Pensioenthema s 2017
Pensioenthema s 2017 Inhoud P3 P4 P6 P8 P9 Introductie Vaste agenda Ontwikkelingen pensioenmarkt Globale ontwikkelingen & scenarioanalyse Trends 2
Introductie Pensioenfondsen staan voor een groot aantal uitdagingen. De omstandigheden waaronder bestuurders beslissingen moeten nemen over bijvoorbeeld de toekomst, financiële opzet en governance van een pensioenfonds veranderen continu. Deze behandelt verscheidene thema s en uitdagingen die centraal staan binnen deze veranderende omstandigheden. Denk hierbij aan de toekomst van het Nederlandse pensioenstelsel, wijzigingen in diverse wet- en regelgeving zoals EMIR en beschikbare premieregeling, en natuurlijk het onzekere economische klimaat waarmee we al geruime tijd te maken hebben. Daarnaast besteden we in deze online magazine ook aandacht aan een aantal thema s die het komende jaar centraal staan in het toezicht van De Nederlandsche Bank (DNB), zoals bijvoorbeeld het scheppen van duidelijke verwachtingen in de pensioencommunicatie naar de deelnemer. Naast de vaste componenten van de jaaragenda, zoals het herstelplan en de haalbaarheidstoets, bieden we u hier dus inzicht in deze actuele thema s en stellen we voor hoe we u verder kunnen ondersteunen om tot een goed onderbouwde besluitvorming te komen. Veel leesplezier! 3
Vaste agenda Herstelplan Een pensioenfonds verkeert in een tekort indien het op grond van de beleidsdekkingsgraad niet meer voldoet aan het vereist eigen vermogen (VEV). DNB schrijft voor dat als dit tekort zich voordoet per einde kwartaal, het pensioenfonds dan een herstelplan moet indienen. In dit herstelplan dient het fonds te onderbouwen hoe de dekkingsgraad binnen de gekozen hersteltermijn weer kan voldoen aan het VEV. Indien het fonds dit niet kan onderbouwen zal het een gedeelte van het tekort moeten herstellen middels het korten van bestaande pensioenaanspraken. De mate van korting is mede afhankelijk van de gekozen hersteltermijn. Actualiseren Herstelplan 2017 De pensioenfondsen die per 1 januari 2016 in tekort verkeerden hebben vóór 1 april 2016 een (geactualiseerd) herstelplan ingediend. Voor de fondsen die per 1 januari 2017 nog steeds in een tekort verkeren zal het herstelplan geactualiseerd moeten worden vóór 1 april 2017. De fondsen die gedurende 2016 in een tekort zijn geraakt en een jaar later op kwartaaleinde nog steeds in tekort verkeren zullen binnen 3 maanden na dato het herstelplan moeten actualiseren. Op basis van de kenmerken en het beleid van uw fonds kunnen wij u ondersteunen bij het opstellen of actualiseren van het herstelplan. Wilt u meer weten? Neem dan contact op met: Chantal de Groot Tel. 010-7005643 Chantal.deGroot@ortec-finance.com 4
Haalbaarheidstoets Vanaf 2015 dient ieder pensioenfonds periodiek een haalbaarheidstoets uit te voeren, als onderdeel van het Financieel Toetsingskader (FTK). DNB onderscheidt twee soorten haalbaarheidstoetsen: de aanvangshaalbaarheidstoets en de jaarlijkse haalbaarheidstoets. Ieder Nederlands pensioenfonds heeft in 2015 de aanvangshaalbaarheidstoets uitgevoerd. Deze toets geeft inzicht in de financiële opzet, het verwachte pensioenresultaat en de bijbehorende risico s. De fondsen hebben hierbij tevens de grenzen gedefinieerd die gesteld worden aan de verwachting en spreiding van het pensioenresultaat, als onderdeel van de vastlegging van de kwantitatieve risicohouding van het fonds. De fondsen die sindsdien geen significante beleidswijziging hebben doorgevoerd hebben in 2016 voor het eerst een jaarlijkse haalbaarheidstoets uitgevoerd. Uitvoeren jaarlijkse haalbaarheidstoets of nieuwe aanvangshaalbaarheidstoets Pensioenfondsen die sinds de aanvangshaalbaarheidstoets geen significante beleidswijziging hebben doorgevoerd hebben in 2016 voor het eerst een jaarlijkse haalbaarheidstoets uitgevoerd. In 2017 zal deze opnieuw moeten worden uitgevoerd en vóór 1 juli 2017 worden ingediend bij DNB. Fondsen die een significante beleidswijziging doorvoeren moeten binnen een maand na doorvoering een nieuwe