisset 36 Werkloze jongeren % werkeloze jongeren (16-22 jaar). Basisset PI 37 Personen met een bijstandsuitkering Aantal personen met een bijstandsuitkering, per 10.000 inwoners 38 Personen met een lopend reintegratietraject Aantal reïntegratievoorzieningen, per 10.000 inwoners in de leeftijd van 15-64 jaar 39 Jongeren (t/m 18 jaar) met jeugdhulp % jongeren tot 18 jaar met jeugdhulp ten opzicht van alle jongeren tot 18 jaar 40 Jongeren (t/m 18 jaar) met jeugdbescherming 41 Jongeren (t/m 23 jaar) met jeugdreclassering 42 Cliënten met een maatwerkarrangement Wmo 1 % jongeren tot 18 jaar met een jeugdbeschermings-maatregel ten opzichte van alle jongeren tot 18 jaar. % jongeren (12-22 jaar) met een jeugdreclasserings-maatregel ten opzichte van alle jongeren (12-22 jaar) Aantal Wmo-cliënten met een maatwerkarrangement per 10.000 inwoners. Basisset Basisset Basisset Basisset Basisset Basisset PI PI PI PI PI PI PI PI PI PI PI PI 1. Aantal cliënten in Gorinchem met een maatwerkarrangement Wmo zijn alleen over het 2e halfjaar 2015 beschikbaar. 50

51

Overige rapportages Cliënt tevredenheidsonderzoek Wmo en Jeugd 52

2.7.2 Wat gaan we daarvoor doen? Concrete acties Onderwerp Concrete actie in 2017 Transformatie Individuele Begeleiding Wmo Transformatie Wmo maatwerk voorzieningen Transformatie Basisvoorzieningen Transformatie huizen van waarde In 2017 worden twee evaluaties met een gestandaardiseerde effectmonitor in de lopende pilot Begeleiding Anders uitgevoerd. 1 e helft 2017 vindt de start en ontwikkeling van de resultaatgerichte inkoop op basis van arrangementen plaats. In 2017 wordt gestart met de doorontwikkeling van bestaande basis & algemene voorzieningen (buurthuizen en inloopvoorzieningen) met, door en voor (kwetsbare) bewoners naar een integraal aanbod. In het 1 e kwartaal 2017 wordt ingezet op Middelbaar Beroepsonderwijs en VO in de wijk en de huizen van waarde t.b.v. verbinden studenten en (kwetsbare) bewoners, voorkomen jeugdwerkloosheid/ hangjongeren (Jeugdwet, Wmo, Avres). In de tweede helft 2017 wordt een effectmeting ten aanzien van transformatie buurthuizen en inloopvoorzieningen ontwikkeld. Beschermd Wonen In 2017 start het implementatieproces van de beleidsmatige en logistieke organisatie van provinciale naar Beschermd Wonen voor kwetsbare/verwarde mensen in onze stad. gemeentelijke organisatie Transformatie SDbreed Transformatie basisvoorzieningen Begin 2017 wordt gestart met de ontwikkeling van opleidingen/vrijwilligersplatforms/ motivatietools/sociale Netwerkversterking (SNV) voor de behoefte aan vrijwilligers+ voor de ondersteuning van het toenemend aantal kwetsbare bewoners en ouderen (Wmo, Avres, Jeugd). 1 e helft 2017 start de beleidsontwikkeling ten aanzien van de dementie-vriendelijke stad (Wmo ouderenzorg, mantelzorg en vrijwilligersbeleid en vrijwilligerswerk ism Avres). Deelname aan de Leertuin Sociaal Domein 1 e kwartaal 2017 wordt ingezet op Middelbaar Beroepsonderwijs en VO in de wijk en de huizen van waarde t.b.v. verbinden studenten en (kwetsbare) bewoners, voorkomen jeugdwerkloosheid/ hangjongeren (Jeugdwet, Wmo, Avres). Huishoudelijke hulp Wijziging normenkader en vervolgens op basis hiervan wijziging herindicatie. Arbeidsmarktregio Bijdragen in regionaal verband aan het verder versterken van de arbeidsmarkt door betere samenwerking onderwijs-bedrijfsleven-overheid. Deelname aan RAP (Regionaal arbeidsmarktplatform) en School en Bedrijf (vraag naar arbeidskrachten en aanbod opleidingen; organisatie van Game On). 53

Reguliere taken Onderwerp Programma "Samen voor Gezond" Leefstijl Eigen kracht Leefstijl Sociaal Domein Jeugdwet WMO Sociaal cultureel werk Reguliere taken Via het programma "Samen voor Gezond" wordt gewerkt aan het versterken van mentale weerbaarheid van kwetsbare groepen: jeugd, volwassenen met een lage opleiding en kwetsbare ouderen. Het stimuleren en faciliteren van een gezonde leefstijl van kinderen, jongeren en hun ouders, met prioriteit voor laag opgeleide jongeren. Het bevorderen van eigen kracht en vitaliteit bij ouderen. Het stimuleren en faciliteren van een gezonde leefstijl van zwangere vrouwen, met prioriteit voor kwestbare zwangere vrouwen. Uitvoeren van de Participatiewet. Uitvoeren van de Jeugdwet. Uitvoeren van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning. In 2017 wordt verder gewerkt aan de transformatie Van Sociaal cultureel werk naar Meedoen, waarbij extra aandacht is voor de buurthuizen als ontmoetingsplek voor de inwoners. De inzet is dat buurthuizen zo veel mogelijk door bewoners en/of maatschappelijke organisaties worden geëxploiteerd. 54

2.7.3 Wat gaat dit kosten? Exploitatie (bedragen x 1.000 / - = nadeel) TV61 Samenkracht en burgerparticipatie Realisatie 2015 2016 2017 2018 2019 2020 5.266 5.588 4.056 3.951 3.950 3.949 TV62 Wijkteams 3.301 4.489 2.379 2.376 2.376 2.376 TV63 Inkomensregelingen 14.390 14.157 14.147 14.150 14.159 14.161 TV64 Begeleide participatie 8.150 6.975 6.438 5.966 5.604 5.281 TV65 Arbeidsparticipatie 1.273 2.202 2.186 2.260 2.345 2.393 TV66 Maatwerkvoorzieningen (WMO) TV671 Maatwerkdienstverlening 18+ 386 368 368 368 368 368 3.503 5.720 5.865 5.815 5.766 5.765 TV672 Maatwerkdienstverlening 18-7.080 7.077 6.891 7.019 7.027 7.048 TV681 Geëscaleerde zorg 18+ 280 147 144 144 144 144 Lasten Sociaal domein 43.629 46.724 42.475 42.049 41.739 41.486 TV61 Samenkracht en burgerparticipatie 569 176 149 149 149 149 TV62 Wijkteams 3 0 0 0 0 0 TV63 Inkomensregelingen 10.742 10.405 10.405 10.405 10.405 10.405 TV64 Begeleide participatie 27 0 0 0 0 0 TV66 Maatwerkvoorzieningen (WMO) TV671 Maatwerkdienstverlening 18+ 2 0 0 0 0 0 596 601 601 601 601 601 TV672 Maatwerkdienstverlening 18-0 0 0 0 0 0 TV681 Geëscaleerde zorg 18+ 177 0 0 0 0 0 Baten Sociaal domein 12.117 11.182 11.155 11.155 11.155 11.155 Totaal saldo van baten en lasten -31.512-35.542-31.321-30.895-30.584-30.331 Mutaties reserves -51-219 -167-167 -167-167 Resultaat -31.563-35.761-31.487-31.061-30.751-30.498 De afwijking binnen dit programma tussen het begrotingsjaar 2016 en het begrotingsjaar 2017 van 4.274.000, wordt voor 1.367.000 verklaard door de nieuwe werkwijze rondom (de toerekening van) Overhead. Daarnaast zijn de grootste verklaringen; 1.779.000 naar aanleiding van toevoeging van het resultaat uit 2015, 531.000 naar aanleiding van ontwikkelingen in de Participatie en tot slot 317.000 vanuit lagere inhuurkosten personeel 55

