FINANCIEEL EDUCATIEF GAMEN, NEXT LEVEL SCHULDPREVENTIE!

1 FINANCIEEL EDUCATIEF GAMEN, NEXT LEVEL SCHULDPREVENTIE!

Inhoudsopgave 1. Aanleiding... 4 2. Serious gaming in financiële educatie... 5 3. Financieel gezond gedrag, wat is dat?... 6 Competenties en vaardigheden... 6 Een overzicht... 7 De gedragsfactor... 8 Conclusies... 10 4. Financiële educatie in de Verenigde Staten... 11 Doelstellingen van spellen... 11 5. Financieel educatief gamen in de Verenigde Staten... 12 5.1 Levensgebeurtenissen... 12 Moneytopia... 12 Mo doh Island... 14 5.2 Klassikale spellen... 14 My Classroom economy... 15 Creditability van Experian... 15 JA programma... 16 5.3 Individuele games... 17 Gen I revolution... 18 Planet Orange... 19 Financial Soccer... 20 Find Financial Freedom... 20 5.4 Spellen gericht op bewustwording en gedrag... 21 Spent... 21 Admongo... 22 Education Cents... 22 5.5 Casual games met een educatief karakter... 22 Celebrity Calamity... 22 Bite Club... 23 Farm Blitz... 24 Een overzicht... 25 6. Onderzoek naar games... 26 2

Bereik van games... 26 Effectiviteit van serious games in educatie... 26 Conclusies... 27 7. Aandachtspunten bij de ontwikkeling van games... 27 Samenwerking met markt organisaties... 27 Ontsluiting financiële games... 28 Ontwikkeling door de doelgroep... 29 8. Aanbevelingen... 29 9. Vervolgstappen... 32 Bijlage 1 National Standard... 33 3

1. Aanleiding Uit onderzoek van het NIBUD 1 blijkt dat maar liefst 40 procent van de jongeren tussen de 18 en 25 jaar schulden heeft. Jongeren geven hun geld steeds makkelijker uit. Twee derde van de jongeren zegt het moeilijk te vinden om met geld om te gaan. En de helft van de jongeren vindt dat hun ouders hun de waarde van geld niet goed hebben bijgebracht. Ook heeft het Nibud recent aangetoond dat jongeren die van hun ouders geleerd hebben goed met geld om te gaan, een kleinere kans op financiële problemen hebben 2. De resultaten van dit onderzoek tonen in zekere mate aan dat financiële opvoeding loont: er is een duidelijk verschil tussen hoe iemand financieel is opgevoed en de manier waarop hij met zijn geld omgaat. Studenten 3 die zeggen financieel goed te zijn opgevoed lenen minder vaak bij DUO en van anderen dan de groep die aangeeft een minder goede financiële opvoeding te hebben gehad. Ook sparen zij meer, komen makkelijker rond, houden hun administratie beter bij en geven zich een hoger rapportcijfer voor omgaan met geld. De groei van de schuldenproblematiek bij jongeren geeft aanleiding om daar aandacht aan te besteden. Slecht financieel gedrag kan leiden tot schulden en tot een groter beroep op onder meer schuldhulpverlening in de toekomst. Tegelijkertijd lijkt het er op dat het loont om te investeren in de financiële opvoeding van jongeren. Maar hoe is dat het beste aan te pakken? In diverse sectoren worden serious games gebruikt om doelgroepen te onderwijzen. Gezien het grootschalige gebruik van internet, smartphones en tablets dor jongeren lijken serious games ook een mooi vehikel om te voorzien in schuldpreventie. Amerika loopt in veel financiële ontwikkelingen voor op Nederland. Veel ontwikkelingen in de Verenigde Staten zijn na enkele jaren ook in Nederland te ontdekken. Denk bijvoorbeeld maar aan de crisis op de huizenmarkt en het gebruik van creditcards. Doordat ze in de Verenigde Staten voorop lopen, zijn ze ook op een eerder moment geconfronteerd met de problemen die dit bij jongeren veroorzaken. Hierdoor is men al enkele jaren geleden gestart met het ontwikkelen van instrumenten voor financiële educatie. Daarnaast is de schaalomvang van het land groot, zodat de ontwikkeling van financiële educatie een grotere afzetmarkt heeft en gemakkelijker plaats vindt. Met name op het gebied van serious gaming zijn veel producten ontwikkeld. Dit maakt de Verenigde Staten een ideaal gebied om onderzoek te doen naar financieel educatieve games. Wat hebben zij daar ontwikkeld en wat kunnen we daar in Nederland van leren? Voorliggend rapport bevat een analyse van de toepasbaarheid van (reeds ontwikkelde) serious games als interventie in het kader van de schuldpreventie. Op basis van die analyse zijn er aanbevelingen opgesteld over de wenselijkheid en manier waarop we serious games een plek kunnen geven in de Nederlandse schuldpreventie. 1 Geldzaken in de praktijk, Nibud 2011 2 Kans op Financiële problemen, Nibud 2012 3 Nibud Studentenonderzoek 2011-2012 4