aanvangshaalbaarheidstoets indienen. Op basis van de kenmerken en het beleid van uw fonds kunnen wij u ondersteunen bij het uitvoeren van de jaarlijkse- of aanvangshaalbaarheidstoets. Daarbij kunnen wij ook nog een stapje verder gaan door de resultaten in een bredere context te plaatsen. Hoe kunt u als fonds de haalbaarheidstoets integreren in uw jaarlijkse risicomanagement proces? En hoe kunt u gedegen keuzes maken ten aanzien van de opnieuw vast te stellen haalbaarheidstoets. Wilt u meer weten? Neem dan contact op met: Chantal de Groot Tel. 010-7005643 Chantal.deGroot@ortec-finance.com Hoe kunt u als fonds de haalbaarheidstoets integreren in uw jaarlijkse risicomanagementproces? 5
Premiestelling Pensioenfondsen dienen jaarlijks hun premie en/of opbouw vast te stellen. Voor fondsen die de kostendekkende premie baseren op een actuele marktrente of rentemiddeling betekent de huidige lage rente veelal een hoge pensioenpremie. Hierbij rijst de vraag of deze pensioenpremie nog wel kan worden betaald en, zo ja, door wie? Als dat niet het geval is zal moeten worden bekeken wat de impact is van een verlaging van de premie op de jaarlijkse opbouw van de actieve deelnemers. Vaststelling premie 2018 Ortec Finance kan ondersteuning bieden in de vaststelling van de kostendekkende premie voor uw fonds. Hierbij kan tevens worden bezien welke methode van vaststelling passend is bij de opbouw en risicohouding. Daarnaast kan inzicht worden gegeven in de relatie tussen de premiestelling en het verwachte pensioenresultaat voor alle deelnemers in het fonds. Hierbij kan expliciet worden aangetoond wat de gevolgen zijn van de premiestelling voor de solidariteit en verschuiving van risico s over verschillende generaties. Pensioenfondsen die de kostendekkende premie vaststellen op basis van een verwacht rendement zullen minder snel worden geconfronteerd met een stijging van de premie. Het verwachte rendement is voor hen voor een periode van vijf jaar vastgesteld, waardoor deze in beginsel hetzelfde is als voor de premie van 2016 werd verondersteld. Voor alle fondsen geldt wel dat de toename van de technische voorziening bij nieuwe opbouw groter is dan in 2016 het geval was. Voor fondsen die hun kostendekkende premie baseren op een verwacht rendement betekent dit effectief dat hun premiedekkingsgraad, gedefinieerd als de hoogte van de premie ten opzichte van de omvang van de toename van de voorziening als gevolg van nieuwe inkoop, verder is gedaald. Wanneer deze premiedekkingsgraad lager is dan 100% zal een (solidariteits-)beroep worden gedaan op de bestaande aanspraken om de opbouw van de actieve deelnemers te handhaven. Wilt u meer weten? Neem dan contact op met: Chantal de Groot Tel. 010-7005643 Chantal.deGroot@ortec-finance.com 6
Beleggingsplan Een aantal interessante vraagstukken verdienen het goed onderzocht te worden. Denk aan de zoektocht naar rendement, liquiditeitsproblemen die samenhangen met vastrentende obligaties en derivaten, en de daadwerkelijke implementatie van het duurzaamheidsbeleid. Soms kan er in het beleggingsplan binnen bepaalde limieten afgeweken worden van de lange termijn gerichte strategische asset allocatie (SAA). De keuzes hiervoor zijn onder meer afhankelijk van de omstandigheden op de financiële markten. Ortec Finance kan ondersteunen in het leveren van het advies voor een mogelijke invulling van het beleggingsplan óf een second opinion op het advies van de vermogensbeheerder of fiduciair manager geven. Zie ook ons artikel voor het opstellen en toetsen van beleggingsbeleid op de middellange- of korte termijn of neem contact op met Loranne van Lieshout Tel. 010 7005655 Loranne.vanLieshout@ortec-finance.com 7
