Ontwerponderzoek paper 1 Geografische informatievaardigheden in 5 VWO Student: Vincent van der Maaden, MSc Studentnummer: 5783070 Opleiding: Interfacultaire lerarenopleiding, UvA Vakgebied: Aardrijkskunde Begeleiders: Gotze Kalsbeek en Wouter Schenke Datum: 9 november 2014 Sleuteltermen: Informatievaardigheden, bronnen, aardrijkskunde, literatuur, ICT Doelgroep: 5 VWO
Inleiding In dit eerste paper geef ik een opzet voor mijn ontwerponderzoek. Als eerste geef ik een probleembeschrijving, gebaseerd op literatuuronderzoek en empirisch onderzoek. Na een omschrijving van een aantal mogelijk interventies stel ik ontwerpregels voor de lessen op en geef ik een korte toelichting op mijn evaluatie. 1. Probleembeschrijving In 5 vwo krijgen de leerlingen voor aardrijkskunde de opdracht om zelf een geografisch onderzoek te doen naar een onderwerp uit het curriculum en dit uit te werken in een dossier. Voor het dossier bedenkt de leerling zelf een hoofd- en deelvragen die door de docent wordt goedgekeurd. Dit proces valt buiten mijn lessenserie en wordt begeleid door mijn SPD. Op dit moment hebben alle leerling al een onderwerp met hoofd- en deelvragen. Daarna gaan de leerlingen zich verdiepen in hun eigen onderwerp door bronnen te zoeken. De bronnen die door de leerlingen van vorig jaar werden gebruikt waren niet van hoge kwaliteit. Het zijn vaak korte nieuwsberichten en leerlingen nemen alles gelijk over, zonder de betrouwbaarheid van de bron te controleren. Leerlingen gaan bovendien niet gericht op zoek naar geografische informatie. Om dit jaar er voor de zorgen dat de kwaliteit van de bronnen verbeterd en meer geografisch zijn, wil ik de leerlingen van 5 vwo een aantal lessen geven om ze te stimuleren meer aandacht te besteden aan het zoeken en beoordelen van hun bronnen met speciale aandacht voor het geografische gehalte daarvan. 2. Probleemanalyse Mijn ontwerponderzoek richt zich op het verbeteren van de kwaliteit en het geografische gehalte van de bronnen die leerlingen gebruiken voor het dossier in 5 VWO. Bijna alle bronnen worden door leerlingen via het internet gevonden en geraadpleegd. De bekwaamheid van de leerling met het internet wordt omschreven als informatievaardigheden. Dit onderdeel van het onderwijs is zeer dynamisch en is continu in beweging. Er is dan ook veel onderzoek naar gedaan (SLO, 2007. Brand, 2009. Walraven, 2009. KNAW, 2013). Informatievaardigheden worden ook steeds belangrijker. Uit onderzoek blijkt dat 97% van de docenten hun leerlingen een opdracht geven waarbij de zelfstandig op zoek moeten naar informatie. De ondersteuning die leerlingen daarbij krijgen is echter een stuk lager. Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat maar 43% van de leerlingen les krijgt van zijn docent over informatievaardigheden (Roest, 2007). Dit onderzoek bevestigt het beeld wat ik zelf en mijn SPD ervaren tijdens de dossier opdracht in 5 vwo. Veel leerlingen weten niet hoe ze precies moeten zoeken naar een juiste bron en het selecteren gebeurd ook onvoldoende. Het resultaat is dat de kwaliteit van de bronnen niet hoog zijn en soms ook helemaal niet bruikbaar voor de leerling. Daarnaast zijn de bronnen vaak erg eenzijdig. Uit empirisch onderzoek van 35 dossiers van vorig schooljaar kunnen twee conclusies worden getrokken. 2