2. Serious gaming in financiële educatie Serious games zijn hot 4. Volgens TNO 5 groeit de markt voor serious gaming gestaag. Serious gaming heeft de potentie om door te groeien tot een serieuze industrietak. Hoewel het lastig is om echt betrouwbare uitspraken te doen over de omvang en de groei van het veld serious gaming, zijn er duidelijke signalen de markt groeit. Er zijn steeds meer games met het label serious. Meer ondernemingen die serious games in het dienstenportfolio opnemen of zich exclusief richten op de ontwikkeling ervan. Meer (game)opleidingen die het curriculum verrijken met serious games. En meer congressen over serious gaming. Al deze bedrijvigheid maakt dat inmiddels ook beleidsmakers steeds meer interesse krijgen in serious games als middel voor gedragsbeinvloeding. Onderzoek toont aan dat de inzet van serious games ook resultaten oplevert. Er zijn spellen ontwikkeld waardoor kinderen met diabetici beter hun bloedsuiker in de gaten hielden. Breder onderzoek van Traci Sitzmann van de universiteit van Colorado 6 kwam tot de conclusie dat serious games het leren ondersteun. Studenten die ondersteund werden met een game, bleken 11% meer feitelijke kennis te hebben dan de controlegroep. Onderzoek van TNO toont aan dat soldaten de het spel Virtual Battlespace speelden, beter voorbereid waren op hun uitzending naar Uruzgan. De inzet van serious games lijkt te werken. Hoewel het onderzoek nog beperkt is, blijkt in de Verenigde Staten dat het spel Groove Nation het financieel zelfvertrouwen van de spelers 45 tot 60% vergroot 7. 4 Position paper, oktober 2009, Stichting Toekomstbeeld der Techniek, dr. Jacco van Uden (projectleider) 5 TNO (2006). Serious gaming: onderzoek naar knelpunten en mogelijkheden van serious gaming. http://www.tno.nl/content.cfm?context=markten&content=publicatie&laag1=182&laag2=1&item_id=132 6 Sitzmann, T., Kraiger, K., Stewart, D., & Wisher, R. (2006). The comparative effectiveness of Web-based and classroom instruction: A meta-analysis. Personnel Psychology, 59, 623-664. 7 http://www.rand.org/pubs/working_papers/wr795.html 5

3. Financieel gezond gedrag, wat is dat? Voordat we kijken naar de financiële educatieve games die in de Verenigde Staten ontwikkeld zijn, is het van belang om te definiëren wat eigenlijk financieel gezond gedrag is. Zijn het vooral vaardigheden en competenties die bepalen of iemand een financieel gezonde toekomst heeft, of zijn er meer factoren die hierin meegenomen moeten worden? Competenties en vaardigheden In de Verenigde Staten werkt men met een Nationale Standaard voor financiële educatie voor de klassen K-12. De standaard is een set aan competenties waar jongeren in de verschillende fasen van hun schoolcarrière over moeten kunnen beschikken om financieel gezond gedrag te vertonen. Deze standaard is ontwikkeld door de organisatie Jumpstart 8. Dit is een samenwerkingsverband tussen diverse organisaties die de interesse delen om financiële geletterdheid voor studenten van de kleuterschool tot de universiteit te bevorderen. Het samenwerkingsverband bestaat uit meer dan honderdvijftig organisaties en heeft in negenenveertig staten een subafdeling. Qua opzet is het te vergelijken met Wijzer in Geldzaken in Nederland. De klassen K-12 zijn vergelijkbaar met de kleuterklas tot 5 havo/vwo (17 jaar). In deze standaard kennen ze de volgende competenties: ( Een volledige uitwerking is opgenomen in bijlage 1) 1. Financial Responsibility and Decision Making 2. Income and Careers 3. Credit and Debt 4. Planning and Money Management 5. Risk Management and Insurance 6. Saving and Investing Naast deze standaard heeft men ook een standaard van de Council for Economic Education 9. Deze standaard bestaat uit twintig competenties, die echter meer op algemene economie gericht zijn, dan op persoonlijke financiën. Ondanks het feit dat ze zeker ook bij zullen dragen aan financiële zelfstandigheid, worden ze daarom verder buiten beschouwing gelaten. Elke staat in de Verenigde Staten mag zijn eigen financiële standaard opstellen. In grote lijnen komen ze veelal op hetzelfde neer. Ter vergelijk zijn de standaard van de staten Wisconsin en New Jersey opgenomen. Zij geven zeven verschillende competenties aan: 1. Relating Income and Education 2. Money Management 3. Credit and Debt Management 4. Planning, Saving, and Investing 5. Becoming a Critical Consumer 6. Community and Financial Responsibility 7. Risk Management In Nederland zijn het vooral het Nibud en Wijzer in Geldzaken die competenties en leerdoelen voor financiële zelfredzaamheid geformuleerd hebben. Ook in Nederland zijn competenties benoemd, 8 http://www.jumpstart.org/national-standards.html 9 http://www.councilforeconed.org/ 6

