Vliegwiel van de Wijkeconomie Het rendement van de Ondernemershuizen 1-meting Den Haag, 11 december 2009
Colofon Projectnummer 61100 Auteurs Karen Groeneveld Josine Meurs Els Ebels Zwind BV Prinses Margrietplantsoen 87 Postbus 829 2501 CV Den Haag t 070-3029500 f 070-3029501 info@zwind.nl www.zwind.nl Copyright Zwind B.V. 2009. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Zwind is gevestigd in Den Haag, Amsterdam, Almere, Deventer, Eindhoven, Haarlem en Utrecht. 2
Inhoudsopgave Ondernemerschap als vliegwiel van de wijkeconomie 4 1 Wat is een Ondernemershuis? 6 2 Resultaten economisch rendementmeting 9 Bijlage 1 Verantwoording van het onderzoek 13 3
Ondernemerschap als vliegwiel van de wijkeconomie Ondernemerschap is een belangrijke motor voor welvaart en duurzame ontwikkeling. Bevordering van (kleinschalig) ondernemerschap is het beste instrument voor wijkontwikkeling. Om latent ondernemerspotentieel op te sporen en aanwezig talent te benutten, zijn in Amsterdam vier Ondernemershuizen opgericht. Het doel van de Ondernemershuizen is het bevorderen van de kwantiteit en kwaliteit van ondernemerschap. De Ondernemershuizen in Amsterdam maken niet alleen veel (startende) ondernemers sterker maar genereren ook veel informeel en onvermoed ondernemerspotentieel. Gerichte investeringen in de bevordering van ondernemerschap verdienen zichzelf economisch én maatschappelijk binnen de kortste keren terug. Zwind voert de Ondernemershuizen uit in opdracht van de Dienst Economische Zaken Amsterdam en de stadsdelen Centrum, Zeeburg, Oost-Watergraafsmeer, Zuidoost, Westerpark, De Baarsjes, Oud-West, Bos en Lommer, Slotervaart, Osdorp en Geuzenveld/Slotermeer. In samenwerking met TNS/NIPO heeft Zwind in 2007 onderzoek gedaan naar het rendement van de Ondernemershuizen (0-meting). Zomer 2009 is een vervolgonderzoek uitgevoerd (1-meting). Uit de 1-meting blijkt dat de Ondernemershuizen zeer succesvol zijn: 44% van de klanten start met een eigen bedrijf. Gemiddeld is er 1,5 fte werkzaam in elke onderneming. 94% van de tussen 2004 en 2009 gestarte ondernemingen bestaat nog in 2009. 74% van deze ondernemingen verwacht de komende twee jaar te groeien. Deze resultaten komen overeen met de resultaten uit 0-meting. We kunnen dan ook concluderen dat de Ondernemershuizen over de jaren heen mooie resultaten laten zien. Dit rapport bevat de belangrijkste resultaten van de 1-meting. 4
Op 1 januari 2009 zijn er in Amsterdam vier Ondernemershuizen operationeel. Ondernemershuis Groot Oost (Stadsdelen Centrum, Zeeburg en Oost-Watergraafsmeer) Locatie: Conradstraat 8, telefoon: 020-6926979 Ondernemershuis West Binnen de Ring (Stadsdelen Westerpark, Oud-West, Baarsjes, Bos & Lommer) Locatie: Admiraal de Ruyterweg 84-86, telefoon: 020-5892930 Ondernemershuis Zuidoost (Stadsdeel Zuidoost) Locatie Bijlmerdreef 252c, telefoon: 020-6006336 Ondernemershuis Nieuw-West (Stadsdelen Geuzenveld-Slotermeer, Slotervaart, Osdorp) Locatie: Osdorpplein 519, telefoon: 020-6138713 5
1 Wat is een Ondernemershuis? Het Ondernemershuis heeft als voornaamste doel het bevorderen van de kwantiteit en de kwaliteit van ondernemerschap in een gebied. Het is een voorziening waar (startende) ondernemers met al hun vragen op het gebied van bedrijfshuisvesting, financiering, administratie, marketing, planning, wet- en regelgeving, belastingen en vergunningen terecht kunnen. Ook met persoonlijke ondernemerschapsvragen (Ben ik wel ondernemer? Wat moet ik nog leren?) kunnen ze bij het Ondernemershuis terecht. Starters krijgen er begeleiding bij het maken van een ondernemingsplan. De Ondernemershuizen hebben een nieuwsbrief en een website en organiseren cursussen over bovengenoemde onderwerpen. Maandelijkse netwerkbijeenkomsten hebben vaak een actueel thema en worden drukbezocht door starters en andere netwerkers. Alle Ondernemershuizen hebben hun eigen inkleuring. Zo is één van de speerpunten in Zuidoost het (formaliseren van) latent ondernemerschap en is er in Amsterdam Nieuw-West met zijn