Ontwikkelingen pensioenmarkt Toekomst pensioenstelsel De zoektocht naar een goed nieuw pensioenstelsel loopt al een tijdje. De doelstelling om tot een transparant pensioenmodel te komen, waarin mogelijkheden zijn voor een gedifferentieerde aanpak, maatwerk en keuzevrijheid en de doorsneesystematiek wordt afgeschaft, blijkt evenwel niet eenvoudig. Na de eerste verkenning van de Sociaal-Economische Raad (SER) leken een voorwaardelijke uitkeringsovereenkomst en een persoonlijk pensioenvermogen met collectieve risicodeling nog kansrijke alternatieven voor de huidige contracten. Eind 2016 concludeerde de Pensioenfederatie echter dat beiden varianten weliswaar haalbaar lijken, maar tevens nog een aantal haken en ogen kennen. Er wordt daarom bekeken op welke manier de voorliggende contracten verder kunnen worden verbeterd om tot een breed gedragen toekomstig pensioencontract te komen. In 2017 zal deze zoektocht onverminderd doorgaan. Ortec Finance draagt hieraan bij via deelname aan een van de werkgroepen van de Pensioenfederatie. We zullen u dan ook in 2017 op de hoogte houden van de laatste ontwikkelingen. Bent u benieuwd naar de achtergrond, de voorliggende contracten en de impact voor uw fonds? Neem dan contact op met: Chantal de Groot Tel. 010-7005643 Chantal.deGroot@ortec-finance.com Zie ook onze eerdere publicaties betreffende de reactie van de Pensioenfederatie op het rapport van de SER en de visie van Ortec Finance op de stelseldiscussie. 8
Communicatie en duidelijke verwachtingen Eind 2016 publiceerde DNB haar Toezicht vooruitblik 2017. Speerpunt voor 2017 is onder andere het scheppen van duidelijke verwachtingen naar de deelnemers. Vlak voor de kerst publiceerden DNB en AFM hun onderzoek naar de communicatie van pensioenfondsen. Hierin is gekeken naar de communicatie over de kans op indexatie en kortingen op de middellange termijn. Uit dit onderzoek blijkt dat slechts een zeer kleine minderheid correct en duidelijk over beide zaken communiceert. De toezichthouders hebben daarom een flyer gepubliceerd met voorbeelden van, in hun ogen, duidelijke, correcte en evenwichtige informatievoorziening. Links: - Toezicht vooruitblik 2017 - Onderzoek naar de communicatie van pensioenfondsen - Een flyer Communicatiedashboard Ortec Finance helpt u graag in het communiceren van correcte en duidelijke verwachtingen naar deelnemers in uw fonds. Hiertoe werken wij aan een standaard communicatie-dashboard dat u op de site van uw fonds kunt plaatsen, en waarin helderheid wordt geboden over de kans op een korting, de koopkracht en de pensioenopbouw op korte, middellange en lange horizon. Omdat deze informatie direct volgt uit een haalbaarheidstoets of ALM studie kunnen wij dit eenvoudig voor u vaststellen. Wij zullen u hier op korte termijn verder over informeren. Wilt u meer weten over de mogelijkheden van het plaatsen van dit dashboard op de site van uw fonds? Neem dan contact op met Chantal de Groot Tel. 010-7005643 Chantal.deGroot@ortec-finance.com 9
Dashboard pensioenfonds Dit dashboard geeft u inzicht in de verwachtingen van het pensioenfonds voor de ontwikkeling van uw pensioen in de komende jaren. De hoogte van uw pensioen in de toekomst is onzeker. Deze wordt bepaald door de hoogte van uw jaarlijkse opbouw en de mate waarin het pensioenfonds in staat in de pensioenaanspraken die u heeft op gebouwd te indexeren. Al deze elementen hangen samen met de ontwikkeling van de financiële markten en de ontwikkeling van het pensioenfonds. Dit dashboard geeft u een beeld van de verwachtingen van het pensioenfonds voor zowel de nabije toekomst als de langere termijn. Voor hoeveel jaar vooruit wilt u de verwachtingen zien? 5 jaar 10 jaar 20 jaar Kans op korten Uw pensioenaanspraken zijn niet gegarandeerd. Wanneer de dekkingsgraad van het pensioenfonds (langdurig) te laag is, kunnen uw aanspraken daarom worden gekort. Een korting wordt gezien als een noodmaatregel en kan alleen in uitzonderlijke gevallen worden toegepast. Tot op heden heeft het pensioenfonds deze maatregel nog niet hoeven toepassen. Onderstaande meter geeft u inzicht in de kans dat dit in de toekomst wel een keer nodig is. De meter toont dat de kans dat het fonds op middellange termijn uw aanspraken een keer zal moeten korten circa xx% is. Dit risico is gemiddeld. Koopkracht verwachting De prijzen stijgen als gevolg van inflatie. Uw pensioenfonds heeft daarom