onder andere door het Nibud in het rapport; goed omgaan met geld 10 en in leerdoelen die beschreven zijn voor jongeren. Ook noemt het Nibud in het boek; Geld en Gedrag 11, een aantal competenties. Om tot een vergelijk te komen tussen de verschillende indelingen van competenties en vaardigheden, zijn deze in een overzicht geplaats. Een overzicht Competenties VS National Standard Financial Responsibility and Decision Making New Jersey Wisconsin Nibud leerdoelen Becoming a Critical Consumer Community and Financial Responsibility Becoming a Critical Consumer Community and Financial Responsibility Kennismaken met financiële begrippen Leren keuzes maken Reclame de baas blijven Oude Nibud competenties volwassenen Assertiviteit en weerbaarheid Nieuwe Nibud competenties Over voldoende kennis beschikken Verantwoord besteden Bewust financiële producten kiezen Planning and Money Management Money management Money Management Geldzaken op orde hebben Administratie ordenen In kaart brengen Income and Career Income and Career Relating Income and Education Zelf geld verdienen Voldoende inkomen Credit and Debt Saving and Investing Risk Management and Insurance Planning, Saving, and Investing Risk Management and Insurance Planning, Saving, and Investing Risk Management Sparen Lenen Sparen en lenen Vooruit kijken Verzekeren Verzekeren Vooruit kijken Credit and Debt Credit and Debt Management Credit and Debt Management Bankzaken regelen Betalingen regelen Schulden voorkomen Planning and Money Management Money management Money Management Begroten Verantwoord besteden 10 Goed omgaan met geld, Nibud 2012 11 Geld en Gedrag, Budgetbegeleiding in de beroepspraktijk, Nibud 7

Er is een grote overlap tussen de VS en de oude competenties van het Nibud. De indeling verschilt, maar zeker als gekeken wordt naar de uitleg per competentie, dan zijn er veel overeenkomsten. In Nederland wordt schulden voorkomen als een aparte competentie genoemd. In de Verenigde Staten is dit opgenomen onder de competentie Credit and Debt. In de Verenigde Staten is in twee staten de competentie Community and Financial responsebility opgenomen. Ook in de nationale standaard is bij Planing and Money Management opgenomen dat je het schenken aan goede doelen moet overwegen. Deze grote rol voor het geven aan goede doelen is in Nederland niet aanwezig. Nederland neemt met assertiviteit en weerbaarheid een belangrijke plek in op de lijst met competenties. Dit ontbreekt in de standaard van de Verenigde Staten. Dit verschil laat zien dat we in Nederland schulden veel meer als een gedragsvraagstuk beschouwen dan in de Verenigde Staten. Met de nieuwe competentie-indeling is het Nibud een weg ingeslagen die nadrukkelijker de gedragscomponent een plek geeft. Maar als inhoudelijk naar de competenties gekeken wordt, zijn alle punten eigenlijk nog steeds onder te brengen in de andere indelingen. Wat het meest opvalt, is dat het Nibud in de nieuwe indeling het beschikken over voldoende kennis als aparte competentie noemt. Met betrekking tot assertiviteit en weerbaarheid, valt op dat dit een competenties die veel meer neigt naar de gedragscomponent, hij zou logischer wijs eerder opgenomen worden bij andere componenten die financieel gezond gedrag bepalen. Op basis van de verschillende lijstjes en de overeenkomsten daartussen zijn, is de onderstaande lijst op te stellen. Deze bevat de competenties die eigenlijk in alle lijstjes op enigerlei wijze terugkomen. - Kritisch en bewust consumeren - Planning en geldmanagement - Inkomen en carrière - Sparen en lenen - Betalingen regelen en schulden voorkomen De gedragsfactor Financieel gezond gedrag is meer dan het hebben van de juiste competenties en vaardigheden. Recente onderzoeken 11 onderstrepen dat vaardigheden niet voldoende zijn om financieel gezond gedrag te vertonen. In het rapport Basisvisie Financiële educatie van Centiq 13 wordt de volgende definitie van gezond financieel gedrag gehanteerd. Uit het overzicht van verschillende omschrijvingen en begrippen blijkt dat financieel inzicht verschillende componenten heeft: het gaat om kennis, inzicht en vaardigheden, maar ook om de ontwikkeling van motivatie, bewustzijn en verantwoordelijkheid. In het rapport wordt aangegeven dat financieel competent zijn, niet alleen afhangt van kennis en competenties, maar dat het in een groter geheel geplaatst moet worden. Gepland gedrag Een manier om te onderzoeken welke factoren nog meer meegenomen moeten worden is te kijken naar de theorie van gepland gedrag (Ajzen, 2011; Van Geuns e.a., 2011). Hierin wordt aangegeven 11 Van Geuns, R, Jungmann, N, De Weert, M (2011) Klantprofielwerken in de schuldhulpverlening, Regioplan/Hogeschool Utrecht, Amsterdam/Den Haag en Madern, T & Van der Schors, A (2012) Kans op financiële problemen, Nibud, Utrecht 13 Basisvisie Financiële Educatie, Financiële educatie in primair en voortgezet onderwijs, Centiq, januari 2009 8