Subsidies 56

600.000 500.000 400.000 bedrag in euro 300.000 200.000 100.000 0 Rivas Zorggroep Stichting Radar Arkelse padvinders Divers voor flankerend ouderenbeleid Gorinchemse zeeverkenners Stichting Gorinchem Platform Stichting MEE Drechtsteden organisatie Hospice-vtz Gorinchem & omstreken Overigen Divers voor ondersteuning ouderenorganisaties Divers voor ondersteuning sociaal-culturele org. Stichting Youth for Christ Gorinchem DG&J Zuid Holland Zuid Slachtofferhulp Nederland St. Jeugdhaven gorinchem Speeltuinver. en speel-o-theek Verslavingszorg Bouwman 2.7.4 Met wie doen we dit samen? Andere partijen die een bijdrage leveren aan dit programma zijn: GR Regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden (AV): GR Avres GR Dienst Gezondheid en Jeugd Zuid-Holland Zuid (waaronder serviceorganisatie Jeugd) Centrumgemeente Dordrecht/Drechtstedengemeenten (voor beschermd wonen) 57

2.8 Programma 8 Volksgezondheid en Duurzaamheid 2.8.1 Wat willen we bereiken? Doel Doel van het programma: Gorinchem is een duurzame en leefbare stad, waar we onze inwoners vitaal en gezond houden. Beleidskaders Vastgesteld beleid Beleidskader Milieubeleidsplan 2012-2016 2012 Regionaal afvalbeleid Waardlanden 2014 en verder 2014 Verbreed Gemeentelijk Rioleringsplan 2016-2020 2015 Raadsopdrachten Vastgesteld door de raad in Onderdeel van dit programma is de raadsopdracht Milieubeleidsplan. In het coalitieakkoord 2014-2018 is aangegeven om in samenspraak met de raad een nieuw milieubeleidsplan op te stellen. In 2017 wordt het nieuwe milieubeleidsplan opgesteld. Maatschappelijke effecten en indicatoren Hoe meten we dat? Naam indicator Eenheid Beschikbaarheid Soort 33 Omvang huishoudelijk restafval De hoeveelheid restafval per bewoner per jaar in kg. 34 Hernieuwbare elektriciteit % Hernieuwbare elektriciteit van totaal verbruikte elektriciteit Basisset Basisset NVT Waardering algehele persoonlijke gezondheid Score 1-10 Facultatief ME NVT Duurzaamheidscore Score 1-100 Facultatief PI PI PI 58

Overige rapportages Rapportage kwaliteit leefvoorzieningen obv CROW normen (leefbaarheid) Gezondsheidsmonitor Rekenkameronderzoek Duurzaamheidsbeleid 2016 'De Gorcumse meetlat / waar staat je gemeente' 2.8.2 Wat gaan we daarvoor doen? Concrete acties Onderwerp Concrete actie in 2017 Duurzaamheid Afvalwater In 2017 wordt een nieuw milieubeleidsplan opgesteld. Er wordt onderzoek verricht naar realisatie warmtenet Gildenwijk. In 2017 is aandacht voor het treffen van energiezuinige maatregelen bij het bouwen van bedrijfspanden en gemeentelijke panden (scholen etc.) en de vervanging en uitbreiding van de openbare verlichting (led - verlichting). In 2017 worden maatregelen getroffen om duurzame mobiliteit te stimuleren door het vergroten van het aantal laadpunten/laadpalen en het faciliteren van het gebruik van deelauto s. Samen met het Waterschap wordt in 2017 een afvalwaterakkoord (lozingen op de waterzuivering) opgesteld. 59

Reguliere taken Onderwerp Volksgezondheid Duurzaamheid Leefvoorzieningen Reguliere taken Uitvoeren van de acties uit het regionaal gezondheidsbeleid en het lokale gezondheidsprogramma, zoals het Programma Samen voor gezond en het Programma GIDS (Gezond in de Stad). Uitvoering geven aan het Energieloket. Uitvoering geven aan het zijn van Milleniumgemeente. Natuur- en milieueducatie. Het handhaven en/of verbeteren van het kwalititeitsniveau van de leefvoorzieningen op basis van de vastgestelde beleidskaders heeft ook in 2017 hoge prioriteit. 2.8.3 Wat gaat dit kosten? Exploitatie (bedragen x 1.000 / - = nadeel) Realisatie 2015 2016 2017 2018 2019 2020 TV71 Volksgezondheid 1.749 1.604 1.459 1.424 1.424 1.424 TV72 Riolering 3.365 3.073 2.813 2.955 3.894 2.997 TV73 Afval 2.963 2.908 2.835 2.835 2.835 2.835 TV74 Milieubeheer 1.480 1.288 1.091 1.091 1.091 1.091 TV75 Begraafplaatsen en crematoria Lasten Volksgezondheid en Duurzaamheid 491 456 407 407 401 400 10.047 9.331 8.604 8.711 9.644 8.746 TV71 Volksgezondheid 215 0 0 0 0 0 TV72 Riolering 4.189 6.160 3.813 3.813 3.813 3.813 TV73 Afval 3.325 3.454 3.454 3.454 3.454 3.454 TV74 Milieubeheer 223 3 3 3 3 3 TV75 Begraafplaatsen en crematoria Baten Volksgezondheid en Duurzaamheid 388 424 424 424 424 424 8.339 10.041 7.694 7.694 7.694 7.694 Totaal saldo van baten en lasten -1.708 710-910 -1.017-1.950-1.051 Mutaties reserves 110-2.228-106 -23 859-144 Resultaat -1.598-1.518-1.015-1.040-1.091-1.195 De afwijking binnen dit programma tussen het begrotingsjaar 2016 en het begrotingsjaar 2017 van 503.000, wordt verklaard door de nieuwe werkwijze rondom (de toerekening van) Overhead. 60

Subsidies 30.000 bedrag in euro 20.000 10.000 Van Andel-Spruijt Natuurcentrum Overigen 0 organisatie 2.8.4 Met wie doen we dit samen? Verbonden partijen die een bijdrage leveren aan dit programma zijn: GR Dienst Gezondheid en Jeugd GR Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid GR Vuilverwerking Dordrecht en Omstreken (Gevudo) GR Reinigingsdienst Waardlanden The Mall jongerenwerk 61

2.9 Programma 9 Volkshuisvesting, Ruimtelijke ordening en Stedelijke vernieuwing 2.9.1 Wat willen we bereiken? Doel Doel van het programma: Het versterken van de woon- en leefomgeving en het bevorderen van de vitaliteit en de leefbaarheid van de stad. Beleidskaders Vastgesteld beleid Beleidskader Vastgesteld door de raad in Gemeentelijke structuurvisie 2009 Woonagenda 2.0 2013 Welstandsnota gemeente Gorinchem 2013 Nota Vastgoedbeleid 2014 Nota Grondbeleid 2015-2019 2015 Maatschappelijke effecten en indicatoren Hoe meten we dat? Naam Indicator Eenheid Beschikbaarheid Soort 46 Gemiddelde WOZ waarde Gemiddelde WOZ waarde van woningen in duizend euro Basisset PI 47 Nieuw gebouwde woningen Aantal nieuwbouwwoningen, per 1.000 woningen Basisset PI 48 Demografische druk De som van het aantal personen van 0 tot 15 jaar en 65 Basisset jaar of ouder in verhouding tot de personen van 15 tot 65 jaar 49 Gemeentelijke woonlasten eenpersoonshuishouden 50 Gemeentelijke woonlasten meerpersoonshuishouden Gemiddelde totaalbedrag in euro's per jaar Basisset PI Gemiddelde totaalbedrag in euro's per jaar Basisset PI PI 62

Overige rapportages Rapportage kwaliteit leefvoorzieningen obv CROW normen Rapportage woonagenda 'De Gorcumse meetlat / waar staat je gemeente' 63