Ten eerste is duidelijk dat veruit de meeste bronnen (91%) van het internet afkomstig zijn. Bijna de helft van alle dossier (48%) heeft alle bronnen van internet. Als tweede worden vooral boeken gebruikt. In totaal hadden 32% van de leerlingen naast internet ook een boek geraadpleegd. Als laatste hebben een aantal leerling (20%) een interview gehouden met een persoon of instelling. Daarnaast heb ik ook gekeken naar de kwaliteit van de internetbronnen. Hiervoor heb ik de bronnen in vier categorieën verdeeld. In totaal heb ik 257 internetbronnen geanalyseerd. In de onderstaande tabel is goed te zien dat 41% van alle bronnen gedeeltelijk of geheel onbruikbaar waren voor de leerling. In paper 3 worden de verschillende categorieën verder toegelicht en wordt er ook gekeken naar het geografisch gehalte van de bronnen. Kwaliteit Aantal Zeer bruikbaar 48 (19%) Bruikbaar 103 (40%) Gedeeltelijk bruikbaar 62 (24%) Onbruikbaar 44 (17%) Op grotere schaal is een vergelijkbaar onderzoek gedaan door Kennislink (2009). In dat onderzoek zijn 135 profielwerkstukken met 914 bronverwijzingen onderzocht. Hiervan waren bijna 80% internetbronnen. In de cirkeldiagram zijn verschillende categorieën te zien. In totaal werd 14% geclassificeerd als onbruikbaar. Bron: Kennislink, 2009. 3
Het SLO heeft al in 2007 onderzoek gedaan naar een leerlijn informatie- vaardigheden, gericht op een school brede aanpak om leerlingen te trainen in het effectief en efficiënt omgaan met informatiebronnen. Het vinden van de juiste bronnen speelt dus niet alleen bij aardrijkskunde een belangrijke rol, maar is school breed belangrijk (SLO, 2007). Door het grootschalige aanbod, de onduidelijk structuur en snelheid van het zoeken moeten leerlingen hun vaardigheden op een andere manier gaan gebruiken. Het is dus belangrijk dat hier in de bovenbouw extra aandacht aan wordt besteed, zeker omdat wij de leerlingen voorbereiding op hun vervolgopleiding (HBO of universiteit) waar het zoeken en selecteren van informatie steeds belangrijk wordt. Als het gaat om zoeken en selecteren van bronnen worden er vaak en aantal fases aangeduid waarin dit verloopt. Voor dit ontwerponderzoek heb ik drie onderzoeken bekeken over zoekstrategieën. Als eerste de Big 6 theorie uit 1988, wat gezien wordt als de grondlegger van de informatievaardigheden. Daarnaast heb ik gekeken naar recentelijk onderzoek van Saskia Brandt en het handboek vakdidactiek aardrijkskunde, omdat het hier specifiek gaat om geografische bronnen. In 1988 verscheen het boek Curriculum Initiative: An agenda and strategy for libery media programs, geschreven door Mike Eisenberg en Bob Berkowitz. Dit was het eerste analytische onderzoek naar de informatievaardigheden binnen het curriculum van het onderwijs (Veen, 2005). Uit de analyse is een stappenplan ontwikkeld die leerlingen doorlopen wanneer ze op zoek gaan naar informatie, de Big 6. Dit stappenplan wordt nog steeds gebruikt door docenten en komt in vele (les)methodes terug. De 6 stappen van de Big 6 zijn; 1. Task definition 2. Information Seeking Strategies 3. Location and Access 4. Use of Information 5. Synthesis 6. Evaluation Saskia Brand van de Open Universiteit heeft de afgelopen jaren in Nederland uitgebreid onderzoek gedaan naar het informatievaardigheden van middelbare scholieren en studenten op de universiteit. Haar conclusie is dat het informatieverwerkingsproces uit vijf fases bestaat die iedereen hanteert; 1. Definiëren informatieprobleem 2. Zoeken van informatie 3. Scannen van de informatie 4. Verwerken van de informatie 5. Presenteren van informatie Opvallend uit dit onderzoek (Brand, 2009) was dat middelbare scholieren relatief meer tijd aan de tweede en derde fase besteden in verhouding tot studenten op de universiteit, namelijk meer dan de helft van hun tijd (64,2%). Dit is kostbare tijd die 4