dat het gedrag van een persoon samenhangt met de intentie van die persoon om het gedrag te vertonen; de gedragsintentie. Hoe sterker de intentie, hoe groter de kans dat een persoon dat bepaalde gedrag gaat vertonen. De gedragsintentie wordt bepaald door drie factoren: 1. de eigen houding ten opzichte van het gedrag, waarbij persoonskenmerken een rol spelen; 2. de opvattingen van anderen ten opzichte van het gedrag en de sociale context; 3. de inschatting van de eigen mogelijkheden om het gedrag daadwerkelijk te kunnen uitvoeren: het vertrouwen in eigen handelen. Schema gepland gedrag Andere invalshoeken Ook andere organisaties zien in dat het niet alleen gaat om competenties. Vaak wordt uitgegaan van vier onderwerpen: Financiële kennis Financiële vaardigheden Financieel gedrag Ervaren kennis, het vertrouwen in eigen kennis In deze opdeling wordt ook duidelijk dat de gedragskant kan binnen de financiële educatie aandacht nodig heeft. Onder andere door aandacht te geven aan houding ten aanzien van geld. De organisatie Education Cents 12 heeft een onderwijsprogramma geschreven in de VS, waarbij ruimschoots aandacht is voor de psychologie van geld. In dat programma wordt aandacht besteed aan onderwerpen als; uitstel gedrag, eigenwaarde, stress, waarden en normen. Al deze onderwerpen hebben invloed op de manier waarop mensen met geld om zullen gaan. Mensen met een grotere eigenwaarde en goede manieren om met stress om te gaan, zullen waarschijnlijk minder snel in de problemen komen dan mensen die weinig eigen waarde hebben en die niet goed om kunnen gaan met stress. 12 http://www.educationcents.org 9

Naast al deze factoren is motivatie ook een belangrijke factor. Uit het rapport Motivation and Financial Literacy van Klein en Mandell 13 komt naar voren dat financiële educatie pas zin heeft als de jongeren waar het aan gegeven wordt, ook daadwerkelijk inzien dat het nuttig is om zich er in te verdiepen en als ze gemotiveerd zijn om iets over het onderwerp te leren. Ze moeten zich er van bewust zijn dat er iets geleerd moet worden. Conclusies Duidelijk is dat er veel verschillende termen door elkaar worden gebruikt. Variërend van financiële geletterdheid, financieel inzicht, financiële zelfredzaamheid tot financiële competenties en vaardigheden. Daarom is het goed om te komen tot één uniforme taal als het gaat om financiële educatie. Ten aanzien van financiële kennis en vaardigheden en financiële competenties in Nederland zou het goed zijn om te gaan werken met een Nationale Standaard. Het opstellen daarvan biedt de mogelijkheid om op een gedeelde wijze invulling te geven aan de verwachtingen die we hebben van het financiële gedrag van jongeren in een bepaalde leeftijdscategorie. De verschillende onderzoeken van het Nibud en Centiq bieden hier een mooie basis voor. Na het creëren van een Nationale Standaard is het ook mogelijk om te gaan werken met een examen en tussentijdse toetsen om te onderzoeken hoe ver men is in de ontwikkeling. Zeker voor het onderzoeken van effectiviteit van preventie middelen heeft dit een grote toegevoegde waarde. Een verweving in het onderwijsprogramma is daardoor ook beter mogelijk. Bij het ontwikkelen van financiële educatie tools in het algemeen en games in het bijzonder is het goed om te weten welke competenties en vaardigheden gevraagd worden om financieel capabel te zijn. Bij voorkeur per leeftijdscategorie en mogelijk doelgroep. Niet alleen competenties en vaardigheden bepalen financieel gezond gedrag. Zoals onder andere uit de theorie van gepland gedrag blijkt, spelen ook andere elementen een rol, zoals motivatie, bewustwording en het beïnvloeden van financieel gedrag. Duidelijk wordt dat financiële educatie zich moet richten op verschillende doelen. Ideaal gezien moet er om tot financieel capabel gedrag te komen er aandacht zijn op de volgende onderdelen: 1. Bewustwording en motivatie. Begrijpen dat het onderwerp belangrijk is en dat er een gebrek aan kennis of vaardigheden is, en er ook aan willen werken. 2. Financiële kennis. Basisbegrippen en kennis ontwikkelen over diverse onderwerpen. 3. Financiële vaardigheden en competenties. In staat zijn om diverse financiële handelingen ook daadwerkelijk uit te voeren. 4. Financieel gedrag. De houding ten opzichte van geld, uitstel gedrag en eigenwaarde. 5. Ervaren financiële competentie. Hoe goed denkt iemand met geld om te gaan, hoe groot is zijn vertrouwen in eigen handelen. 13 Motivation and financial literacy, Lewis Mandell en Linda Schmid Klein, Financial Services Review 16 (2007) 105-116 10

4. Financiële educatie in de Verenigde Staten In de Verenigde Staten is op het gebied van financiële educatie veel ontwikkeld. Veel banken gebruiken hun financiële educatieprogramma om zich te profileren bij hun consumenten. Het is in de Verenigde Staten gebruikelijk dat marktpartijen een deel van de doelstellingen van nonprofitorganisaties op zich nemen. Banken en andere organisaties op het gebied van financiën hebben zich duidelijk gericht op financiële educatie. Daardoor zijn er naast games ook allerlei andere zaken ontwikkeld: - Stripboeken - Gewone boeken, prentenboeken voor jongere kinderen - Bordspellen - Posters - Georganiseerde activiteiten, zoals prijsvragen - Lesprogramma s voor scholen - Digitale games voor klassen - Digitale games voor individuen - Tv programma s - Cabaretprogramma s - Video s - Podcasts Veel van deze instrumenten gaan samen met lesprogramma s voor scholen. In dit onderzoek beperken we ons tot serious games, maar het is zeker belangrijk om de andere methoden niet uit het oog te verliezen. Inzichten uit de schuldpreventie leren ons dat effectieve gedragsbeïnvloeding juist vraagt om een consistente benadering langs meerdere lijnen. Door de veelzijdigheid kunnen er talloze voorbeelden uit de Verenigde Staten als basis worden gebruikt voor verdere ontwikkeling in Nederland. Doelstellingen van spellen Als de verschillende games in de Verenigde Staten worden bekeken, wordt duidelijk dat er verschillende doelstellingen zijn. Deze doelstellingen variëren en kunnen ook gecombineerd worden: Bewustwording/ motivatie Taboe doorbreken Overbrengen kennis Aanleren gedrag Leren vaardigheden of competenties Of een combinatie van deze Ook is duidelijk dat games zich soms richten op het totale pakket waarvan de makers denken dat jongeren nodig hebben, terwijl andere spellen zich meer richten op slechts enkele competenties of vaardigheden. De doelstellingen van de Amerikaanse spellen verschillen niet veel van de doelstellingen die in Nederland bereikt willen worden met financiële educatie en preventie. Daarom is het interessant om de games die in de Verenigde Staten ontwikkeld zijn nader te bekijken en te onderzoeken in hoeverre ze in Nederland bruikbaar kunnen zijn. 11