omvangrijke herstructureringsprojecten extra aandacht voor ondernemers in stedelijke vernieuwingsgebieden. De Ondernemershuizen geven de beleidsmakers gevraagd en ongevraagd advies over mogelijkheden het ondernemingsklimaat in de wijken te verbeteren en de positie van starters en ondernemers in het gebied te versterken. Deze aanbevelingen kunnen een breed terrein bestrijken: economie, leefbaarheid, zorg en welzijn, openbare ruimte et cetera. De Ondernemershuizen worden bemenst door bedrijfsadviseurs die het gebied kennen, een afspiegeling vormen van de bevolking en die outreachend werken. Dit betekent dat ze niet achter een bureau gaan zitten wachten tot er misschien klanten komen, maar dat ze zelf een netwerk van bedrijven, overheden, intermediairs en relevante organisaties ontwikkelen; op straat en andere plekken informeel of potentieel ondernemerschap scouten en hun dienstverlening afstemmen op de vragen en behoeften van de individuele ondernemer. Deze outreachende aanpak is een van de belangrijkste kenmerken van de Ondernemershuizen. Ze richten zich immers op die groepen in de wijken die niet goed zijn aangesloten op de formele netwerken. Dit zijn vaak mensen die een uitkering hebben, mensen met een niet-nederlandse achtergrond of mensen die in de informele economie actief zijn. Iedere klant heeft zijn vaste adviseur. De nadruk ligt op mondelinge communicatie, niet op schriftelijke. De bedrijfsadviseurs letten bij de beoordeling van de haalbaarheid van een bedrijfsidee dan ook minder op het papieren plan dat iemand meeneemt dan op de persoon van de startende ondernemer. Andere belangrijke kenmerken van de Ondernemershuizen zijn: 1. Werken vanuit de ondernemersvraag De bedrijfsadviseurs beginnen altijd bij de individuele vraag van de startende ondernemer. Het is hierbij belangrijker aan te sluiten bij de branche, het ambitieniveau en het tempo van de startende ondernemer, dan bij zijn leeftijd, geslacht, etnische afkomst of inkomenssituatie. Dat neemt niet weg dat het om adequate dienstverlening te kunnen bieden belangrijk is om op de hoogte te zijn van gevoeligheden, valkuilen en sterke/zwakke kanten die bij sommige groepen meer spelen dan bij andere. 6
Wat is een Ondernemershuis? 2. Focus op de eigen verantwoordelijkheid van de starter De ondernemer moet het zelf doen. De bedrijfsadviseurs coachen op resultaatgerichtheid. Ze bieden alle mogelijke ondersteuning maar nemen het niet over. Het is namelijk niet de bedoeling om onmachtige ondernemers te creëren en in leven te houden. Bedrijfsbeëindiging of niet-starten kan veel ellende voorkomen en dus een zeer positief resultaat zijn. De bedrijfsadviseurs slagen er in te voorkomen dat mensen die het niet in zich hebben toch een bedrijf starten of continueren. 3. Permanente netwerkuitbreiding binnen en buiten het gebied De klanten van de Ondernemershuizen hebben vaak geen groot netwerk buiten de eigen kring. Dit betekent dat ze niet beschikken over de netwerken die wezenlijk zijn voor de oprichting en doorgroei van een eigen onderneming. Dit geldt zowel voor het netwerk van formele instanties, maar vooral ook voor het netwerken van andere bedrijven (t.b.v. inkoop en samenwerking) en niet te vergeten hun (potentiële) klantgroepen. In het netwerk van het Ondernemershuis en de bedrijfsadviseurs bevinden zich alle relevante instanties en organisaties waarmee de doelgroepen te maken kunnen krijgen. De bedrijfsadviseurs hebben de opdracht hun netwerk permanent uit te breiden om hun klanten optimaal te faciliteren, door te verwijzen en in staat te stellen hun eigen netwerk te vergroten. 