als ambitie om het pensioen mee te laten stijgen, om zo uw koopkracht op peil te houden. Dit noemen we indexatie. Deze kan het pensioenfonds alleen toekennen als de dekkingsgraad van het fonds voldoende hoog is. In 2017 was dat niet het geval, waardoor geen indexatie kon worden gegeven en uw koopkracht met 0.4% daalde. Onderstaande meter geeft u inzicht in de mate waarin het fonds verwacht uw koopkracht in de toekomst op peil te houden. De meter toont dat uw verwachte koopkracht over tien jaar circa xx% is. Deze verwachting is gemiddeld. Kans op verlaging opbouw Uw pensioen groeit jaarlijks met nieuwe opbouw. De ambitie is om jaarlijks 1,875% van de pensioengrondslag (het deel van uw salaris waarover u pensioen opbouwt) op te bouwen. De kosten van deze opbouw hangen echter samen met de ontwikkeling van de financiële markten en zijn daardoor onzeker. Het kan daarom voorkomen dat de opbouw tijdelijk moet worden verlaagd. Tot op heden is dit nog niet het geval geweest. Onderstaande meter geeft u inzicht in de kans dat dit in de toekomst wel een keer nodig is. De meter toont dat de kans dat het fonds op middellange termijn de opbouw een keer zal moeten verlagen circa xx% is. Dit risico is gemiddeld. Hierboven hebben wij alvast een sneak preview opgenomen van dit dashboard. 10
EMIR Onlangs heeft de Europese Commissie geadviseerd om de invoering van Central Clearing voor pensioenfondsen door te schuiven naar augustus 2018. Dit zou voor Nederlandse pensioenfondsen echter geen reden moeten zijn om langer af te wachten. Omdat banken en verzekeraars al wel over zijn naar Central Clearing, is het niet ondenkbaar dat geclearde swaps in de nabije toekomst goedkoper zijn dan de huidige swaps. Enkel liquiditeiten zijn toegestaan als onderpand voor de marktwaarde van geclearde derivaten. Door middel van een liquiditeitsprognose kunt u toetsen wat de mogelijke consequenties zijn van sterke rente- en valutaschokken. Op deze manier kunt u tijdig maatregelen nemen om de eventuele risico s van Central Clearing te mitigeren. We denken graag met u mee over hoe u zich kunt wapenen tegen het liquiditeitsrisico. Zie ook ons artikel over het mogelijke uitstel van Central Clearing voor pensioenfondsen en het artikel over het managen van liquiditeitsrisico, of neem contact op met Loranne van Lieshout Tel. 010-7005655 Loranne.vanLieshout@ortec-finance.com 11
Verkiezingen Op 15 maart 2017 worden er weer Tweede Kamerverkiezingen in Nederland gehouden. In een wellicht toch al moeilijke formatie bestaat er ook verdeeldheid over het pensioendossier. Alles lijkt op tafel te liggen: de hoogte en ingangsdatum van de AOW, de fiscale aftopping, de minimale franchise, de rekenrente en de toekomst van het pensioenstelsel. We zullen de verkiezingen nauwgezet volgen en u op de hoogte houden van eventuele wijzigingen en de impact daarvan op uw fonds. Life cycles Op 14 juni is de wet Verbeterde premieregeling aangenomen door de Eerste Kamer. Deze wetgeving maakt het mogelijk om bij een DC regeling na pensioendatum door te beleggen in plaats van het inkopen van een vaste pensioenuitkering. Tijdens de behandeling van het Wetsvoorstel in de Eerste Kamer is discussie ontstaan over het life cycle -beginsel voor het beleggingsbeleid voor de verbeterde premieregeling. Op 15 december jl. heeft staatssecretaris Klijnsma een brief naar de Kamer gestuurd waarin zij voorstelt dit life cycle -beginsel te handhaven. Voor uitvoerders van DC regelingen betekent dit dat indien zij nu nog beleggen volgens een vaste mix, dat zij in 2017 moeten onderzoeken welke life cycle mix(en) het beste aansluit(en) bij de deelnemers. Evaluatie strategisch beleid Het komende jaar zal DNB onderzoek doen naar de kwaliteit van de strategische besluitvorming. Hierbij wordt niet alleen gekeken naar de het gevolgde proces, maar ook naar de kwaliteit van de informatie op basis waarvan het bestuur strategische keuzes maakt. Het is niet alleen van belang informatie van goede kwaliteit te hebben bij het maken van strategische keuzes. Het