5. Financieel educatief gamen in de Verenigde Staten Als gekeken wordt naar de verschillende spellen, kunnen grofweg de volgende categorieën onderscheiden worden: 1. Spellen gebaseerd op levensgebeurtenissen 2. Klassikale spellen 3. Individuele spellen 4. Spellen gericht op bewustzijn 5. Casual games Per categorie wordt hieronder een aansprekend voorbeeld behandeld. Per spel is aangegeven wat de doelstelling van de spellen is, welke competenties ze willen verbeteren en wat de mogelijke toepasbaarheid voor de Nederlandse markt is. Ook is onderzocht of er een inbedding is in de totale financiële educatie. 5.1 Levensgebeurtenissen Een manier om te kijken naar te ontwikkelen vaardigheden is om uit te gaan van levensgebeurtenissen. Welke fases doorloop je in het leven, tegen welke financiële beslissingen loop je aan en wat moet je op dat moment weten. De Presidentiele Advies Council voor Financial Capability heeft in het programma; Money as you Grow 14, twintig essentiële, leeftijdsafhankelijke financiële lessen geformuleerd. Bij deze lessen is aangegeven wat ouders kunnen doen om hun kinderen deze lessen te leren. Twee voorbeelden van spellen die zich richten op levensgebeurtenissen zijn Moneytopia en Mo doh Island. Moneytopia Inleiding Moneytopia 15 is gemaakt door saveandinvest.org, een organisatie die zich voornamelijk richt op een gezonde financiële toekomst voor (ex)militairen en hun families. Het spel is bedoeld voor jongeren tussen de 12 en 20 jaar. Het is een spel waarbij je keuzes moet maken voor vandaag en voor de toekomst en je daadwerkelijk rekeningen moet betalen, een huis moet huren en inkomen krijgt. Bij alle onderdelen is er een tutorial waarbij je uitleg krijgt over het specifieke onderwerp. Aan het einde 14 Money as you Grow; http://www.moneyasyougrow.org/# 15 http://apps.finra.org/moneytopia/ 12

van de tutorial kun je extra geld verdienen, waardoor de speler gestimuleerd wordt om de hele instructie te bekijken. Je kunt ook raad vragen aan je vrienden en aan een expert. Er is een budgetoverzicht dat je inzicht geeft in je huidige financiële situatie maar ook in hoeverre je je geformuleerde wensen voor de toekomst kunt halen. En je kunt geld overmaken van je lopende rekening naar een spaarrekening. Het spel gaat meer uit van gebeurtenissen die je kunnen overkomen in plaats van in eerste instantie gericht te zijn op competenties. Maar veel competenties zijn wel verwerkt in het spel. Het spel is afwisselend en de saaiere onderwerpen worden afgewisseld met spellen en praktische informatie die je gelijk toe kunt passen op je eigen situatie. Competenties en vaardigheden De onderwerpen die in het spel behandeld worden zijn: Wat ben je waard? Een onderdeel waar je berekent hoeveel schulden en spaargeld je hebt. Je eigen financiële gezondheid in de gaten houden Hoeveel leningen heb je, hoe verhouden spaargeld en leningen zich. Hoe kredietwaardig ben je en wanneer zit je in de problemen? Het vermijden van consumenten fraude en scams Hoe kun je jezelf beschermen tegen fraude? Hoe werkt een hypotheek Waaruit bestaat een hypotheek? Gebruik van Cash or Creditcard? Wanneer gebruik je wat en wat zijn de kosten? Het budgetplan Waar gaat je geld heen. Hoe maak je een goed budgetplan? Stap voor stap wordt de speler begeleid. Verleidelijke Kredietpraktijken vermijden Wanneer is het goed om te lenen, wanneer niet? Wat zijn goede producten, wat niet? Sparen voor opleiding Hoeveel moet je sparen en wat zijn goede producten om dat te doen? Hoe stel je financiële doelen Een uitleg over hoe je SMART doelen stelt en ook kunt bereiken. Wanneer moet je hulp vragen of je faillissement aanvragen Wanneer zijn je schulden dusdanig ernstig dat je er alleen niet meer uit kunt komen? Wat is een faillissement? Schulden managen Wat zijn alternatieven voor een faillissement en hoe pak je dat aan? Een auto kopen of leasen Wat zijn de keuzes waar je voor komt te staan en waar moet je aan denken? Financiële producten vergelijken Er zijn veel financiële producten. Hoe kun je onderzoeken welke voor jou geschikt zijn? Foute investeringen herkennen en vermijden Je pensioen Hoe spaar je voor je pensioen, waar denk je aan, wat zijn je doelen? Bij het spelen van het spel kun je gelijk aan de slag. Er zitten lege werkbladen bij en er worden veel voorbeelden gegeven. Inbedding in financiële educatie Het spel bestaat al uit een aantal lessen. Die kunnen ook gebruikt worden in een klassikale omgeving. Bij elke les is extra materiaal verkrijgbaar. 13