2.9.2 Wat gaan we daarvoor doen? Concrete acties Onderwerp Concrete actie in 2017 Welstand Wonen Omgevingsvisie Omgevingswet Reguliere taken In 2017 wordt een nieuwe welstandsnota (vergunningen / publiekszaken) opgesteld. In 2017 worden de uitkomsten van het woningmarktonderzoek geanalyseerd en verwerkt in de te actualiseren woonagenda. In 2017 starten wij met het actualiseren van de omgevingsvisie op basis van kaders visie van de stad. In 2017 anticiperen wij op de komst van de Omgevingswet. Onderwerp Bestemmingsplannen Vergunningverlening Grondexploitaties Reguliere acties Herzien van bestemmingsplannen. Vergunningverlening en toezicht Wabo (Wet algemene bepalingen omgevingsrecht). Het beheren en ontwikkelen van de gemeentelijke grondexploitaties. 2.9.3 Wat gaat dit kosten? Exploitatie (bedragen x 1.000 / - = nadeel) Realisatie 2015 2016 2017 2018 2019 2020 TV81 Ruimtelijke Ordening 832 816 441 441 441 441 TV82 Grondexploitatie (niet bedrijventerrein) 9.818 8.412 10.947 6.805 4.312 2.499 TV83 Wonen en bouwen 5.600 3.673 2.327 2.290 2.108 2.105 Lasten VHROSV 16.251 12.900 13.715 9.536 6.861 5.045 TV81 Ruimtelijke Ordening 46 24 24 24 24 24 TV82 Grondexploitatie (niet bedrijventerrein) 8.236 8.390 11.642 7.083 4.584 2.592 TV83 Wonen en bouwen 3.433 2.210 1.565 1.508 1.445 1.445 Baten VHROSV 11.716 10.623 13.232 8.614 6.053 4.061 Totaal saldo van baten en lasten -4.535-2.277-483 -922-808 -983 Mutaties reserves -366-340 -589-612 1.814-500 Resultaat -4.901-2.617-1.072-1.534 1.006-1.484 De afwijking binnen dit programma tussen het begrotingsjaar 2016 en het begrotingsjaar 2017 van 1.545.000 wordt voor 1.200.000 verklaard door de nieuwe werkwijze rondom (de toerekening van) Overhead. Daarnaast is er 589.000 gunstig effect vanuit de bijdrage aan het fonds bovenwijks van CV Hoog Dalem. 64

2.9.4 Met wie doen we dit samen? Andere partijen die een bijdrage leveren aan dit programma zijn: GR Regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden (AV) CV Hoog Dalem: woonvoorzieningen Poort 6 65

2.10 Algemene dekkingsmiddelen Algemene dekkingsmiddelen zijn baten in de begroting die niet gekoppeld zijn aan een specifiek programma. Deze baten dienen als algemeen dekkingsmiddel voor de begroting als geheel. In onderstaand overzicht worden de baten en lasten per taakveld en de mutaties in de reserves behorende bij de algemene dekkingsmiddelen weergegeven. In dit overzicht zijn zowel de structurele als de incidentele baten en lasten opgenomen. Exploitatie (bedragen in x 1.000 ; - = nadeel) Realisatie 2015 2016 2017 2018 2019 2020 TV011 Resultaat van de rekening baten en lasten 7.048 - - - - - TV05 Treasury 406 1.900 94 72 71 71 TV061 OZB woningen 354 359 188 188 188 188 TV062 OZB-niet woningen - - 33 33 33 33 TV063 Parkeerbelasting 16 17 8 8 8 8 TV064 Belasting overig 100 99 69 69 69 69 TV07 Alg. uitkering en uitk. Gemeentefonds 11 9 - - - - TV08 Overige baten en lasten -1.959-176 384 752 800 859 Lasten Overzicht algemene dekkingsmiddelen 5.976 2.208 776 1.122 1.169 1.228 TV05 Treasury 3.826 4.813 2.833 2.872 2.902 2.911 TV061 OZB woningen 6.782 6.928 4.235 4.235 4.235 4.235 TV062 OZB-niet woningen 1.904 1.975 4.856 4.856 4.856 4.856 TV063 Parkeerbelasting 1.675 1.750 1.565 1.565 1.565 1.565 TV064 Belasting overig 425 808 815 815 815 815 TV07 Alg. uitkering en uitk. Gemeentefonds 58.356 59.371 57.371 57.367 57.084 57.063 TV08 Overige baten en lasten 1.264 193 185 149-115 9 Baten Overzicht algemene dekkingsmiddelen 74.232 75.838 71.860 71.859 71.342 71.454 Totaal saldo van baten en lasten 68.256 73.630 71.084 70.737 70.173 70.226 Mutaties reserves 2.483 928-838 -3.126-809 -744 Resultaat 70.739 74.558 70.246 67.611 69.364 69.482 De afwijking binnen dit programma tussen het begrotingsjaar 2016 en het begrotingsjaar 2017 van 4.414.000 wordt voor 681.000 verklaard door de nieuwe werkwijze rondom (de toerekening van) Overhead. Daarnaast is er 2.000.000 lagere algemene uitkering en is er per saldo een afgeronde mutatie in de reserves van 1.800.000. 66

2.11 Overhead Vanaf het begrotingsjaar 2017 dienen de lasten en baten van overhead op een andere wijze te worden verwerkt dan tot en met 2016 gebruikelijk was. Kosten van overhead zijn alle kosten die samenhangen met de sturing en ondersteuning van de medewerkers in het primaire proces. Overheadkosten worden integraal opgenomen in een overzicht en niet, zoals gebruikelijk was, verdeeld naar de verschillende beleidsterreinen in de programma's. De uitzondering hierop is het deel van overhead dat bij investeringen en grondexploitaties hoort. Dat deel van de overhead blijft opgenomen bij die onderdelen en wordt niet bij het integrale overzicht weergegeven. De berekening van het deel van overhead dat betrekking heeft op investeringen en grondexploitaties is gebaseerd op het geraamde aantal intern te besteden uren per grondexploitatie/investering. Het overheadtarief wordt berekend door de totale overheadlasten van taakveld 04 te delen door het totaal aantal uren per begrotingsjaar van de binnendienstmedewerkers (exclusief leidinggevenden). De omvang van de doorbelasting blijkt uit de onderstaande tabel. Toegerekende overhead (bedragen x 1.000) 2017 2018 2019 2020 Toegerekend aan investeringen en grondexploitaties 626 618 613 615 De baten en de lasten van de overhead zijn in onderstaande tabel meerjarig weergegeven. Hierop zijn de lasten voor investeringen en grondexploitaties reeds in mindering gebracht. De baten betreffen huuropbrengsten van gebouwen, bijdragen van derden en overige inkomsten. Exploitatie (bedragen x 1.000 / - = nadeel) 2018 2019 2020 TV04 Overhead 11.659 11.641 11.534 11.568 Lasten Overzicht overhead 11.659 11.641 11.534 11.568 TV04 Overhead 1.177 1.111 1.127 1.152 Baten Overzicht overhead 1.177 1.111 1.127 1.152 Totaal saldo van baten en lasten -10.482-10.530-10.407-10.415 Mutaties reserves 152 81-12 27 Resultaat -10.330-10.448-10.419-10.389 In 2017 gaan we de systematiek van berekenen en doorverdelen van overhead integraal beoordelen en zo nodig bijstellen. 67

2.12 Vennootschapsbelasting Voor 2016 en volgende jaren is er nog geen zekerheid over de omvang van de gevolgen vanuit de invoering van de vennootschapsbelasting (VPB) plicht voor lokale overheden. In 2016 hebben wij een onderzoek laten uitvoeren om zekerheid te verkrijgen over de omvang van de belastingplicht, namelijk welke onderdelen van de gemeente onder de VPB plicht vallen, maar ook om een inschatting te kunnen maken van de financiële effecten. Op het moment van het opstellen van de begroting 2017 is daar nog geen uitsluitsel over te geven. De toepassing van de VPB regelgeving bij een gemeentelijke organisatie is complex. Wij stellen ons op het standpunt dat er geen bedrag voor vennootschapsbelasting opgenomen hoeft te worden in de begroting aangezien onze activiteiten niet winstgevend zijn. Over ons standpunt gaan wij verder met de belastingdienst in gesprek. Wel hebben wij een inschatting gemaakt van mogelijke effecten en dit vertaald in een risico. Zie voor de uitwerking van het risico de paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing. 2.13 Onvoorzien De post Onvoorzien in de begroting dient ter dekking van lasten waarvoor geen budget in de begroting is opgenomen. In de begroting wordt structureel een vast bedrag van 100.000 voor onvoorziene uitgaven meegenomen. Voor het aanwenden van de post Onvoorzien (algemeen) als dekkingsmiddel gelden drie toetsingscriteria te weten: onvoorzienbaar, onvermijdbaar en onuitstelbaar. 68