4. Onafhankelijke positionering en maximale samenwerking Een onafhankelijke positionering is één van de kritische succesfactoren. Dit biedt de basis om vertrouwen op te wekken bij de klanten en om als spin in het web tussen de organisaties te fungeren. De Ondernemershuizen werken intensief samen met de Kamer van Koophandel, banken, accountants, brancheverenigingen en andere dienstverleners. De cursussen worden bij voorkeur gegeven door lokale ondernemers (een boekhouder of accountant bijvoorbeeld) zodat de klanten alvast kennis met zo iemand maken. Dit werkt later drempelverlagend. In enkele gebieden vervullen bedrijfsadviseurs van de Ondernemershuizen ook de functie van (winkel)straatmanager, elders werken ze samen met de gebieds- en winkelstraatmanagers. De Ondernemershuizen werken nauw samen met microkredietverstrekkers zoals, Garantiefonds Microkredieten Amsterdam, Hands On en Qredits. Hiermee verkleinen we de lijn tussen de kredietaanvrager en de geldverstrekker. Deze nauwe samenwerking zorgt ervoor dat klanten goed voorbereid een aanvraag kunnen indienen wat het gehele aanvraagproces versnelt. Maatschappelijke effecten In het volgende hoofdstuk gaan we in op het rendement van de Ondernemershuizen. Een aantal moeilijk meetbare opbrengsten blijft daarin buiten beschouwing. Omdat het hier gaat om concrete effecten op de wijken, noemen we er hier toch drie. 7
1. Verbetering van de leefbaarheid in het gebied De Ondernemershuizen leveren een bijdrage aan de versterking van winkelgebieden door goed voorbereide en dus langdurig renderende bedrijven toe te voegen. Signalen over slecht ondernemerschap worden opgepikt of doorgegeven. Ondernemers zetten zich in hun buurt vaak in voor veiligheid, activiteiten en nemen verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de leefomgeving. Levendige buurten zorgen voor meer uitwisseling tussen bewoners en vergroten de sociale veiligheid. En ondernemers worden klant van ondernemers. 2. Verbetering van de persoonlijke situatie en gezinssituatie van bewoners Voor mensen die starten vanuit een uitkering, is hun onderneming van grote betekenis voor hun zelfbewustzijn en zelfvertrouwen ( Mijn familie is trots op mij! ). Er zijn ondernemers die met heel hard werken toch geen inkomen op bijstandsniveau genereren. Hier is veel verborgen armoede. De bedrijfsadviseurs helpen deze ondernemers een beter resultaat te behalen door verbetering van de organisatie of boekhouding, andere marketing, verandering van product-marktcombinate etc. Onvoldoende toegeruste ondernemers en ondernemer met een onhaalbaar bedrijfsidee worden uit de droom geholpen. En dit voorkomt veel financiële en andere problemen. Veel klanten gaan (weer) in loondienst als ze met behulp van Het Ondernemershuis tot de conclusie zijn gekomen dat ze geen ondernemer zijn. 3. Formaliseren van verborgen economie Veel ondernemers opereren in de marge van de formele economie. Ze ontduiken weten regelgeving én ze kunnen vaak niet groeien. De bedrijfsadviseurs helpen deze ondernemers hun bedrijf te formaliseren en te professionaliseren. Financiering van de Ondernemershuizen De financiering van de Ondernemershuizen is in de eerste plaats een combinatie van Europese en stedelijke en stadsdeelmiddelen. Daarnaast voeren de Ondernemershuizen ook de begeleiding uit voor mensen die vanuit een bijstandsuitkering starten. Voor deze starters worden trajectgelden ingezet. Zwind heeft tevens een overeenkomst met het UWV om mensen met een WW-, WAO- of WIA-uitkering te begeleiden. Met klanten die zo n uitkering hebben wordt een re-integratieovereenkomst gesloten. De begeleiding wordt in deze gevallen door het UWV gefinancierd. Kleine eigen bijdragen van klanten voor cursussen en begeleiding vormen ten slotte een vierde, zeer bescheiden geldstroom. 8
2 Resultaten economisch rendementmeting Om het economisch rendement van de Ondernemershuizen in kaart te brengen heeft Zwind een onderzoek ontwikkeld. De 0-meting van dit onderzoek is in 2007 uitgevoerd. 1 Deze rapportage gaat over de resultaten van de 1-meting waarvan de dataverzameling in augustus en september van 2009 heeft plaatsgevonden. De dataverzameling van beide metingen is uitgevoerd door TNS NIPO. Respons Aan de 1-meting hebben 866 klanten meegewerkt. 