Geschiktheid voor de Nederlandse markt Het spel is zeker geschikt voor de Nederlandse markt. Het behandelt veel onderwerpen die alleen vertaling nodig zullen hebben en een aantal onderwerpen die ook wat betreft inhoud aangepast zullen moeten worden. Het spel is aantrekkelijk om te spelen en het is erg educatief. Zeker omdat het gecombineerd wordt met de eigen situatie van de spelers en het hen de mogelijkheid biedt er gelijk mee aan de slag te gaan. Mo doh Island Inleiding Mo doh Island 16 is gemaakt door een commerciële partij, Thwakk. Het is geprogrammeerd in Second Live en maakt gebruik van avatars. Het spel gaat uit van het feit dat jongeren vooral leren door te experimenteren. In het spel doorlopen ze een aantal levensgebeurtenissen. Zo moeten ze een huis huren of kopen, een auto aanschaffen en investeren voor de toekomst. Het spel start met het zoeken naar een schat waarmee je Mo doh dollars kunt verdienen. Die maken op een later moment het verschil tussen geld overhouden en failliet gaan. Competenties en vaardigheden Het spel is er vooral op gericht om de spelers te laten ervaren en daardoor hun kennis en hun financiële zelfvertrouwen te vergroten. De competenties; sparen en lenen, en betalingen regelen komen aan bod. Inbedding in financiële educatie Het spel kan individueel maar ook klassikaal gespeeld worden. Naast het spel is lesmateriaal beschikbaar voor docenten. Geschiktheid voor de Nederlandse markt Vooral het concept van het spel is goed te gebruiken in Nederland. De onderwerpen die behandeld worden in het spel zijn duidelijk gericht op de Amerikaanse markt. Het gebruik van Second Life en de opzet zijn echter zeker interessant. 5.2 Klassikale spellen Ook in de klas is de manier waarop kinderen leren veranderd. Waar vroeger een klassikale les gegeven werd waarna enkele oefeningen werden gedaan, wordt in de huidige klassen steeds meer gebruik gemaakt van interactieve werkvormen en internet. Een aantal spellen in de VS speelt hier handig op in. 16 http://www.modohisland.com/ 14

My Classroom economy Inleiding My Classroom economy 17 is een spel dat niet digitaal is, maar wel ondersteund wordt met een website. Het spel bootst in de klas een echte economie na. Kinderen krijgen verschillende beroepen, vertaald in taken in de klas en verdienen daarmee een inkomen. Ze moeten ook huur en andere vaste lasten betalen. Doordat er elke maand uitbetaald wordt, is er een duidelijk moment waarop lessen over geld maandelijks terug komen. Het spel is gratis beschikbaar gesteld door een investeringsmaatschappij. Competenties en vaardigheden In het spel worden de basale vaardigheden en competenties aangeleerd, maar daarnaast doen de leerlingen ook echt mee aan de simulatie. Hierdoor moeten ze ook daadwerkelijk gedrag gaan vertonen. De competenties die aan bod komen zijn; - Inkomen en carrière - Budgetteren - Sparen en lenen - Betalen en schulden voorkomen Inbedding in financiële educatie Dit spel is in feite een lesprogramma. De manier waarop het is opgezet zorgt ervoor dat het spel niet op zich staat maar geïntegreerd is in het totaal onderwijs. Naast het spel is er voor de docent materiaal beschikbaar om te behandelen in de klas. Geschiktheid voor de Nederlandse markt Het spel is goed te vertalen naar de Nederlandse markt. De principes die behandeld worden zijn onder andere inkomen verwerven, betalingen doen, sparen en budgetteren. De manier waarop de onderwerpen behandeld worden is goed toepasbaar in Nederland. Creditability van Experian Inleiding Creditability 18 is wel een digitaal spel. Het kan ook individueel gespeeld worden, maar is vooral geschikt voor het spelen in de klas. Dit is een spel uit de UK dat speelt in een virtuele wereld. Je kunt andere mensen tegen komen en informatie bij hen inwinnen en je moet opdrachten uitvoeren. Als het binnen een klas gespeeld wordt, kun je klasgenoten tegen komen. 17 http://www.myclassroomeconomy.org/home.html 18 http://www.experian.co.uk/creditability/ 15