Beleidsbegroting: Paragrafen 69

70

3 Beleidsbegroting: Paragrafen De begroting bestaat uit een beleidsmatig en een financieel gedeelte. De "paragrafen" vallen onder het beleidsmatige gedeelte. Zij geven een dwarsdoorsnede van de begroting, bezien vanuit een bepaald beleidsterrein. Het gaat met name om de beleidslijnen voor beheersmatige aspecten die grote (beleidsmatige en/of financiële) gevolgen kunnen hebben en/of van belang zijn voor het realiseren van de programma's. Deze informatie komt anders in de begroting veelal versnipperd voor en is daardoor minder inzichtelijk voor de gemeenteraad. De verschillende paragrafen treft u in dit hoofdstuk aan. 3.1 Weerstandsvermogen en risicobeheersing 3.1.1 Inleiding De paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing gaat in op de vraag in welke mate de financiële positie van de gemeente toereikend is om de financiële gevolgen van risico s die de gemeente loopt, op te kunnen vangen. Het weerstandsvermogen bestaat uit de relatie tussen: de weerstandscapaciteit, zijnde de middelen en mogelijkheden waarover de gemeente beschikt of kan beschikken om risico's te dekken; alle risico's waarvoor geen maatregelen zijn getroffen en die van materiële betekenis kunnen zijn in de relatie tot de financiële positie. In deze paragraaf worden de risico's in beeld gebracht en gerelateerd aan de weerstandscapaciteit. 3.1.2 Vastgesteld beleid Voor de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing zijn de volgende vastgestelde beleidskaders van toepassing: Beleidskader Reserves, voorzieningen en weerstandsvermogen Vastgesteld door de raad in 2003 3.1.3 Nieuw beleid In de eerste helft van 2017 wordt een geactualiseerde nota Reserves, voorzieningen en weerstandsvermogen gepresenteerd. 3.1.4 Weerstandsvermogen Een robuuste begroting kent voldoende buffers om de geïnventariseerde risico's of andere onvoorziene tegenvallers op te vangen. Een exact sluitende begroting zonder financiële buffer betekent dat elke financiële tegenvaller dwingt tot direct ingrijpen in de begroting, en dus ook in het gemeentelijk beleid. De begroting moet immers sluiten. Als indicator voor de weerbaarheid gebruiken we de weerstandscapaciteit in relatie tot het risicoprofiel. 71

De jaarrekening 2015 is feitelijk het recentste document waarin het weerstandsvermogen van onze gemeente is bepaald. In onderstaande tabel zetten we daarom de jaarrekening 2015 af tegen de begroting 2017. Zoals uit de tabel blijkt is onze weerstandscapaciteit verbeterd. Dit wordt met name verklaard door een toename van het saldo van de algemene reserve. Uit de actualisatie van onze risico's blijkt dat deze voor 2017 toenemen. Per saldo is ons weerstandsvermogen verbeterd. Verderop in deze paragraaf lichten wij dit nader toe. 3.1.5 Weerstandscapaciteit In de voorgaande paragraaf is informatie gegeven over het weerstandsvermogen van onze gemeente. Een belangrijk element in de bepaling hiervan is de weerstandscapaciteit; in onderstaande tabel is weergegeven hoe onze weerstandscapaciteit is opgebouwd, gevolgd door een korte toelichting. Weerstandscapaciteit (bedragen x 1 miljoen) Directe weerstandscapaciteit Jaarstukken 2015 2016 2017 Algemene reserves 22,0 23,9 32,1 Indirecte weerstandscapaciteit Onbenutte belastingcapaciteit 1,7 1,7 1,7 Post onvoorzien 0,1 0,1 0,1 Totale weerstandscapaciteit 23,8 25,7 33,9 De toename van de algemene reserve wordt met name verklaard door de volgende, als gevolg van BBV wijzigingen, doorgevoerde mutaties: het toevoegen van het saldo van de reserve Bovenwijks aan de algemene reserve; het toevoegen van de (gedeeltelijke) vrijval van de voorzieningen grondexploitaties (via het resultaat 2016) aan de algemene reserve. De onbenutte belastingscapaciteit wordt berekend door een vergelijking te maken van de wettelijk maxiumtarieven (art. 12 gemeenten) met onze belastingtarieven. Hieruit blijkt dat de gemeente Gorinchem resterende belastingcapaciteit onbenut laat. Het is een bewuste (politieke) keuze om de belastingdruk voor onze inwoners en instellingen niet te maximeren. 72

3.1.6 Risicoprofiel Soorten risico's Het totaal aan ingeschatte risico s bedraagt in 2017 17 miljoen. Wij gaan hieronder nader in op de afzonderlijke risico s. Voor het goede begrip merken wij op dat in het risicoprofiel alleen die risico s zijn opgenomen waarvoor nog geen voorzieningen gevormd zijn. Voor de grondexploitaties zijn bijvoorbeeld voorzieningen gevormd. Het risicoprofiel grondexploitaties dient dus beschouwd te worden in combinatie met de gevormde voorzieningen grondexploitaties, zoals deze verwoord zijn in de paragraaf Grondbeleid. De duiding van de kans dat een risico zich voordoet, dient op gezette tijden geactualiseerd te worden. Wij doen dat twee keer per jaar als onderdeel van de en van de Jaarstukken. In de onderstaande tabel wordt een overzicht van het actuele risicoprofiel gegeven. Vooruitlopend op de nieuwe nota Reserves, voorzieningen en weerstandsvermogen wordt de methode van het bepalen en berekenen van risico's herijkt. Risicoprofiel (bedragen x 1 miljoen) Risico's Jaarstukken 2015 2016 Actueel 1. Regulier risico bouwgrondexploitatie 8,1 8,6 9,1 2. Risico's bedrijfsvoering 0,8 0,8 0,5 3. Verbonden partijen 0,8 0,8 0,8 4. Gemeentefonds 0,5 0,5 0,5 5. Drie decentralisaties 1,3 1,3 1,3 6. Rentestijging 1,5 - - 7. Veerdienst 0,2-0,1 8. Gewaarborgde geldleningen 2,8 2,9 2,9 9. Uitgegeven geldleningen 0,4 0,4 0,5 10. Vennootschapsbelasting (VPB) - - 0,7 11. Omgevingswet - - 0,3 12. Afschaffing precariobelasting - - 0,3 Totale risicoprofiel 16,4 15,3 17,0 1. Regulier risico bouwgrondexploitatie De kaders voor het grondbeleid zijn verwoord in de Nota Grondbeleid (raadsbesluit november 2015). In de jaarstukken 2015 is het risico op 8,1 miljoen ingeschat. In de jaarstukken is de totstandkoming van deze inschatting nader gespecificeerd. Voor 2017 schatten we de risico s nog iets hoger in. Deze toename wordt met name veroorzaakt door hogere risico s bij project Groote Haar in verband met verwerving van gronden voor de verbindingsweg met de A27. 73

