Cohousing in Denemarken compact én avontuurlijk verslag van de studiereis van De Bazuin vzw 23-28 augustus 2012 Met dank aan Steven Decoster, 12 september 2012
A) Inleiding Eind augustus 2012 bezochten twee Bazuiners, vergezeld van architect A. Versele, gedurende 4 dagen verschillende cohousingprojecten in Denemarken. Om organisatorische redenen beperkten we onze actieradius tot de ruime regio Kopenhagen- Roskilde (Seeland). Tijdens deze 4 dagen bezochten we diverse projecten van de eerste generatie; projecten uit de jaren 80, die de tand des tijds uitstekend hebben doorstaan én nog steeds het enthousiasme van 20-30 jaar geleden uitstraalden. In deze categorie bezochten we Ibsgarden, Jystrup Savvaerk, Aeblevangen en ecovillage Munksogard (iets jonger). We bezochten ook enkele cohousingprojecten van de nieuwe generatie, recente projecten van na 2000: Lange Eng, Langhusene, Glashusene, Absalons Have en Herfra til evigheden. We hadden het voorrecht om op verschillende projecten een uitgebreide tour te krijgen door een van de bewoners. tour met enthousiaste gids in Jystrup Savvaerk common meal in Ibsgarden Op een paar locaties namen we zelfs deel aan het common meal (o.a. Ibsgarden en Aeblevangen) en op een paar andere locaties kregen we professionele uitleg van de architect van het cohousingproject zelf (het Deense architectenbureau Vandkunsten met heel wat oudere en nieuwere cohousingprojecten in hun portfolio). Op stap met de architect van Vandkunsten tour met onze Belgische(!) gastvrouw in Aeblevangen Naast al deze cohousingprojecten bezochten we nog enkele woongemeenschappen, die strikt genomen buiten de definitie cohousing vallen, vb. het coöperatieve agrarische Svenholmproject (waar vb. een groot deel van het inkomen verplicht wordt gedeeld) of de christelijke leefgemeenschap the houses in Kopenhagen (waar de privédelen eerder beperkt zijn).
Coöperatief landbouwproject Svenholm grote eetzaal in Svenholm stille ruimte in the houses enkele kleine flats voor families in the houses Deze andere projecten maakten meteen duidelijk waar de meerwaarde van de cohousingformat ligt: een goede/betere balans tussen gemeenschap en privé, nl. in een echt cohousingproject is er ook voldoende aandacht voor privacy, voor de autonomie van het kerngezin. Deze bespreking behandelt verder enkel de bezochte cohousingprojecten (in de strikte zin van het woord). Een inspirerende reis, die we graag even met jullie virtueel willen delen.
B) Kort overzicht van de bezochte cohousingprojecten Opmerking vooraf: totale terrein is telkens ± afgebakend met rode kleur, common house is aangeduid met groene kleur 1. Ibsgården, Roskilde 20 units rond een centraal woonerf Jaren 80 Common house staat centraal op het terrein, tussen het woonerf en de grote gemeenschappelijke tuin coöperatieve http://www.ibsgaarden.dk/ Zicht op common house vanuit grote tuin centraal woonerf; woningen op de verdieping bereikbaar via buitentrap
2. Jystrup Savvaerk, Jystrup 1984 21 units bijzonder: overdekte woonstraat + supplementary rooms zeer landelijk gelegen in een dorp Zicht op de woningen vanuit de grote tuin overdekte woonstraat
3. Munksøgård, Roskilde Groot ecovillageproject rond oude hoevegebouwen (hier bevinden zich een winkel, café,...) 5 aparte cohousingprojecten (afgebakend in blauw) met telkens 20 units en common house rond een woonerf (3x huurwoningen (jeugd / families / senioren), 1 x mede- eigendom, 1 x coöperatieve) Centrale energieproductie (op basis van pellets) in apart gebouw naast parking Gebouwd ca 2000 huizen voor senioren strobalen common house (bij cohousing in mede- eigendom)
4. Lange Eng, Albertslund Opvallend groot nieuw project: 54 units In de hoeken bevinden zich geen woningen, wel 3 keer opslagruimte en 1 keer deel van het common house http://www.langeeng.dk/ Zicht op individuele woningen van buitenaf het woonerf gezien vanuit het common house
5. Aeblevangen, Smørumnedre 36 units, geclusterd in groepen rond 4 kleine woonerfjes common house ligt centraal gebouwd in 1979-1980 keuken ligt tussen twee eetzalen in http://www.aeblevangen.dk/ terras bij vijver individuele woningen
6. Glashusene, Roskilde 2007 30 units plus common house http://www.glashusene.dk in individuele huizen common house
7. Absalons Have, Roskilde 2004 23 units plus common house door de specifieke plaatsing van elke unit in het licht dalende reliëf heeft elke unit een mooi zicht op de open ruimte ten zuiden/oosten van de cohousing http://www.absalonshave.dk/ Voordeur van de ene rij kijkt uit op het terras van de andere rij