2 De bruto steekproef bestond uit klanten van de Ondernemershuizen uit de periode 2004 tot juli 2009. Gedurende deze hele periode was het Ondernemershuis Groot-Oost operationeel, vanaf maart 2006 gold dit ook voor de Ondernemershuizen West Binnen de Ring en Nieuw West. Ondernemershuis Zuid Oost is operationeel vanaf april 2007. De belangrijkste resultaten van het onderzoek zetten we in dit hoofdstuk op een rijtje. Gestarte bedrijven 44% van onze klanten start met een onderneming (1 op de 2,3) Gemiddeld zit er 1,5 fte in deze ondernemingen. 94% van deze klanten (2004-2009) bestaat nog in 2009. 49% van deze klanten heeft als voornaamste bron van inkomen het eigen bedrijf, 24% zit in loondienst en16% ontvangt nog een uitkering. 74% verwacht de komende twee jaar te groeien Uit het onderzoek komt naar voren dat er bij de start gemiddeld 1,2 fte werkzaam is in de bedrijven. In 2008 is er gemiddeld 1,5 fte werkzaam in de bedrijven. Tijdens start 2008 Gemiddeld Fte werkzaam in de onderneming 1,2 1,5 Krediet De overgrote meerderheid (77%) heeft geen krediet of lening ontvangen om de onderneming te kunnen starten of voort te zetten. Van de groep klanten (21%) die wel een krediet of lening heeft ontvangen, ontving 50% een bedrag kleiner dan 20.000,- euro en 30% hiervan een bedrag kleiner dan 10.000 euro. 1 De rapportage over de resultaten van de 0-meting is in 2008 door Zwind uitgebracht. De rapportage is opvraagbaar bij Zwind 2 Er zijn 2808 mensen benaderd. Het responspercentage is 31%. Dit aantal is groot genoeg om betrouwbare uitspraken te doen. Zie voor verantwoording van het onderzoek bijlage 1 9
Omzet De gemiddelde onderneming heeft een netto omzet van 20.000 tot 30.000 euro en heeft een netto winst van 10.000 tot 20.000 euro. Ontwikkelingen van de netto winst (Netto winst is de bruto winst minus de bedrijfskosten) Nettowinst 1 e jaar van de onderneming Boekjaar 2008 0-5.000 70,9% 39,4% 5.000-10.000 4,9% 9,4% 10.000 20.000 10,7% 15,7% 20.000 30.000 4,9% 17,3% 30.000 40.000 2,9% 3,9% 40.000 50.000 0,5% 5,5% 50.000 100.000 5,4% 8,6% Een aanzienlijk deel van de bedrijven zou waarschijnlijk ook zonder het Ondernemershuis zijn gestart. De toegevoegde waarde van het Ondernemerhuis is daardoor niet exact te bepalen. Een belangrijk cijfer in dit licht is dat 94% van de starters uit 2003-2008 nog bestaat in 2009. Uit landelijke cijfers van Delta Lloyd (april 2008) blijkt dat 20% van alle opgerichte bedrijven de eerste twee jaar niet overleeft. Jaar gestart Bestaat nog in 2009 Bestaat niet meer in 2009 2006 94,9% 5,1% 2007 90,2% 9,8% 2008 98,2% 1,8% Branches De diversiteit van de ondernemingen is heel groot. Het accent ligt op bedrijven in de zakelijke dienstverlening (40%). Daarnaast start 14% met een onderneming in de detailhandel en start 9% in de creatieve sector. Groei van de ondernemersvaardigheden De vragenlijst bevatte een aantal stellingen over de bijdrage van het Ondernemershuis aan de ondernemersvaardigheden van de klanten. Ondernemersvaardigheden zijn boekhoudkundig en financieel inzicht, netwerken, kennis van markt en klantgroep, marketing en promotie. Meer dan de helft (54%) geeft aan door het advies van het Ondernemershuis goed beslissingen genomen te hebben 49% geeft aan door het Ondernemershuis meer inzicht te hebben gekregen in de valkuilen van ondernemen 43% heeft door het bezoek aan het Ondernemershuis meer inzicht gekregen in de geschiktheid van zichzelf als ondernemer 44% is van mening dat het Ondernemershuis heeft bijgedragen aan de ontwikkelingen van zijn of haar ondernemersvaardigheden 10