evalueren van de gemaakte keuzes is minstens zo belangrijk. Zie ook onze publicatie betreffende de kwaliteit en evaluatie van strategische beleid. Governance en risicomanagement Niet alleen de kwaliteit van de strategische besluitvorming wordt het komend jaar door DNB onderzocht. DNB gaat tevens onderzoek doen naar de inrichting van governance in diverse bestuursmodellen. Een belangrijk onderdeel van de governance structuur van een pensioenfonds is het waarborgen van het risicomanagement op de uitvoering van de strategie en het beleggingsplan. Zie ook onze publicatie betreffende de governance en het risicomanagement van de uitvoering van het (strategisch) beleggingsbeleid. Zie ook ons eerdere artikel over life cycle beleggen en de andere keuzes die aanbieders en uitvoerders van DC regelingen nu moeten maken. 12
Globale ontwikkelingen & scenarioanalyse 2016 gaat de boeken in als het jaar waarin enkele onverwachte politieke gebeurtenissen plaatsvonden, met de Brexit en de verkiezing van Donald Trump als president van de Verenigde Staten als de meest spraakmakende voorbeelden. Ook in 2017 hebben we te maken met een hoge mate van onzekerheid, o.a. met betrekking tot de parlementaire verkiezingen in diverse Europese landen, het monetaire beleid van de Europese Centrale Bank (ECB) en de Federal Reserve, ontwikkelingen in de Europese bankensector en natuurlijk met de vraag hoe Trump zich als president gaat positioneren. Ons artikel op Pension Insights bevat een overzicht van de belangrijkste inzichten uit deze Quarterly Outlook. Onze specialisten houden de marktontwikkelingen nauwlettend in de gaten. De risico- en rendementsverwachtingen worden maandelijks geüpdatet met de laatste marktontwikkelingen bij het maandelijks construeren van de OFS. Zie ook ons eerdere artikel over de economische outlook voor 2017 en ons artikel over risicomanagement in het licht van extreme en onverwachte gebeurtenissen. In deze onzekere omgeving is het des te meer van belang om een zorgvuldige risico-rendementsafweging te maken bij het nemen van investeringsbeslissingen. Scenarioanalyse speelt een belangrijke rol in het omgaan met de complexiteit van het nemen van dergelijke beslissingen. Een brede range van diverse scenario s helpt bestuurders om de mogelijke consequenties van beleidskeuzes te begrijpen. De Ortec Finance Scenario set (OFS) bevat historische statistische relaties tussen vele economische en financiële variabelen. Hierin worden expliciet de laatste ontwikkelingen in de financiële markten meegenomen. In onze uitgebreide Quarterly Outlook analyseren we recente marktontwikkelingen en de impact op de (dynamische) risico- en rendementsverwachtingen in OFS, zoals de ontwikkeling van de rente, en de verwachte conjunctuurontwikkeling. Wilt u meer weten over scenarioanalyse en onze Quarterly of Monthly Outlooks, neem dan contact op met: Tessa Kuijl Tel. 020-7009768 Tessa.Kuijl@ortec-finance.com 13
Trends Risico Risicohouding Financiële opzet pensioenregeling (premie)... Consolidatie pensioenmarkt naar APF/BPF Recentelijk heeft er een enorme consolidatieslag plaatsgevonden in de pensioensector. Het aantal pensioenfondsen is in de afgelopen tien jaar afgenomen van ca. 800 naar 300 fondsen. En dit lijkt nog niet het einde van de consolidatietrend. Door de toenemende bestuurslast en hoge kosten per deelnemer wordt het voor kleine pensioenfondsen steeds moeilijker om de belangen van haar achterban goed te kunnen behartigen. Deze pensioenfondsen gaan in dat geval samen met sociale partners op zoek naar een alternatief. Het alternatief kan dan bijvoorbeeld een bedrijfstakpensioenfonds (BPF) zijn die open staat voor elk type pensioenfonds of werkgever, zoals PGB, PNO Media en SBZ (voor alle financiële instellingen). Het is tevens mogelijk om de regeling onder te brengen bij een verzekeraar of zelfs een beschikbare premieregeling, zoals bij het PPI (met óf zonder doorbeleggen). Sinds 2016 biedt het algemeen pensioenfonds (APF) eveneens een oplossing voor het toekomstvraagstuk. Een