weinig leeropbrengst heeft voor de leerling, want dit gebeurd vooral bij het verwerken en presenteren van de informatie uit de bronnen. Tegelijkertijd is de leerling veel tijd kwijt aan het zoeken van informatie en dit geeft geen voldoening, waardoor de motivatie voor de opdracht daalt (Brand, 2009). Goede informatie- vaardigheden zijn dus erg belangrijk. Uit onderzoek blijkt ook dat leerlingen totaal niet kritisch zijn op het selecteren van de bronnen. Wat op het internet staat is waar en dus nemen ze het direct over, maar juist omdat internet een open sourse is wordt het beoordelen van de betrouwbaarheid steeds belangrijker. Leerlingen zijn echter weinig kritisch en doen geen onderzoek naar de bronvermelding en betrouwbaarheid van teksten op het internet (Walraven, 2009). Omdat de leerling veel tijd besteed aan zoeken van informatie en dit vaak geen voldoening geen, daalt de motivatie voor de opdracht (Brand, 2009). Omdat dit ontwerp gericht is op geografische bronnen is het belangrijk om ook het geografische aspect van de bronnen te benadrukken. In het handboek vakdidactiek Aardrijkskunde wordt aandacht besteed aan het zoeken en selecteren van bronnen, maar dit is weer vrij algemeen en komt sterk overeen met eerder genoemde stappen (van den Berg, 2009). Ook in andere literatuur wordt niet echt duidelijk omschreven hoe het zit met specifieke geografische bronnen. In de lesmethode voor de bovenbouw van De Geo is achter in ieder boek een hoofdstuk met de geografische werkwijze en vaardigheden. Voor een leerling is hier geen specifieke informatie te vinden over geografische bronnen, behalve een stappenplan voor een geografisch onderzoek. Duidelijk is dat er op het gebied van geografische informatievaardigheden nog een grote slag te maken is bij de leerlingen. In het volgende deel ga ik op zoek naar mogelijk interventies, vooral gericht op het gebruik van een stappenplan waarbij ook de geografische component van de bronnen duidelijk benadrukt wordt. 5
3. Verkenning van mogelijke interventies Omdat er voor de leerling veel winst te behalen in het zoeken en scannen van informatie wil ik mijn interventies richten op de training van hun zoekvaardigheden, waardoor er meer tijd besteed kan worden aan fase 4 en 5. Ook mijn SPD ziet ook al jaren dat de leerlingen grote moeite hebben met het zoeken van geografische bronnen. Als eerste interventie is het goed om de voorkennis van de leerlingen te activeren. Welke zoekmanieren en zoektermen zijn al bekend en deze kunnen ze dan met elkaar delen. Een goede opdracht hiervoor is alle leerlingen zelf een bron te laten zoeken over een onderwerp en deze dan klassikaal te bespreken. Zoektermen zijn vaak goed te verwoorden door een mindmap te maken. Hierdoor maakt de leerling voor zichzelf inzichtelijk wat hij of zij al weet over het onderwerp. Om de leerling te helpen om de vaardigheid van het zoeken en selecteren te verbeteren is het gebruik van een stappenplan een goede aanpak. Het betreft hier namelijk een complexe vaardigheid die bestaat uit verschillende onderdelen. Valcke (2010) geeft in zijn boek de tip om dan deelvaardigheden als stappenplan aan te bieden. Binnen het stappenplan moet ook specifiek aandacht zijn voor de geografische component van de bronnen. Leerlingen moeten getraind worden om op zoek te gaan naar thematische kaarten, zelf GIS data te verzamelen eventueel met Google Earth, van schaalniveau te wisselen of een gebiedsanalyse te maken (Lukinbeal, 2007). Een leerling moet zich tevens afvragen: "is deze bron geografisch"? Een manier om dit te verwerken in het stappenplan is de kubus van Van Westrhenen. Leerlingen moeten minimaal een analyse of synthese maken waarbij een gebied centraal of de relatie tussen twee centraal staat. Bron: Handboek vakdidactiek Aardrijkskunde, 2009. 6