8. Langhusene, Roskilde 16 individuele woningen afgewerkt in 2012, eerste bewoning sinds april 2012 3 huizen nog niet verkocht Eind augustus 2012 was het common house nog niet volledig afgewerkt, zullen na afwerking van het common house in principe 3 keer per week samen eten. Veel glas op zuiden (met mogelijkheden om het zonlicht te blokkeren) en veel facade op het noorden Gebouwd m.b.v. een projectontwikkelaar; daardoor minder risico s voor gezinnen, wel winstmarge voor de projectontwikkelaar... http://www.bofaellesskabet.dk/ links het common house (onder constructie) voorkant van de woningen
9. Senior cohousing Herfra til evigheden (From here to eternity), Roskilde 2009 Actieve senioren (50+) 26 units plus common house Common house links, individuele woningen rechts op foto woonerf
C) Bespreking Enorme diversiteit Een fascinerende vaststelling is dat elk cohousingproject weer anders is. Er is geen eenduidig ruimtelijk standaardconcept, behalve dat elk cohousingproject bestaat uit individuele volledig uitgeruste woningen (met een klein privétuintje of terrasje), een common house en gemeenschappelijke tuin. Het is duidelijk dat deze diversiteit heel wat oorzaken heeft. Sommige projecten hebben bewust gekozen voor units rond een gemeenschappelijk woonerf (vb. Ibsgarden, Munksogard, Lange Eng), waarbij de units in een soort van U- vorm staan en het common house sluit dan het woonerf. Andere zoals Jystrup Savvaerk kiezen voor een woonstraat vb. in de vorm van een L, waarbij het common house op het hoekpunt staat. Dit zijn vertrouwde cohousing designs. Tot onze verwondering stelden we ook vast dat enkele nieuwere cohousingprojecten (vb. Glashusene, Langhusene, Absalons Have) een beetje buiten de klassieke lijnen van cohousing design kleuren. De huizen liggen er niet rond een woonerf of woonstraat, maar liggen in enkele rijen parallel naast elkaar, waarbij de privétuin van de ene uitkijkt op de voordeur van de andere. De architect van Vandkunsten spreekt in deze context over pragmatische cohousingprojecten, in tegenstelling tot de meer ideologische ( political ) projecten uit de jaren 80. Soms zie je ook dat het stuk grond ook sterk bepalend is naar design toe. Ibsgarden vb. is sterk bepaald door de aanwezigheid van een bestaand gebouw (het voormalige woonhuis van een herenboerderij) in het midden van het terrein; dit is nu het common house. Door te werken met een woonerf op de oostelijke helft van het terrein is men er daar in geslaagd om de westelijke helft vrij te houden als gemeenschappelijke tuin. De open ruimte in het woonerf is zo duidelijk gescheiden van de open ruimte aan de andere kant en krijg je een speelruimte aan de ene kant met voetbalveldje etc. en een rustiger open ruimte bij het woonerf. Een cohousingproject als Jystrup Savvaerk is dan weer een buitenbeentje door de bewuste keuze voor een overdekte woonstraat. Deze stimuleert gemeenschap, ook bij minder goed weer, het hele jaar door. Overdekte woonstraat in Jystrup Savvaerk huizen aan de ene en andere kant van de glazen woonstraat
Ook op het vlak van juridisch- financiële organisatie is er een grote diversiteit. Een groot deel van de projecten is in mede- eigendom (iedereen is eigenaar van zijn huis plus een representatief deel van de gemeenschappelijke ruimte). Dit geldt voor eerste- generatieprojecten als Aeblevangen of één van de vijf cohousingprojecten van Munksogard, alsook opvallend voor alle bezochte nieuwe - generatieprojecten (Lange Eng, Langhusene, Glashusene etc.) In één van de locaties (drie van de vijf cohousingprojecten in Munksogard) werkt men met huurwoningen. Tenslotte bezochten we ook enkele coöperatieve projecten, zoals Ibsgarden en Jystrup Savvaerk. Men koopt er een verplicht minimum aantal aandelen én betaalt maandelijks een (soort van huur- )bijdrage. Opvallend genoeg waren dit twee projecten die bij ons zeer in de smaak vielen: twee warme projecten. Zorgt het coöperatieve element voor een extra dimensie? Jystrup Savvaerk: vergaderlokaal van de coöperatie Langhusene: common house nog niet afgewerkt Wat betreft de ontwikkeling van het project is het verhaal van Langhusene (16 woningen in mede- eigendom) interessant. Ze werkten samen met een projectontwikkelaar; hierdoor werd enerzijds het (financiële) risico voor de groep kleiner. Het zorgde er anderzijds wel voor dat de kostprijs steeg. De afspraak met de projectontwikkelaar om pas te starten met het common house nadat voldoende units zijn