2. Risico's bedrijfsvoering De risico s bedrijfsvoering betreffen de risico s die voortvloeien uit het niet op orde hebben van de gemeentelijke informatievoorziening. Ook nieuwe wettelijke ontwikkelingen die op de gemeente afkomen en die gevolgen kunnen hebben voor de bedrijfsvoering vallen hieronder. 3. Verbonden partijen Zoals bekend kent Gorinchem een groot aantal verbonden partijen. Het aantal verbonden partijen, maar ook het financieel en inhoudelijk belang hiervan neemt de laatste jaren toe. In de weging van dit risico is begrepen de mogelijke gevolgen voor de dividenduitkering van Eneco als gevolg van een splitsing en de eventuele hogere bijdrage aan de Veiligheidsregio vanwege een andere verdeelsystematiek. 4. Gemeentefonds Als gevolg van algemene economische omstandigheden, het uitgangspunt van 'Samen de trap op, samen de trap af' en periodieke herijkingen van de maatstaven, heeft de hoogte van de uitkering uit het Gemeentefonds de afgelopen jaren een vrij sterk fluctuerend verloop gekend. De uitkering uit het Gemeentefonds vormt daardoor een risico in de financiële huishouding van de gemeente. Tegen de achtergrond hiervan en in de verwachting dat de uitkering uit het Gemeentefonds zeker op middellangetermijn een fluctuerend verloop zal blijven houden, nemen wij hiervoor een risicobedrag op van 0,5 miljoen. 5. Drie decentralisaties Hoewel de drie decentralisaties inmiddels bijna 2 jaar lopen, houden wij hiervoor vooralsnog een (ongewijzigd) risico aan van 1,3 miljoen. Dit bedrag bestaat uit de volgende drie componenten: (1) risico component Jeugd 0,5 miljoen; (2) risico component Zorg 0,5 miljoen; (3) risico component Werk 0,3 miljoen. 6. Rentestijging De positieve rekeningsaldi die Gorinchem de afgelopen jaren heeft kunnen behalen zijn deels het gevolg van de lage rentestanden van de afgelopen periode. De verwachting is dat de rente voorlopig nog laag blijft. Het komende jaar bezien wij hoe we de rente op onze leningportefeuille nog verder omlaag kunnen brengen. Voor het jaar 2017 schatten wij het risico op rentestijgingen daarom in op 0. 7. Risico subsidie Veerdienst Ten behoeve van de exploitatie van de veerdienst Gorinchem - Sleeuwijk - Werkendam - Hardinxveld- Giessendam wordt een provinciale subsidie ontvangen. Deze loopt tot 1 april 2017. Alle inspanningen zijn erop gericht deze subsidie te continueren. Mocht dit niet lukken en mocht er geen sprake zijn van andere bijdragen of kostenreductie (staken van (een deel van) de dienst), dan leidt dit tot een financieel nadeel voor Gorinchem van afgerond 0,1 miljoen in 2017. 74

8. Gewaarborgde geldleningen / 9. Uitgegeven geldleningen Het algemene uitgangspunt is dat het beleid met betrekking tot garantiestellingen c.a. ondersteunend is aan, c.q. een instrument is voor het uitvoeren van inhoudelijk beleid. Voor wat betreft partijen die bij de gemeente een verzoek tot garantstelling indienen voor door hen aan te trekken leningen, voorziet het raadsbeleidskader in het stellen van zwaardere voorwaarden en eisen. Met betrekking tot verzoeken aan de gemeente om een lening te verstrekken gaat het raadsbeleidskader uit van het principe 'nee, tenzij'. De gemeente geeft geen geldleningen aan rechtspersonen, tenzij er bijzondere omstandigheden zijn die daartoe aanleiding geven. Bij gewaarborgde geldleningen wordt een onderscheid gemaakt tussen directe en indirecte garantieverleningen. In geval van directe garantieverleningen wordt de gemeente direct aangesproken door de geldverstrekker in geval de partij, ten gunste waarvan de garantie verleend is, in gebreke blijft. Bij indirecte garantieverlening wordt de gemeente niet direct aangesproken, maar gebeurt dit pas als een waarborgfonds niet in staat is de verplichtingen van de partij, die alsdan in gebreke blijft ten opzichte van de geldverstrekker, over te nemen. De gemeente treedt hier dus als achtervang op voor waarborgfondsen, zoals bijvoorbeeld het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW) en het Waarborgfonds Eigen Woningen (WEW). Het risico dat we als borgsteller worden aangesproken c.q. dat een uitgegeven lening niet wordt terugbetaald is voor het jaar 2017 ingeschat op 2,9 mln. resp. 0,5 mln. 10. Vennootschapsbelasting (VPB) Als gevolg van de Wet modernisering Vpb-plicht overheidsondernemingen zijn overheidsondernemingen met ingang van 1 januari 2016 belastingplichtig voor de vennootschapsbelasting (VPB). Als gemeente moeten wij zelf inschatten voor welke activiteiten we winst maken en belastingplichtig worden. Dit zou met name kunnen gelden voor (delen van) ons grondbedrijf en onze parkeergarages. In afstemming met de Belastingdienst wordt bezien of en zoja voor welke activiteiten de gemeente Gorinchem vennootschapsbelastingplichtig wordt. Zowel op landelijk niveau als in Gorinchem vinden hierover nog de nodige discussies plaats. Met name ten aanzien van het grondbedrijf laat de uitkomst zich in dit stadium nog moeilijk voorspellen. Wij stellen ons, gelet op de grote verliezen in het recente verleden, op het standpunt dat we geen winstgevende activiteiten hebben. Mogelijk ziet de Belastingdienst dit anders. Het financiele risico voor onze gemeente is voor het jaar 2017 bepaald op 0,7 miljoen. 11. Omgevingswet Het ministerie van IenM werkt aan de Omgevingswet. Deze wet beoogt een herziening en vereenvoudiging van het omgevingsrecht, waarbij in eerste instantie alle gebiedsgerelateerde regels uit de ruimtelijke ordening, het milieurecht, de natuuromgeving e.d. in één wetttelijke regeling worden geïntegreerd. Het wetsvoorstel is op 1 juli 2015 aangenomen door de Tweede Kamer en op 22 maart 2016 door de Eerste Kamer. De datum van inwerkingtreding wordt bij Koninklijk Besluit bepaald. De verwachting is dat de Omgevingswet in werking treedt per 1 januari 2019. De Omgevingswet kent een forse impact en wordt door ons projectmatig opgepakt. In 2017 en 2018 zullen daartoe de nodige kosten moeten worden gemaakt, hiervoor is een budget in de begroting opgenomen. 12. Afschaffing precariobelasting Vooruitlopend op de hervorming van het lokaal belastinggebied wil het kabinet de mogelijkheid om precariorechten in rekening te brengen bij het aanleggen van nutsvoorzieningen afschaffen. Dat betekent 75

dat gemeenten geen precariobelasting meer kunnen heffen van nutsbedrijven over netwerken die ze in, op of boven gemeentegrond exploiteren. Het Ministerie van BZK heeft daarvoor inmiddels een wetsvoorstel ingediend bij de Tweede Kamer. Gemeenten die in 2015 al precariorechten berekenden voor dergelijke netwerken kunnen dit nog 10 jaar blijven doen. Nu Gorinchem de heffing pas in 2016 heeft ingevoerd vallen wij niet onder het overgangsrecht. Momenteel nemen wij daarom deel aan een collectieve lobby-actie met tientallen gemeenten uit de regio en daarbuiten waarbij we inzetten op een aanpassing van het overgangsrecht. Het financiele risico voor de gemeente Gorinchem is ruim 0,3 mln. 3.1.7 Dekkingsgraad weerstandsvermogen Om het weerstandsvermogen te kunnen beoordelen is het van belang inzicht te hebben in de dekkingsgraad. Hieronder wordt verstaan de verhouding tussen de algemene reserve, de onbenutte belastingcapaciteit en de post onvoorzien versus de risico's. De provincie schrijft een ondergrens van de dekkingsgraad voor van 100%. Zoals uit onderstaand overzicht blijkt is in de begroting 2017 onze dekkingsgraad 199%. Daarmee voldoen we dus ruimschoots aan de gestelde norm. Dekkingsgraad weerstandsvermogen in percentages Norm provincie Jaarstukken 2015 2016 2017 Totale dekkingsgraad 100% 145% 168% 199% 3.1.8 Financiële kengetallen Kengetallen zijn getallen die de verhouding uitdrukken tussen bepaalde onderdelen van de begroting of de balans en kunnen helpen bij de beoordeling van de financiële positie van de gemeente. In de volgende tabel zijn de voorgeschreven indicatoren weergegeven. Daarna volgt de berekening en een toelichting per kengetal. Tenslotte treft u een totaaloverzicht aan waarin de diverse indicatoren wat meer in perspectief worden geplaatst. Kengetallen Jaarstukken 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Netto schuldquote 118% 111% 124% 122% 134% 129% Netto schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen 114% 110% 123% 121% 133% 129% Solvabiliteitsratio 16% 18% 19% 21% 20% 22% Structurele exploitatieruimte 4% 3% 2% 1% 1% 2% Grondexploitatie 30% 25% 24% 28% 33% 26% Belastingcapaciteit 98% 101% 102% 102% 102% 102% 76