Voor het aanbieden van een stappenplan gericht op vaardigheden beschrijft Marzano (2013) drie fases. In de lessenserie is het goed om dan alle drie van deze fases terug te laten komen. Tegelijkertijd is het in een kort tijdsbestek onmogelijk alle fases grondig te doorlopen. De drie fases zijn: 1. Stappenplan achterhalen 2. Uitproberen 3. Automatiseren / inslijpen Op de website bronnenwijzer.nl is een duidelijk stappenplan beschikbaar voor de leerlingen. Dit stappenplan heeft een duidelijke relatie met fases van Brand. Dit stappenplan kan een goede aanvulling zijn om de leerlingen thuis mee te laten werken. Bij dit stappenplan zal wel extra informatie komen specifiek voor geografische bronnen. Belangrijk om tijdens de lessenserie te achterhalen is ook of de leerlingen een onderwerp heeft gekozen dat hij of zij zelf interessant vindt. Hierdoor ontstaat er namelijk een intrinsieke motivatie en zal de relevatie van de opdracht voor de leerling toenemen (Ebbens, 2013). Tijdens de lessenserie zal ik een combinatie van interventies gebruiken. Als eerste zal ik een stappenplan en mindmap gebruiken om zo structuur aan te brengen. Het stappenplan zal ik een aantal keer herhalen om deze langzaam de automatiseren. Als werkvorm wil ik ook peer review gebruiken waardoor de leerlingen zelf trainen in het beoordelen van bronnen. Hierbij zullen ze in tweetallen elkaars bronnen beoordelen. Dit is zeker geschikt voor de leerlingen in 5 VWO want er is een veilig leerklimaat en alle leerlingen zijn zich bewust van de opdracht (Remmerswaal, 2010). Een uitwerking van de lessenserie is terug te vinden in paper 2. 7
4. Ontwerphypothese Leerlingen van 5 vwo hebben moeite met het zoeken, selecteren en waarderen van internetbronnen voor hun dossier, waardoor de leerlingen vaak onvoldoende kennis over het onderwerp bezitten. Tijdens dit ontwerponderzoek wil ik de leerlingen een stappenplan aan bieden om zo de vaardigheden van het zoeken te vergroten. Hierdoor zal de leerlingen minder tijd besteden aan het zoeken van relevante geografische bronnen. Door klassikaal te oefenen met het beoordelen van geografische bronnen verwacht ik tevens dat de gebruikte bronnen voor het dossier een hogere kwaliteit hebben en een hogere geografische relevantie dan vorig jaar. 5. Ontwerpregels Mijn hypothese heb ik verwoord in drie ontwerpregels. Dit zijn de bouwsteen om straks de lessenserie op voort te bouwen. Een goede ontwerpregel voldoet aan drie belangrijke criteria; effectiviteit, efficiëntie en aantrekkelijkheid (Bimmel, 2008). De ontwerpregels voor dit ontwerp zijn: 1. Leerlingen krijgen instructie in het toepassen van het stappenplan wat gericht is op geografische informatievaardigheden. Dit gaat volgens het drie fase model van Marzano. 2. Leerlingen gaan zelf kwalitatieve geografische bronnen zoeken over het onderwerp van hun eigen dossier. 3. De leerlingen leren om elkaar tussentijds feedback te geven op de gekozen bronnen (peer feedback) (Remmerswaal, 2010). 6. Evaluatie Een belangrijk onderdeel van het ontwerponderzoek is om uiteindelijk de resultaten te meten (Bimmel, 2008). Dit kan op verschillende manieren. Voor mijn ontwerp heb ik gekozen voor twee evaluaties. Als eerste wil ik de leeropbrengst van de leerlingen meten. Is de kwaliteit van de bronnen verbeterd en hebben leerlingen dus een betere attitude opgebouwd als het gaat om informatievaardigheden? Deze meting wil ik doen door een inhoudsanalyse uit te voeren op de gebruikte bronnen van dit schooljaar en deze te vergelijking met een klas van het schooljaar 13/14. Deze analyse is vergelijkbaar met het onderzoek van kennislink. Met deze inhoudsanalyse zal ook het geografisch gehalte van de bronnen gemeten worden. Een uitwerking hiervan is uitgewerkt in paper 3. 8