verkocht, zorgde er ook voor dat de groep op dit moment nog geen gebruik kan maken van een afgewerkt common house, wat de groepsvorming en dynamiek wel kan bemoeilijken in dit beginstadium. Common house Bij de voorbereiding van onze cohousing moet zeer goed nagedacht worden over het common house. Welke functies willen we daar? Welke ruimtes zijn essentieel, welke zijn wenselijk indien mogelijk? Hoeveel m² is minimaal nodig? Etc. De oppervlakte van de bezochte common houses loopt nogal uiteen. De voorkeur van de groep, het aantal units, budget etc. spelen hierin een belangrijke rol. Enkele voorbeelden. Een nieuwe cohousing als Langhusene heeft gekozen voor 192 m² (voor 16 units, m.a.w. gemiddeld 12 m² per unit). Lange Eng (met 54 units) heeft een groot common house van 600 m², m.a.w. ca 11 m² per unit. Een oudere cohousing als Jystrup Savvaerk (21 units) heeft een common house van ca 400 m² (dus ca 19 m² per unit), maar de 795 m² glazen overdekking breidt dit common house de facto nog een heel stuk uit. Ook de oudere cohousingprojecten Ibsgarden en Aeblevangen
hebben een groot common house. Een snelle, misschien (té) voorbarige conclusie is dat oudere projecten eerder kozen voor meer m² common house per unit (richting 20 m² per unit) en nieuwere projecten voor iets minder m² common house per unit (richting 10 m² per unit). Als groep zoek je in consensus welke en hoeveel ruimtes je in het common house wil. Inspiratie is dus heel welkom, maar bij de bezochte projecten in Denemarken stellen we opnieuw heel wat diversiteit vast. Toch kun je al snel het onderscheid maken tussen wat minimaal en dus absoluut nodig is (m.a.w. wat je overal ziet) en wat de extra s zijn. Het valt ook op dat de ruimtes in een common house voor een groot deel beantwoorden aan de specifieke leeftijdsmix. Een jonge cohousing (Lange Eng) met bijna enkel jonge kinderen heeft (nog) geen tienerruimte. Een senior cohousing (From here to eternity) heeft duidelijk andere behoeftes (fitness, bibliotheek, ) Wat is essentieel in het common house? - Eetzaal en keuken: Samen het brood breken is een universele manier om een gemeenschap te vormen. Gemeenschappelijke maaltijden zijn dan ook een essentieel onderdeel van cohousing. In cohousing komen ook heel wat activiteiten voort uit de gemeenschappelijke maaltijden (of de momenten na de maaltijden): skiweekends worden gepland, kunstprojecten worden gevormd,... Denen specifiëren dat, om een goed functionerende duurzame cohousing te hebben, bewoners minstens twee keer per week een gemeenschappelijke maaltijd in het common house zouden moeten hebben. Dat minimum wordt in elk bezocht project ook gehaald; sommigen eten 3 x per week samen (vb. Langhusene, Munksogard), andere eten 6 x per week samen (vb. Jystrup Savvaerk, Ibsgarden) Gemeenschappelijke maaltijden zijn de hoeksteen van gemeenschap, en gemeenschap is de hoeksteen van duurzaamheid op lange termijn. Bovendien zijn gemeenschappelijke maaltijden gemakkelijker, economischer, praktischer en leuker. Eetzaal en keuken zijn soms van elkaar gescheiden (vb. Lange Eng, Glashusene), andere kiezen bewust voor een open keuken die mooi aansluit bij de eetzaal (vb. Aeblevangen, Jystrup Savvaerk, Ibsgarden). Glashusene keuken en eetzaal
Lange Eng keuken en eetzaal Jystrup Savvaerk open keuken en eetzaal Aeblevangen open keuken en eetzaal
Open kasten in de keuken maken mogelijk dat de kookploeg van dienst sneller een en ander terug vindt. Munksogard From here to eternity - Toiletten - Bergruimte voor levensmiddelen Ibsgarden - Wasruimte Ibsgarden Opm.: In Jystrup Savvaerk is gekozen om twee wasruimtes te maken, een in elke voetgangersstraat (dus niet in het common house zelf).
- Speelruimte kinderen Boeiende vraag is of het in of net naast (vb. Lange Eng) of iets verder van de eetzaal (vb. Ibsgarden) wordt geplaatst. Lange Eng Ibsgarden Extra s in het common house - Gastenkamers/supplementary rooms Supplementary room in Jystrup Savvaerk Opm.: Jystrup Savvaerk heeft op dit vlak een boeiende keuze gemaakt met zogenaamde supplementary rooms. Deze meten elk 20 m², inclusief een eigen badkamertje. Deze kunnen gebruikt worden als gastenkamer, bureauruimte, een extra tienerkamer etc. Een familie kan bijvoorbeeld bij plaatsgebrek gedurende een paar jaar een kamer huren voor een opgroeiende tiener. Een moeder van twee kinderen gebruikte een S- room gedurende enkele jaren voor een studie architectuur... Er zijn in totaal 6 dergelijke S- rooms, twee in elke woonstraat en twee in het common house.