Netto schuldquote Netto schuldquote (bedragen x 1 miljoen ; stand ultimo boekjaar) Jaarstukken 2015 2016 2017 2018 2019 2020 A Vaste schulden 147.425 152.609 149.604 150.336 154.259 147.146 B Netto vlottende schuld 19.019 15.752 16.847 14.205 15.509 5.573 C Overlopende passiva 8.139 6.500 6.500 6.500 6.500 6.500 D Financiele vaste activa (cf. art. 36 lid d, e en f) 1.850 925 - - - - E Uitzettingen < 1 jaar 7.385 8.245 8.245 8.245 8.245 8.245 F Liquide middelen 166 150 150 150 150 150 G Overlopende activa 6.585 5.605 5.605 5.605 5.605 5.605 H Totale baten (exclusief mutaties reserves) 134.620 143.726 127.992 128.691 121.173 112.547 Netto schuldquote (A+B+C-D-E-F-G)/H X 100% Financiële vaste activa (exclusief uitstaande leningen) Netto schuldquote (exclusief uitstaande leningen) 118% 111% 124% 122% 134% 129% 7.391 2.067 1.103 1.059 987-114% 110% 123% 121% 133% 129% De netto schuld geeft het niveau weer van de schuldenlast van de gemeente ten opzichte van de eigen middelen. De netto schuldquote geeft daarmee een indicatie van de druk van de rentelasten op de exploitatie. De netto schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen wordt identiek berekend, waarbij alleen de financiële vaste activa afwijken van bovenstaande tabel. Deze tweede berekening is opgenomen om inzicht te geven in hoeverre sprake is van doorlenen. In 2019 is een stijging zichtbaar van het kengetal. Dit wordt veroorzaakt door lagere baten vanuit de grondexploitaties. De absolute omvang van de schulden neemt in het meerjarenperspectief af. Uit voorzichtigheidsoverwegingen hebben we desinvesteringen niet in de berekening van de schuldquote betrokken. Solvabiliteitsratio Solvabiliteit (in procent) Jaarstukken 2015 2016 2017 2018 2019 2020 A Eigen vermogen (cf. art. 42 BBV) 35.714 42.862 44.329 48.097 46.932 48.366 B Balanstotaal 227.488 232.172 231.438 231.022 235.774 220.223 Solvabiliteit (A/B) x 100% 16% 18% 19% 21% 20% 22% Het kengetal solvabiliteitsratio geeft de verhouding tussen het eigen vermogen en de totale omvang van de balans weer. Door het stijgen van het eigen vermogen loopt de ratio ook op. 77

Structurele exploitatieruimte Structurele exploitatieruimte (bedragenjaarstukken x 1.000 ; 2015 stand ultimo boekjaar) 2016 2017 2018 2019 2020 A Totale structurele lasten 119.394 133.616 124.679 123.316 119.921 110.251 B Totale structurele baten 124.630 137.603 127.101 125.170 121.166 112.539 C D Totale structurele toevoegingen aan de reserves Totale structurele onttrekkingen aan de reserves - - - - - - 6 6 6 6 6 21 E Totale baten 134.620 143.726 127.992 128.691 121.173 112.547 Structurele exploitatieruimte ((B-A)+(D- C))/E x 100% 4% 3% 2% 1% 1% 2% Het kengetal van de structurele exploitatieruimte geeft de verhouding weer tussen het structurele resultaat en de totale baten. De structurele baten zijn hoger dan de structurele lasten, dit is de gewenste verhouding. Grondexploitatie Kengetal grondexploitatie (bedragen x 1.000 ; stand ultimo boekjaar) Jaarstukken 2015 2016 2017 2018 2019 2020 A Niet in exploitatie genomen bouwgronden - - - - - - B Bouwgronden in exploitatie 40.573 35.702 30.343 35.784 40.012 28.855 C Totale baten (exclusief mutaties reserves) 134.620 143.726 127.992 128.691 121.173 112.547 Grondexploitatie (A+B)/C x 100% 30% 25% 24% 28% 33% 26% Het kengetal grondexploitatie geeft de verhouding weer tussen de omvang van de niet in exploitatie genomen bouwgronden en de bouwgrond in exploitatie (balans/voorraad) gedeeld door de totale baten uit de programmabegroting. De verhouding is gemiddeld over de meerdere jaren stabiel. Belastingcapaciteit A B Belastingcapaciteit (in euro) OZB-lasten voor gezin bij gemiddelde WOZ-waarde Rioolheffing voor gezin bij gemiddelde WOZ-waarde Jaarstukken 2015 2016 2017 2018 2019 2020 253 274 281 281 281 281 220 220 220 220 220 220 C Afvalstoffenheffing voor een gezin 215 226 226 226 226 226 D Eventuele heffingskorting - - - - - - E F Totale woonlasten voor gezin bij gemiddelde WOZ-waarde Woonlasten landelijke gemiddelde voor gezin (in jaar t -1) Woonlasten t.o.v. landelijk gemiddelde jaar er voor (E/F) x 100% 688 720 727 727 727 727 704 716 716 716 716 716 98% 101% 102% 102% 102% 102% Het kengetal belastingcapaciteit geeft de verhouding weer van de totale woonlasten ten opzichte van het landelijk gemiddelde. 78

Financiële kengetallen in perspectief In onderstaand schema zijn diverse relevante financiële kengetallen in perspectief geplaatst door ze te vergelijken met afgelopen jaren, de laatst bekende landelijk gemiddelde cijfers én met gemeenten van onze inwonersklasse (bron: waarstaatjegemeente.nl en Stresstest Deloitte, gebruikte cijfers kunnen marginaal afwijken van de in de begroting 2017 opgenomen indicatoren). Uit het overzicht blijkt dat de financiele positie van Gorinchem zich positief ontwikkelt. Aandachtspunten blijven met name onze schuldpositie en ons risicoprofiel. De afgelopen tijd zijn hier al de nodige maatregelen voor genomen en ook de komende tijd hebben deze onderwerpen onze nadrukkelijke aandacht. Zoals eerder in deze begroting gemeld werken we o.a. aan een beleidskader Reserves, voorzieningen en weerstandsvermogen dat in de loop van 2017 ter besluitvorming aan de raad zal worden voorgelegd. 3.1.9 Risicobeheersing Voor 2017 is er de wens om risicomanagement (beheersen van en sturen op risico s) breed in de organisatie te implementeren. Vooruitlopend is het dan noodzakelijk om over een verdieping van het actuele risicoprofiel van de gemeente te beschikken. Op korte termijn wordt een inventarisatie gehouden van de aanwezige risico s: imago, politiek, juridisch, financieel, enz.. De risico s worden gekwantificeerd. Vervolgens wordt dit geconfronteeerd met het weerstandsvermogen. Dit onderzoek kan gezien worden als het art. 213a GW onderzoek (doelmatigheid en doeltreffendheid) voor 2017. 79

3.2 Onderhoud kapitaalgoederen 3.2.1 Inleiding We maken voor de kapitaalgoederen onderscheid tussen vastgoed en niet-vastgoed, om aansluiting te houden met de verdeling zoals die in de paragraaf grondbeleid en vastgoedbeleid is opgenomen. Per categorie worden de kapitaalgoederen nader toegelicht, inclusief het daarbij behorende onderhoud. Een overzicht van de soorten kapitaalgoederen is opgenomen in de tabel van het laatste onderdeel in deze paragraaf. 3.2.2 Vastgesteld beleid Voor de paragraaf Onderhoud kapitaalgoederen zijn de volgende vastgestelde beleidskaders van toepassing: Beleidskader Vastgesteld door de raad in Meerjarenonderhoudsplannen gemeentelijke kapitaalgoederen 2013 Visie op vastgoed 2013 Visie en Beleidsplan Openbare Ruimte (VBOR) 2014 Nota Vastgoedbeleid 2014 Verbreed Gemeentelijk Rioleringsplan 2016-2020 2015 Diverse beheersplannen 3.2.3 Vastgoed De kapitaalgoederen die onder de categorie vastgoed vallen zijn de gebouwen, monumenten, parkeergarages en kunst. Het beleid inzake het vastgoed is vastgesteld middels de nota vastgoedbeleid. Onderdeel van de nota is de vastgoedlijst die jaarlijks wordt geactualiseerd en vastgesteld door het college van burgemeester en wethouders. Aan de hand van de vastgoedlijst is per object inzichtelijk wat voor soort vastgoed het is, wat het feitelijk gebruik is en wat het perspectief is. 3.2.4 Niet-vastgoed Wegen In het Wegenbeheerplan 2015-2019 is de noodzakelijke onderhoudsplanning voor de komende vijf jaar opgenomen. Dit is de financiële basis voor de korte en middenlange termijn. Door uitvoering te geven aan dit plan, zorgen we dat onze verharding wordt onderhouden volgens de kwaliteit zoals is vastgesteld in het Beleidskader Visie en beleidsplan Openbare ruimte (VBOR). In 2017 geven we via het onderhoudsprogramma prioriteit aan de verharding in de Binnenstad. Groen Het openbaar groen bepaalt in grote mate de uitstraling van de openbare ruimte. Een belangrijk uitgangspunt hierbij is de biodiversiteit zoveel mogelijk in stand houden en zo mogelijk te bevorderen. Specifiek voor bomen speelt het veiligheidsaspect een rol. De kwaliteitskaders zijn vastgelegd in het Visie en Beleidsplan Openbare Ruimte (VBOR). Div. 80