Resultaten economisch rendementmeting De ontwikkeling van de klanten Om het rendement te kunnen beoordelen is inzicht in de ontwikkeling van klanten noodzakelijk. De respondenten is gevraagd om hun situatie van twee momenten te beschrijven namelijk het moment dat men voor het eerst bij het Ondernemershuis kwam en het jaar 2009. De uitkomsten zijn in onderstaande tabellen weergegeven. Voornaamste bron van inkomsten? Tijdens 1 e gesprek met het Ondernemershuis 2009 Eigen bedrijf 19,9% 42% In loondienst 42,2% 30,3% Studiefinanciering 1,9% 0,3% Uitkering 30,3% 17,9% Inkomen via partner 2,8% 6,4% Spaargeld 0,7% 1,4% Anders 1,2% 1% Geen inkomsten 0,9% 0,7% Klanttevredenheid Ook is de respondenten een aantal stellingen voorgelegd over de kwaliteit van de dienstverlening van het Ondernemershuis. 81% vindt het bezoek aan het Ondernemershuis nuttig. 79% is van mening dat de adviseurs van het Ondernemershuis deskundig zijn. 78% is tevreden over de wijze waarop men is geholpen door het Ondernemershuis. 7% van de klanten wenst doelgerichter contact (56 klanten). 6% van de klanten geeft aan dat het advies gebrekkig, weinig en verkeerd was (55 klanten). Daarnaast hebben we de klanten een aantal vragen gesteld over de wijze waarop men met het Ondernemershuis bekend is geraakt en met welke vraag men bij het Ondernemershuis kwam. De grootste groep (26%) geeft aan via vrienden, familie of kennissen bekend te zijn geraakt met het Ondernemershuis. Daarnaast is 19% via internet bekend geworden met het Ondernemershuis en 16% liep toevallig langs. Ruim twee vijfde (41%) van de ondervraagde kwam voor informatie bij het Ondernemershuis. Twee derde (32%) had hulp nodig bij het ondernemersplan en 17% kwam met vragen rondom financiering. 11
Achtergrondgegevens van de respondenten Tot slot zijn er enkele achtergrondgegevens van de klanten gevraagd Leeftijd in categorieën Leeftijd Aantal in percentages <=30 jaar 17,5% 31-40 jaar 36,8% 41-50 jaar 32,1% 51-60 jaar 12,7% 61 jaar en ouder 0,9% Hoogst genoten opleiding Opleiding Aantal in percentages Geen opleiding 0,8% Basisonderwijs 1,7% Voorbereidend beroepsonderwijs (VBO/LBO/VMBO) Middelbaar algemeen voortgezet onderwijs (MULO/MAVO) 3,7% 5,4% Middelbaar beroepsonderwijs (MBO) 22% Hoger algemeen onderwijs (HAVO/VWO) 9,4% Hoger beroepsonderwijs (HBO) 36,2% Universiteit 19,9% Anders 0,8% Samenstelling huishouden Aantal in percentages Alleenstaand 37,2% Duurzaam samenwonend zonder inwonende kinderen Duurzaam samenwonend met inwonende kinderen 15,7% 30,9% Een-ouder-gezin 12% Andere samenstelling 4,2% Geslacht Aantal in percentages Man 49% Vrouw 51% 12
Bijlage 1 Verantwoording van het onderzoek Bijlage 1 Verantwoording van het onderzoek Voor de 1-meting heeft Zwind aan NIPO een bestand geleverd met NAWT gegevens van de klanten van de Ondernemershuizen. Het bruto bestand bestond uit twee groepen namelijk ondernemers bij Zwind geregistreerd als starter (bruto 694) en de overige klanten (bruto 3177). Van deze klanten was niet van iedereen het telefoonnummer bekend. Het NIPO is het onderzoek gestart met bruto 461 ondernemers en bruto 2347 overige klanten. Elke klant (2808) binnen het onderzoeksgebied heeft van Zwind een aankondigingsbrief gekregen met daarin uitleg over het onderzoek en dat men benaderd zou worden voor een telefonische enquête. De telefonische enquête is uitgevoerd door het NIPO. Deze afdeling maakt gebruik van CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing). Dit systeem maakt dat de data computergestuurd verzameld kan worden. Hierdoor is een optimale voortgangs- en kwaliteitsbewaking van het veldwerk mogelijk. De enquêteurs krijgen vooraf aan elk onderzoek een grondige instructie over de doelstelling van het onderzoek en daarbij krijgen zij veel inhoudelijke achtergrondinformatie om zo een zo hoog mogelijke kwaliteit van de data te kunnen garanderen. De klanten zijn benaderd van 3 augustus 2009 t/m 4 september 2009. In deze periode hebben 866 klanten meegewerkt aan het onderzoek. Dit is een responspercentage van 31%. Dit aantal is groot genoeg om betrouwbare uitspraken 3 te doen over het onderzoek. Geïnteresseerden kunnen voor informatie over de vragenlijst en de tabellen contact opnemen met Karen Groeneveld. U kunt haar bereiken op het e-mailadres: k.groeneveld@zwind.nl. 3 Wij hebben gestreefd een betrouwbaarheidsinterval van 95% te bereiken. Dat wil zeggen dat als het onderzoek 100 keer zou worden herhaald, het met zekerheid 95 keer hetzelfde resultaat zou opleveren. Een andere manier om dit te zeggen is dat in 19 van de 20 gevallen de resultaten overeenkomen met de realiteit. 13