- Tienerruimte: tieners krijgen een budget, kiezen zelf de inrichting en zijn verantwoordelijk voor de opkuis Tienerruimte in Ibsgarden - Knutselruimte vb. in Lange Eng - pillow room Aeblevangen - Turnzaal/fitnesszaal Aeblevangen; deze wordt ook gebruikt voor grotere festiviteiten fitnessruimte in From here to eternity
- Music room From here to eternity Aeblevangen - Bar/lounge Vb. Lange Eng - Filmzaal/TV- zaal: een ruimte zonder vensters in een grote cohousing (Lange Eng) werd zo ingevuld, of een ruimte werd heringericht met home cinema (Ibsgarden) Lange Eng Ibsgarden - Bibliotheek/DVD- theek From here to eternity (geen aparte ruimte, eerder op de gang)
- Werkruimte (soms in common house, soms in apart gebouwtje) Aeblevangen Ibsgarden Gemeenschappelijke voorzieningen buiten - Moestuin Munksogard: in deze ecovillage is er veel ruimte, elk gezin kan 80 à 100 m² moestuin gebruiken Ibsgarden - Fietsenstalling: geen carports, enkel bikeports Bij common house in Munksogard Ibsgarden
- Extra bergruimte Jystrup Savvaerk gebruikt een oud gebouw (houtzagerij) op hun terrein als extra bergruimte. Er vinden soms dorpsfeesten plaats. - Droogruimtes: gemeenschappelijk drogen van was (al dan niet overdekt) Glashusene Ibsgarden - Parking: Enkele projecten (vb. Absalons Have) hebben bewust gekozen voor één parking, veelal vlakbij het common house. Andere projecten hebben daar ook een parking, aangevuld met één of meer extra parking(s) (vb. Jystrup Savvaerk, Aeblevangen). In elk geval valt op dat telkens parkeren gegroepeerd gebeurt aan de rand van de site. Individuele parkeerplaatsten bij elke unit worden vermeden en van (gemeenschappelijke) carports is ook geen sprake. Ecovillage Munksogard heeft 11 auto s in eigendom, die kunnen gehuurd worden via een intranetsysteem. Na 4 jaar vervangen ze de wagens. Grote parking Munksogard parking voor autodelen
- Gemeenschappelijk terras Jystrup Savvaerk - Speeltuigen, speelterrein Glashusene Jystrup Savvaerk Ibsgarden (kant woonerf) niet echt een speel tuig; Denen maken graag deze houten constructie om tijdens de zomer buiten te slapen. We zagen er ook een in Jystrup Savvaerk.
- afval sorteren in 14 fracties in ecovillagemunksogard Lange Eng Individuele woningen Het valt op dat over het algemeen in de bezochte projecten compact tot zeer compact is gebouwd. Dit geldt voor de oudere projecten zoals Jystrup Savvaerk. Hier variëren de woningen van 54 m² tot 108 m². In een woning van vb. 85 m² vind je 3 slaapkamers! Gelijkaardige afmetingen zie je in Ibsgarden. In het nieuwe project Langhusene heeft men 5 woningen gebouwd van 130 m² en 11 woningen van 113 m². Zelfs de woningen van 113 m² zijn in principe woningen met 4 slaapkamers. Om plaats te winnen wordt hier gewerkt met vloerverwarming. Ook in het grote Lange Eng zijn de oppervlaktes beperkt. Men werkt er met 71 m² (2 slaapkamers), 95 m² (3 slaapkamers), 115 m² (4 slaapkamers) en 130 m² (5 slaapkamers). Individuele woning in Jystrup Savvaerk en in Lange Eng
- Privéterras of tuin Glashusene: terras dat aansluit bij compacte woonkamer geeft een groter ruimtelijk gevoel Langhusene - Front porch aan voorzijde woning: mooie overgang gemeenschappelijk- privé Ibsgarden
Organisatie In een cohousing worden heel wat afspraken gemaakt. We beperken ons tot één voorbeeldje. Elke cohousing vindt bijvoorbeeld wel een systeem voor de kookploegen. In Lange Eng bijvoorbeeld zijn er 11 kookploegen die afwisselen, ploeg 11 maakt eten met de restjes van de andere maaltijden. In Ibsgarden zijn er in principe 3 koks per maaltijd; je wordt verwacht 3 keer per maand je naam te noteren. Kookploegen in Lange Eng Ibsgarden