Competenties en vaardigheden In het spel komen de volgende onderwerpen aan bod: Wat is credit? Verschillende soorten credit Budgetteren Beslissingen nemen Het BKR rapport Identiteitsfraude Hulp zoeken Schulden en insolventie Daarnaast komen bij het spel leuke keuzes aan bod. Je moet een huis kopen, een bankrekening openen en je wordt je bewust van de gevolgen van een faillissement. Inbedding in financiële educatie Bij dit pakket zijn ook lespakketten voor docenten beschikbaar. Het richt zich op kinderen van 14 tot 16 jaar maar is ook geschikt (te maken) voor oudere kinderen. Het lespakket is een uitleg over het spel en achtergrond informatie bij het spel. In de les kan het spel gespeeld worden en kan er daarnaast enige achtergrondinformatie gegeven worden. Geschiktheid voor de Nederlandse markt Het spel behandelt veel onderwerpen die ook in Nederland van toepassing zijn. Het is voor kinderen die redelijk Engels kennen waarschijnlijk al te spelen zonder vertaling. Er zitten echter wel een aantal onderdelen in die gericht zijn op de Engelse markt met termen waar we in Nederland niet bekend mee zijn. JA programma Inleiding Junior Achievement is een organisatie die zich richt op de financiële educatie van jongeren. Ze doen dit door vrijwilligers les te laten geven op middelbare scholen. Daarnaast hebben ze verschillende Finacial Parks in het land waar jongeren op bezoek kunnen komen. Deze locaties zijn helemaal ingericht om te leren met geld om te gaan. Jongeren kunnen er op schoolreis komen. Een hele dag krijgen ze een nieuwe identiteit en moeten ze omgaan met het geld en de uitdagingen die daar bij horen. Naast de parken is er een spel ontwikkeld, Financial Park Virtual 19. Daarnaast bieden ze het Here You Are programma aan voor jongeren kinderen (6 tot 12 jaar), ontwikkeld door Federal Trade Commission. Financial Park Virtual richt zich op middelbare scholieren. 19 www.ja.org/programs/programs_mid_park.shtml 16

Competenties en vaardigheden Het programma is opgedeeld in verschillende onderdelen. 1 Financiële instellingen, sparen en lenen Welke financiële instellingen zijn er en welke rol spelen ze. Daarnaast leren de studenten wat de voordelen van lenen en sparen zijn. 2 Belastingen en salaris Wat zijn belastingen, waar worden ze voor gebruikt en hoe beïnvloeden ze je salaris. 3 Budgetteren Hoe maak je een persoonlijk budget. 4 Simulatie Tijdens deze fase worden de jongeren of ontvangen op een Financial Park of ze spelen het virtuele spel. Ze krijgen een identiteit en moeten allerlei beslismomenten doorlopen. 5 Toetsing Na het hele programma kunnen jongeren een test afleggen om te kijken in hoeverre ze nu voldoende weten. Inbedding in financiële educatie Het Junior Achievement programma is een zeer uitgebreid programma. Het spel staat niet los en het is ook bijna niet los te spelen. Veel grijpt terug op lessen die door vrijwilligers gegeven worden. Bij dit pakket zijn ook lespakketten voor docenten beschikbaar. Het richt zich op kinderen van 14 tot 16 jaar maar is ook geschikt (te maken) voor oudere kinderen. Het lespakket is een uitleg over het spel en achtergrond informatie bij het spel. In de les kan het spel gewoon gespeeld worden en kan er daarnaast enige achtergrondinformatie gegeven worden. Naast de lessen is er ook een televisieprogramma ontwikkeld met een aparte website voor jongeren. Geschiktheid voor de Nederlandse markt Dit spel is alleen geschikt te maken voor de Nederlandse markt als het opgenomen wordt in een totaalpakket van financiële educatie. De onderwerpen zijn op zich geschikt, maar het spel is moeilijk te spelen zonder uitleg over een aantal zaken. Een mogelijkheid is om die uitleg in te bouwen in het spel, zoals bij Moneytopia is gebeurd. 5.3 Individuele games Individuele games zijn spellen die alleen gespeeld kunnen worden, zonder dat het noodzakelijk is dat er met een groep gespeeld wordt of dat er een lesprogramma bij gegeven moet worden. Bij veel 17

individuele games is wel een lespakket beschikbaar, zodat ze ook in een lesomgeving gebruikt kunnen worden. Gen I revolution Inleiding Het spel Gen I Revolution 20 speelt in een tijd dat het in de wereld slecht gaat. Je moet een team maken om de wereld te redden van financiële ondergang. Je mag per missie eigen teamleden kiezen die elk een eigen expertise hebben. Met het team moet je missies volbrengen. De missies zijn vergelijkbaar met de leerdoelen van het economisch onderwijs in de Verenigde Staten. Competenties en vaardigheden Mission 1 - Building Wealth Over the Long Term Rente en Sparen Mission 2 - Investing in Human Capital: Job Choice Menselijk kapitaal, carrier keuzes Mission 3 - Investing in Human Capital: Education Investeren in menselijk kapitaal, educatie en inkomen Mission 4 Budgeting Budgetteren en financiële doelen stellen Mission 5 Credit Schulden, creditcards en rente Mission 6 - Risk and Return Sparen en investeren Mission 15 - Financial Planning Financiële plannen voor de toekomst, pensioen De missies 7 tot en met 14 gaan voornamelijk over beleggen en investeren. Het spel is breder dan persoonlijke financiën alleen. Het gaat ook over algemenere economische begrippen. Begrijpelijk als je bedenkt dat het spel gemaakt is door de Council for Economic Education 21, en er dus ook veel economie leerdoelen in verwerkt zijn. Inbedding in totale financiële educatie Mooi is dat er lesmateriaal aan vast zit en dat er links opgenomen zijn naar webpagina s met informatie. Het spel is ook te gebruiken door leraren, die in het spel een eigen virtuele klas aan kunnen maken. Hoewel de lessen soms wat lang zijn, is er tussendoor afleiding voor de speler doordat er kleine opdrachten gegeven worden. Geschiktheid Nederlandse markt Als je het moet vergelijken met Nederlandse leerdoelen, dan komen de volgende doelen in het spel terug; Voldoende inkomen, Betalingen regelen, Begroten, Sparen en lenen, Verzekeren. Er ligt echter een grote nadruk op het onderdeel investeren en aandelenhandel. Met een aantal aanpassingen zou het spel geschikt gemaakt kunnen worden voor de Nederlandse markt. 20 http://www.genirevolution.org/ 21 http://www.councilforeconed.org/ 18