Riolering In het GRP 2016-2020 is de beleidsmatige, financiële en technische basis voor het onderhoud van het Rioolstelsel vastgelegd. Het geplande onderhoud en de vervanging liggen op schema. Binnen de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden is een samenwerkingsverband op het gebied van de waterketen. Dit betreft een samenwerking tussen 9 gemeenten en het waterschap. Met de samenwerking liggen we op koers voor de beoogde besparingsdoelstelling die gesteld is in het Bestuursakkoord water. Water De onderhoudswerkzaamheden betreffen voornamelijk het maaien van baarden van de watergangen, afplaggen van plasbermen, uitvoeren ontvangstplicht groenafval van het waterschap en onderhoudswerken aan de beschoeiing. De onderhoudswerken beschoeiingen worden op ad hoc basis uitgevoerd. Zie ook de toelichting hierop bij het kapitaalgoed bruggen, kunstwerken en beschoeiingen. De overige reguliere werkzaamheden worden jaarlijks uitgevoerd. Er is geen sprake van achterstallig onderhoud. Veerboten De Veerdienst beschikt over zeven veerponten (twee autoveerponten, twee voet-fiets ponten en drie veertaxi's). De onderhoudskosten maken deel uit van de reguliere begroting. Hiervoor is nog géén meerjaren onderhoudsplan opgesteld. Havens Onder de havens vallen: de Lingehaven met daarbij behorend het havenkantoor, het voorzieningengebouw, alle steigers en remmingswerken; de dienstensteiger, een passantensteiger en de steigers van de veerdienst welke buiten de waterpoort zijn gelegen en alle overige steigers in de Lingehaven; de Handelskade en de loswal. Het onderhoud aan de havens gebeurt aan de hand van meerjarenonderhoudplannen. Het onderhoud van de steigers in Sleeuwijk, Woudrichem, Werkendam en Hardinxveld-Giessendam komt voor rekening van de betreffende gemeente met uitzondering van de aluminium laadkleppen welke door de gemeente Gorinchem worden onderhouden. Bruggen, kunstwerken en beschoeiing Het onderhoud aan de bruggen, kunstwerken en duikers wordt uitgevoerd op basis van het meerjarenonderhoudsplan Kunstwerken, bruggen en steigers. Het areaal aan bruggen en kunstwerken is nog niet volledig in dit onderhoudsplan opgenomen. In 2017 vindt een - reeds periodiek geplande - schouw en inventarisatie plaats, welke zal leiden tot een actualisatie van het meerjarenonderhoudsplan. De financiële gevolgen zullen worden gepresenteerd in de periodieke integrale actualisatie van de meerjaren onderhoudsplannen. Het onderhoud en de vervanging van de beschoeiingen vindt nu nog niet planmatig plaats. Om onveilige situaties als afschuiven van oevers, het inzakken van bermen en wegen en de verstoring van waterlopen te voorkomen, dient hier een slag in gemaakt te worden. 81

Om inzicht te krijgen in de kwaliteit en kwantiteit van de beschoeiingen en de veiligheid van de aanliggende percelen wordt gelijktijdig met de inventarisatie/schouw voor bruggen en kunstwerken een inventarisatie van de beschoeiingen gemaakt teneinde een meerjarenonderhoudsplan voor het onderhoud van de beschoeiingen op te stellen. Er is geen sprake van achterstallig onderhoud. Openbare verlichting De gemeente heeft ca. 7.800 lichtpunten in haar bezit, welke volgens het beleidsplan openbare verlichting worden onderhouden of vervangen. Het beheer van de openbare verlichting is via de hiervoor opgerichte gemeenschappelijke regeling ondergebracht bij het bureau OVL Lek-Merwede. Op dit moment vervangen wij, waar mogelijk, bestaande armaturen en lichtmasten voor duurzame varianten volgens de reguliere onderhoudsplanning. Voor wat betreft het regulier klein onderhoud zijn geen bijzonderheden te melden. 3.2.5 Meerjaren onderhoudsplannen (MOP's) Voor het planmatig onderhoud van de gemeentelijke kapitaalgoederen zijn meerjaren onderhoudsplannen opgesteld. Uitzondering daarop zijn de kapitaalgoederen groen, water en veerboten waarvoor nog geen MOP's zijn opgesteld. Voor het kapitaalgoed riolering is het MOP opgenomen in het Gemeentelijk Riolerings Plan (GRP). In de tabel van het onderdeel kwaliteitsniveau en onderhoudslasten per kapitaalgoed is de relatie met de onderhoudsplannen en het gewenste kwaliteitsniveau inzichtelijk gemaakt. De MOP's, inclusief kwaliteitsplan, worden in het najaar 2017 aan de gemeenteraad aangeboden. 3.2.6 Kwaliteitsniveau en onderhoudslasten per kapitaalgoed In de tabel op de volgende pagina is per kapitaalgoed het kwaliteitsniveau van onderhoud en de onderhoudslasten weergegeven zoals deze in de meerjarenbegroting 2017-2020 zijn opgenomen. 82

Kwaliteitsniveau onderhoud kapitaalgoeden en bijbehorende onderhoudslasten (bedragen x 1.000) Gebouwen: - woningen en panden normaal en instandhouding - onderwijspanden normaal en instandhouding - panden Stichting Gorichemse Sportaccommodaties KwaliteitsniveauJaarlijkse storting in Gepland groot Gepland groot Gepland groot Gepland groot Jaarlijks budget voorziening onderhoud onderhoud onderhoud onderhoud regulier groot jaarschijf jaarschijf jaarschijf jaarschijf (klein) onderhoud 2017 2018 2019 2020onderhoud 99 32 130 126 87 79 1 330 182 1.026 161 470 217 normaal 326 229 753 80 299 13 - panden t.b.v. kunstuitoefening normaal 136 86 70 40 261 95 - panden maatschappelijke zorg normaal 12 6 18 4 9 9 - gemeentelijk onroerend goed normaal 311 227 591 282 217 500 1.214 762 2.588 693 1.343 913 Wegen zie VBOR 2 - - - - - 938 3 Groen zie VBOR 2 - - - - - 666 Riolering Water Veerboten Conform - - - - - 281 GRP 4 Conform kwaliteitsniveau Waterschap 5 geen kwaliteitsniveau vastgesteld - - - - - 20 - - - - - 204 Havens normaal 95 530-30 218 64 Bruggen, kunstwerken en duikers normaal 88 42 143 22 136 74 Monumenten normaal 143 31 87 99 223 89 Parkeergarages normaal 98 19 21 13 255 109 Buitensportaccommodaties normaal 155 126 303 517 6 81 Openbare verlichting normaal 26 29-48 - 77 Kunst normaal 3 3 3 3 3 25 Totaal 1.821 1.541 3.144 1.426 2.184 3.540 1. Dit is een gemiddeld bedrag over de vier jaar van de meerjarenbegroting. Het jaarbudget in 2017 wijkt enigszins af van de jaarbudgetten in 2018 tot en met 2020. 2. Bij de vaststelling van het beleidskader Visie en beleidsplan Openbare ruimte Schoon en heel (VBOR) is ook gekozen voor gebiedsdifferentiatie, waardoor - via maatwerk - verschillende kwaliteitsniveaus zijn vastgesteld. Deze verschillen dus per gebied/ woonwijk en variëren van exclusief, bijzonder niveau, plus niveau tot standaard niveau. Zie hiervoor verder het beleidskader. 3. Dit is een gemiddeld bedrag over de vier jaar van de meerjarenbegroting. Het jaarbudget in 2017 wijkt enigszins af van de jaarbudgetten in 2018 tot en met 2020. 4. In (een bijlage van) het GRP worden de doelen, functionele eisen, maatstaven en meetmethoden beschreven. Dit is de kwaliteit die met het GRP wordt beoogd. 5. Het beheer van de watergangen is de verantwoordelijkheid van het Waterschap Rivierenland. Zij voeren hier de regie en stellen het kwaliteitsniveau vast. 83