Daarnaast zal ik het leerproces onderzoeken met een korte vragenlijst die de leerlingen aan het eind van de zoekopdracht invullen. Door middel van de vragenlijst kan ik onderzoeken wat het leerproces van de leerling is geweest. De vragenlijst bestaat uit 12 gesloten, gestructureerde vragen, en 2 open vragen met ruimte voor aanvullingen. 7. Planning Hieronder heb ik een globale planning gemaakt en deze samen met mijn SPD besproken. Omdat ik op dit moment de herkansing inlever, is de tijd voor de lessenreeks krap. Ik heb dus een iedere les al ingepland en zal ook de kerstvakantie gebruiken om mijn data te verwerken. Paper 1 schrijven Paper 2 schrijven Paper 3 schrijven Inleveren OO1 Inleveren hoo1 Lessenserie Paper 4 Paper 5 Inleveren OO2 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 1 2 Herfstvakantie Kerstvakantie Lessenreeks: Datum donderdag 20 november het 5 e uur vrijdag 21 november het 6 e uur donderdag 27 november het 5 e uur vrijdag 28 november het 6 e uur Onderwerp introductie stappenplan bronnen vergelijken in tweetalen bronnenlijst en beoordelen van bronnen vragen en evaluatie Afspraken SPD: Datum maandag 17 november maandag 1 december maandag 8 december Onderwerp bespreken lessenserie nabespreken lessenserie en evaluatie Beoordelingsgesprek OP5 9
Literatuur Berg, G. van den, et al (2009). Handboek Vakdidactiek Aardrijkskunde. Amsterdam: Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. Bimmel, P. en G. Rijlaarsdam (2008). Handboek ontwerpen Talen, ILO UvA Brand, S. (2009). A descriptive model of information problem solving while using internet. In: Computers & Education 53, 1207-1217 CvE (2013). Aardrijkskunde VWO. Syllabus centraal examen 2015. Utrecht: College voor Examens. Kennisnet (2009). De betrouwbaarheid van internetbronnen. Kennisnet onderzoeksreeks nr. 12. Stichting Kennisnet, Zoetermeer. Kennisnet (2013). Brochure Slimmer zoeken. Via: http://www.kennisnet.nl/themas/mediawijsheid/publicatie- slimmer- zoeken/ KNAW, (2013) Digitale geletterdheid in het voortgezet onderwijs. Vaardigheden en attitudes voor de 21ste eeuw Lukinbeal, C. Et al. (2007) Mediated Geographies: Critical Pedagogy and Geographic Education. In: Yearbook of the Association of Pacific Coast Geographers Volume 69. Marzano R. & W. Miedema (2013). Leren in 5 dimensies. Moderne didactiek voor het voortgezet onderwijs. Van Gorcum, Assen. Remmerswaal, J. (2010) Handboek groepsdynamica. Uitgeverij Boom Roberts, M. (2002). Talking, reading and writing, Language and literacy in Geography. In: Aspects of Teaching Secondary Geography, SLO (2007). Naar een leerlijn informatievaardigheden Veen, van M. (2005). Door de bomen het bos: informatievaardigheden in het onderwijs. Open Universiteit Nederland. Walraven, A. et al (2009). How students evaluate information and sources when searching the World Wide Web for information. In: Computers and Education, 52, 234 246. Website: Onderzoek opzet voor PO of werkstuk aardrijkskunde in 6 fasen! Via: http://oud.digischool.nl/ak/2efase/klik/index.htm bezocht op 8 november 2014 10
Bijlage Website bronnenwijzer.nl 11