APF is een verzameling van diverse kringen die elk als zelfstandig pensioenfonds wordt opgevat. Inmiddels zijn er zes APF en waarbij pensioenfondsen en werkgevers kunnen aansluiten. Diverse APF en bieden meerdere kringen aan, ieder met een verschillend risicoprofiel. Met name door de laatste ontwikkelingen omtrent het APF wordt het belang van een goede, maar ook onafhankelijke vergelijking van de alternatieven voor het uitvoeren van de pensioenregeling steeds belangrijker. Risico vs. Ambitie Kosten / Premie Ambitie Om een goede keuze te maken is het van belang om de invulling te kennen van de pensioendriehoek tussen kosten, ambitie en risico van zowel het toetredende fonds of werkgever als de verschillende kandidaten voor pensioenuitvoerder. Dit is bij uitstek een vraagstuk waarbij Ortec Finance een oplossing kan bieden door middel van een eerlijke, onafhankelijke en consistente vergelijking tussen de verschillende oplossingen. Denkt u ook na over de toekomst van uw fonds? Ortec Finance kan u helpen de verschillende mogelijkheden in kaart te brengen en de impact voor zowel de individuele deelnemers als uw governance inzichtelijk te maken. Wilt u meer weten? Neem dan contact op met Rutger de Wit Tel. 010-7005607 Rutger.deWit@ortec-finance.com Zie ook onze pagina over het APF: www.apf-insights.nl 14
Maatschappelijk Verantwoord Beleggen De afgelopen jaren heeft het belang van Maatschappelijk Verantwoord Beleggen een enorme vlucht genomen. Veel pensioenfondsen hebben tegenwoordig een bepaalde mate van beleid op het gebied van duurzaam beleggen. In dat licht heeft DNB afgelopen jaar een onderzoek uitgevoerd bij een groot aantal pensioenfondsen. De belangrijkste aanbeveling is dat pensioenfondsen transparant moeten rapporteren over hun duurzaam beleggingsbeleid. Wat is de balans tussen de kosten en opbrengsten van het beleid? Ook heeft nog slechts een relatief beperkt aantal pensioenfondsen een geïntegreerd duurzaamheidsbeleid ontwikkeld. Hoe kunnen ook de middelgrote fondsen meegaan met deze trend zonder dat dit leidt tot overmatige kosten of risico s? Zie ook ons artikel over de aandachtspunten van duurzaam beleggen. Search for yield Nog altijd zorgt de aanhoudende lage rente voor mogelijke risico s bij de search for yield. In de zoektocht naar rendement besluiten fondsen soms om de renteafdekking te verlagen en een groter risico te lopen door meer zakelijke waarden in hun portefeuille op te nemen. Dan is een aanpassing van de risicohouding vereist. Maar wat nu als hier geen ruimte voor is, omdat bijvoorbeeld het risicoprofiel niet mag worden verhoogd? Welke andere mogelijkheden hebben fondsen dan nog om iets te doen aan de lage dekkingsgraden? Zijn alternatieve vastrentende categorieën wellicht een oplossing, zoals leveraged loans, hypotheken of asset-backed securities (ABS)? Tijdens de zoektocht naar rendement is het van belang een gedegen risicoanalyse toe te passen op deze nieuwe beleggingsmogelijkheden. Leiden deze producten niet tot overmatige complexiteit en hoe zit het met de liquiditeit? Hierbij zijn zowel een kwantitatieve inschatting van risico en rendement als kwalitatieve aspecten van groot belang. Zie ook ons artikel voor het opstellen en toetsen van beleggingsbeleid op de middellange en korte termijn. Voor vragen over Maatschappelijk Verantwoord Beleggen of het zoeken naar rendement, neem contact op met: Loranne van Lieshout Tel. 010 7005655 Loranne.vanLieshout@ortec-finance.com 15
Pensioenthema s 2017 Rotterdam Ortec Finance bv Boompjes 40 3011 XB Rotterdam The Netherlands Tel. +31 (0)10 700 50 00 Amsterdam Ortec Finance bv Naritaweg 51 1043 BP Amsterdam The Netherlands Tel. +31 (0)20 700 97 00 London Ortec Finance Ltd Suite 9.10, City Tower 40 Basinghall Street London,EC2V 5DE United Kingdom Tel. +44 (0)20 3770 5780 Pfäffikon Ortec Finance AG Poststrasse 4 8808 Pfäffikon SZ Switzerland Tel. +41 (0)55 410 38 38 Toronto Ortec Finance Canada Inc 250 University Avenue #200 Toronto, ON M5H 3E5 Canada Tel. +1 416 736 4955 www.ortec-finance.com