3.3 Financiering 3.3.1 Inleiding Financiering betreft de wijze waarop de gemeente benodigde geldmiddelen aantrekt en overtollige geldmiddelen (tijdelijk) belegt. De uitvoering van de gemeentelijke financieringsfunctie vindt plaats binnen de kaders zoals gesteld in de Wet Financiering Decentrale Overheden (Wet FIDO). Deze financieringsparagraaf is samen met de financiele verordening, het beleidskader Garantiestelling/ Uitgegeven geldleningen en het treasurystatuut een belangrijk instrument voor het sturen, beheersen en controleren van de financieringsfunctie. 3.3.2 Vastgesteld beleid Naast het eerder genoemde wettelijk kader geldt voor de paragraaf Financiering het volgende door de raad vastgestelde gemeentelijke beleidskader: Beleidskader Garantiestelling / Uitgegeven geldleningen 2013 Vastgesteld door de raad in Daarnaast is met betrekking tot de paragraaf Financiering de volgende raadsinformatiebrief verschenen: Raadsinformatiebrief Houdbare gemeentefinanciën 2015 Vastgesteld door de raad in Tenslotte is ook door het college van Burgemeester en Wethouders beleid vastgesteld met betrekking tot de paragraaf Financiering, te weten: Relevant besluit college Treasurystatuut 2006 3.3.3 Financieringsportefeuille Vastgesteld door college in In onderstaande tabel wordt de meerjarige ontwikkeling van onze langlopende leningportefeuille, extra (her-) financieringsbehoefte en rente- en aflossingsverplichtingen weergegeven per 1 januari van het betreffende jaar. Financieringsportefeuille (bedragen x 1.000) 2017 2018 2019 2020 Financieringsbehoefte 1.000 9.000 22.000 17.000 Langlopende leningen 152.609 149.604 150.336 154.259 Flexibele lening 0 0 0 0 Aflossingsverplichtingen 12.004 21.268 13.076 7.712 Rentebetalingsverplichtingen 4.181 4.245 4.433 4.486 Met name als gevolg van aflossingsverplichtingen in 2018 laat de financieringsbehoefte een stijgend verloop zien. 84

3.3.4 Schuldpositie De gemeente Gorinchem heeft een relatief hoge schuldenlast in relatie tot de totale begrotingsomvang en in vergelijking tot andere gemeenten. Een hoge schuld betekent veel rentelasten. Afhankelijk van de rentestand, cq het percentage waartegen de financiering(en) is/zijn afgesloten, vloeit een aanzienlijk gedeelte van de begrotingsruimte weg aan rentelasten. Een goed inzicht in de schuldpositie van onze gemeente vinden wij daarom van belang. Kengetallen of indicatoren kunnen helpen om informatie op een eenvoudige wijze inzichtelijk te maken, te interpreteren en te analyseren, maar vooral te objectiveren. Er worden verschillende indicatoren als referentiewaarde voor de hoogte van de schulden gehanteerd. Het is daarbij van belang om de kengetallen in een breder perspectief te plaatsen. Een kengetal zelf zegt immers niets over de context. De uitkomsten van de kengetallen en de trend van de uitkomsten in samenhang met elkaar kan een goede indicatie geven van (de houdbaarheid van) de schuld en biedt mogelijkheden tot proactief handelen. Naast absolute cijfers over het bedrag aan uitstaande leningen en garanties geven de navolgende kengetallen een beeld van de ontwikkeling van onze schuldpositie. De bedragen zijn gebaseerd op de standen per 1 januari van het desbetreffende jaar. Ontwikkeling schuldpositie 2016 2017 2018 2019 2020 Netto Schuld (cfm VNG schuldbegrip) Langlopende schuld (bedrag x 1.000) 147.425 152.609 149.604 150.336 154.259 Kortlopende schuld -/- kortlopende vorderingen (bedrag x 1.000) 13.022 8.252 9.347 6.705 8.009 Totaal netto schuld (bedrag x 1.000) 160.477 160.861 158.951 157.041 162.268 Netto schuld per inwoner (in ) 4.520 4.531 4.477 4.423 4.570 Op basis van de huidige planningen is extra financiering nodig voor investeringen. Hierdoor is er sprake van een stijgend verloop van onze schuldpositie. Deze stijging is niet in lijn met de ambitie van gemeenteraad en college om de schuldenlast af te bouwen van een hoog naar meer landelijk gemiddeld niveau voor een gemeente van onze omvang. Het afbouwen van de schuldenlast vergt een lange adem en een breed pallet aan maatregelen, bovenop de reeds ingezette maatregelen zoals het versoberen van investeringen. Wij werken dit momenteel uit in een beleidsnota. Hierin wordt onze schuldpositie in een breder perspectief geplaatst en het pallet aan maatregelen nader in beeld gebracht. In de eerste helft van 2017 komen we hierover met de gemeenteraad te spreken. Aan de gemeenteraad zal dan onder andere worden gevraagd om het gewenste schuldenlastniveau te bepalen en daarbij kaders te stellen. 3.3.5 Renteontwikkeling De onderstaande grafiek spreekt voor zich: zowel de korte rente (= de geldmarktrente) als de lange rente (10 jaars staat) bewegen zich nog steeds op historisch lage niveaus. Wij proberen zoveel mogelijk gebruik te maken van kortlopende financiering. De daarbij horende rentetarieven liggen namelijk altijd onder de renteniveaus van langlopende leningen. 85

. De ontwikkeling van rente is afhankelijk van diverse factoren en kent daardoor per definitie een grillig verloop. Wel beschouwen wij de huidige rentestand als historisch laag. Bij herfinanciering van onze leningportefeuille kiezen wij daarom voor relatief lange looptijden (minimaal 10 jaar). Bij de perspectiefnota 2017 is, in afwachting van BBV wijzigingen rondom rente, besloten om de rekenrente van 2016 (2,7%) te handhaven. Inmiddels is bekend geworden dat deze BBV wijziging nog wat langer op zich laat wachten en pas vanaf de begroting 2018 verplicht wordt. Hierdoor zijn wij teruggevallen op de oorspronkelijke werkwijze met betrekking tot het berekenen van interne rente (consistent beleid). De gehanteerde rekenrente voor het jaar 2017 is vastgesteld op 2,4%. 3.3.6 Risicobeheer Bij risicobeheer wordt het verwachte risicoprofiel van de gemeente afgezet tegen de wijze waarop de gemeente met deze risico's wenst om te gaan. We onderscheiden daarbij een aantal risico s, namelijk koersen valutarisico, renterisico (vlottende schuld en vaste schuld), kredietrisico en debiteurenrisico. Koers- en valutarisico De gemeente beschikt niet over aandelen van beursgenoteerde ondernemingen en loopt als zodanig geen koersrisico. Overigens neemt de gemeente wel deel in het aandelenvermogen van een aantal (semi-) overheidsgerichte instellingen, zoals Bank Nederlandse Gemeenten, Oasen en Eneco Holding. Het risico op waardeverlies van deze aandelen is echter zeer beperkt. Verder doen zich bij onze gemeente slechts incidenteel transacties in vreemde valuta (bijvoorbeeld Amerikaanse dollars) voor, zodat het valutarisico verwaarloosbaar is. Renterisico (vlottende schuld) Met de kasgeldlimiet is in de Wet Fido een norm gesteld voor het maximum bedrag waarop de gemeente haar financiële bedrijfsvoering met kortlopende middelen (looptijd > 1 jaar) mag financieren. De kasgeldlimiet bedraagt 8,5% van het begrotingstotaal over het begrotingsjaar. 86