Planet Orange Inleiding Planet Orange 22 is ontwikkeld door de ING bank. Je bevindt je in een ruimteschip en moet op een aantal planeten missies volbrengen. Je kunt reizen tussen planeten en op de verschillende planeten krijg je verschillende opdrachten. Om te reizen heb je benzine nodig, die moet je aanschaffen. Om genoeg geld te verdienen kun je verschillende spellen spelen. Het is bedoeld voor kinderen van groep 3 tot groep 8. Er zijn in het spel vier werelden naast een controlepanel. Space Station and Dashboard: Dit is het startscherm. Hier kunnen kinderen kleinere games spelen om geld te verdienen en kunnen ze het ook uitgeven om bijvoorbeeld benzine te kopen of hun spaceship in te richten. Als je niet genoeg benzine hebt, kun je niet naar de andere planeten reizen. Mandarin Mountains: Op deze planeet leren kinderen wat geld is, hoe je het kunt krijgen en wat je er mee kunt doen. Tangy Tow: Hier creëren kinderen een budget en leren ze over money management. Navel Cit: Kinderen leren hier wat sparen is, wat de voordelen daarvan zijn en waarom je moet sparen voor de toekomst. Orangeopolis: Op deze planeet worden moeilijkere onderwerpen uitgelegd zoals investeren en risico s nemen bij investeren. Competenties en vaardigheden; De competenties die behandeld worden zijn: 1. Voldoende inkomen 2. Betalingen regelen 3. Begroten 4. Sparen en lenen Inbedding in totale financiële educatie Naast het spel is er ook een lesprogramma voor leraren ontwikkeld met kant en klare lessen voor de Amerikaanse groepen 1-6 vergelijkbaar met de groepen 3-8 in Nederland. Geschiktheid Nederlandse markt Het principe is toegankelijk ook voor de Nederlandse markt. De begrippen die behandeld worden zijn niet specifiek alleen voor de Amerikaanse markt, waardoor het waarschijnlijk gemakkelijk te vertalen is. Daarnaast is de aanbieder, ING, een bedrijf dat in Nederland gevestigd is. 22 http://www.orangekids.com/ 19

Financial Soccer Inleiding Het spel Financial Soccer 23 is in de VS ook verkrijgbaar als Financial Football, een sport die daar veel populairder is dan het voetballen. Het is ontwikkeld door Visa en het baseert zich op een echte wedstrijd tussen twee teams. Als speler ben je een van de teams. Hoe beter je vragen beantwoordt, hoe beter je team speelt. Het aardige van het spel is dat de resultaten kunnen worden bijgehouden in een wereldwijde databank, waarbij je dus kunt zien hoe goed jouw favoriete team het doet. Dat zal stimuleren om het vaker te spelen en anderen, die ook voor jouw team zijn, te attenderen op het spel. Het spel vraagt je niet om handelingen uit te voeren, het is zuiver gericht op kennis, doordat er vragen gesteld worden. De vragen zijn opgedeeld in drie categorieën; 1. Amateur, de makkelijke vragen, 11 t/m 14 jaar 2. Semi, de gemiddelde vragen, 14 t/m 18 jaar 3. World Class, de moeilijkste vragen, 18+ jaar Deze drie categorieën zijn dus ook gelijk de leeftijdscategorieën, handig omdat daarmee niet verschillende games ontwikkeld hoeven te worden. Competenties en vaardigheden Het spel behandelt de volgende onderwerpen/ competenties; - Sparen - Budgetteren - Creditcards, debitcards en pre-paid cards - Hoe kredietwaardig ben je? Inbedding in totale financiële educatie Bij het spel is ook lesmateriaal beschikbaar voor docenten en daarnaast zijn er ook lesboeken voor de kinderen waarmee ze zonder begeleiding aan de slag kunnen. Geschiktheid Nederlandse markt Het spel richt zich nu op de Amerikaanse markt. Die verschilt zeker van de Nederlandse markt als het om creditcards en verzekeren gaat. Het spel is echter zo ingericht dat eigenlijk alleen nieuwe vragen gemaakt hoeven te worden. Hierdoor is het vrij eenvoudig geschikt te maken voor de Nederlandse markt en biedt het de mogelijkheid om Nederlandse competenties er in te verwerken. Find Financial Freedom Inleiding Find Financial Freedom 24 van New Hampshire Housing, is een digitaal bordspel. Het concept is leuk omdat het verschilt van de andere spellen. De onderwerpen zijn divers. Je loopt met een auto over het bord en moet vragen beantwoorden. Bij foute antwoorden moet je een rad draaien waarbij je 23 http://www.financialsoccer.com/ 24 https://www.findfinancialfreedom.org/ 20