Kwartaalbericht Agrarische Sector ING Economisch Bureau Productie land- en tuinbouw in 2012 5% meer waard dankzij hoge afzetprijzen Hoge voerkosten remmen de rendementen De productiewaarde van de agrarische sector stijgt dit jaar naar verwachting met ruim 5%. Dit is dubbel zo hoog als vorig jaar en ook aanmerkelijk meer dan eerder dit jaar verwacht. Deze meevaller in recessietijd is vrijwel volledig toe te schrijven aan de gunstige prijsontwikkelingen in de meeste agrarische deelsectoren. Een krap aanbod in sectoren als groenten en fruit, akkerbouw en intensieve veehouderij in combinatie met een stabiele vraag heeft geleid tot opwaartse druk onder de prijzen. De aanhoudende zwakte van de euro zorgt bovendien voor een stevig fundament onder de vraag. Oost-Europa en niet-europese bestemmingen voeren daarbij de boventoon. Keerzijde van de medaille zijn de hoge voerkosten die vooral de veehouderij parten speelt. De rendementsontwikkeling blijft dan ook ver achter bij de gunstige prijsontwikkeling. Eieren en groenten zijn de best scorende sectoren dit jaar. Krimpende sectoren zijn er niet. Melkvee, pluimvee, varkens en kalveren zijn sectoren die ook dit jaar weer groei van de productiewaarde laten zien. Akkerbouw en fruit herstellen na een matig vorig jaar. De sierteelt groeit al enkele jaren gestaag door. Bloemen doen het dit jaar iets beter dan potplanten. 2012: groei voor alle agrarische sectoren Na het topjaar 2010 (groei 9%) en het magere 2011 (2,5%) is 2012 weer een goed land- en tuinbouwjaar. Dankzij de gunstige prijsontwikkelingen stijgt de productiewaarde van de agrarische sector naar verwachting met ruim 5% (figuur 1), tot een waarde van 26,75 miljard. Dit betekent een productiegroei van 1,3 miljard, een ruime verdubbeling in vergelijking met de groei in 2011 (bijna 0,6 miljard). Uit figuur 1 blijkt dat eieren en groenten dit jaar de hoogste productiegroei kennen. De legpluimveehouders doen dat na een ook al goed vorig jaar, de groentekwekers na een rampzalig 2011. Helaas zullen vanwege de aanhoudend hoge prijzen van vooral veevoer de rendementen zich gemiddeld genomen minder florissant ontwikkelen. Uiteraard zijn de verschillen tussen de agrarische sectoren groot. In tegenstelling tot vorig jaar zullen negatieve rendementen echter veel minder aan de orde zijn. De meest positieve rendementen zijn te verwachten in de pluimveehouderij. Figuur 1 Ontwikkeling productiewaarde agrarische sectoren in 2011 en 2012 2012 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% -5% Groenten Akkerbouw Bloemen Fruit Eieren Planten Vleespluimvee Agrarische sector Kalveren Varkens Melk -16% -12% -8% -4% 0% 4% 8% 12% 16% Bron: LEI en ING Economisch Bureau 2011 Lagere eurokoers gunstig voor agrarische uitvoer ING Economisch Bureau verwacht dat vanwege de nog altijd onduidelijke afloop van de schuldencrisis de euro ook in het restant van 2012 blijft verzwakken, tot een niveau van circa $ 1,18 aan het eind van het jaar (figuur 2). De euro was ten opzichte van de dollar in de eerste acht maanden 8% goedkoper dan in dezelfde periode vorig jaar, wat de agrarische export flink heeft gestimuleerd. Ook de uitvoer naar Groot-Brittannië wist te profiteren van een gunstige euro/pond koers, die tot nu toe zo n 6% lager is dan in 2011. Pas in de loop van 2013 wordt een versterking van de euro voorzien, ervan uitgaande dat de Europese economie wat aantrekt en mits Europa dusdanige maatregelen heeft ge-
nomen dat ze zich langzamerhand uit de schuldencrisis weet op te richten. Figuur 2 Euro/dollar koers daalt naar 1,18 eind 2012 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,0 0,9 0,8 0,7 begin van het seizoen flink achter ondanks een lagere productie. ING verwacht dat het merendeel van de groentebedrijven in 2012 een break-even resultaat laat zien. Dat betekent dat ze aan de rente- en aflossingsverplichtingen kunnen voldoen. Daar waar bedrijven een positief resultaat verwachten, zien we voorzichtig herstel ten aanzien van het aangaan van investeringen. Dit zijn vooral de noodzakelijke vervangingsinvesteringen en investeringen om de productie op het eigen bedrijf per m 2 nog efficiënter te maken. Het betreft vooral investeringen in diffuus glas, belichting, warmtepompen en warmtebronnen. 1,1 jan-08 jan-09 jan-10 jan-11 jan-12 jan-13 EUR/USD Voorspelling EUR/GBP (rechter as) Voorspelling Bron: ING Economisch Bureau 0,6 Figuur 3 Ontwikkeling exportvolumes* eerste halfjaar 2012 ten opzichte van eerste halfjaar 2011: tomaat en paprika nog in de min 5% Uitvoer van fruit groeit, terwijl die van groente krimpt Het uitgevoerde volume van groenten en fruit daalde in het eerste halfjaar met 3% (figuur 3). Tegenover een daling van 6% voor export binnen de EU stond een stijging van 19% naar overige bestemmingen. De grootste exportgroei noteerde Rusland (+42%), na Duitsland en het V.K. in belang het derde uitvoerland. De export van peer (+32%) en appel (+12%) steeg, maar was vooral nog afkomstig uit de oude oogstvoorraad, terwijl die van tomaat (-8%) en paprika (- 17%) daalde en van komkommer gelijk bleef. Door matige groeicondities was er minder aanvoer van deze glasgroenten. Tabel 1 Ontwikkeling productievolume, prijs en productiewaarde (% jaar op jaar) in 2010-2012 voor groenten en fruit Groenten 2010 2011 2012 Prod.volume 3,0-1,5-1,0 Prijs 21,0-13,5 19,0 Prod.waarde 24,0-14,5 18,0 Fruit 2010 2011 2012 Prod.volume 3,0 6,0-8,0 Prijs 3,0-6,5 10,0 Prod.waarde 9,0-1,0 2,0 Groentebedrijven in 2012 draaien break-even Het groeiseizoen begon dit jaar met tegenvallende groeiomstandigheden in Zuid Europa, Noord Afrika en Israël. Ook in Nederland had men dit voorjaar last van lagere temperaturen en donker weer. Hierdoor lagen de producties bij de start ongeveer 5% achter ten opzichte van vorig jaar. Deze lagere productie zorgde bij veel groenten voor betere marktprijzen. Uitzondering hierop was de paprikaprijs. Deze bleef in het 0% -5% -10% -15% -20% mar apr mei jun Totaal G&F Tomaat Komkommer Paprika Bron: Productschap Tuinbouw; * cumulatief Lage voorraden en oogsten gunstig voor fruitprijzen Appels en peren mogen dan niet vergeleken worden, de prijsontwikkeling momenteel wel. In beide gevallen zijn de oogsten door extreme weersomstandigheden in het voorjaar aan de lage kant, waardoor de voorraden erg laag zijn en de prijzen oplopen. NFO schat dat in Nederland de appeloogst ruim 20% en de perenoogst bijna 40% lager uitvalt. ING schat in dat het productievolume oer 2012 daalt met bijna 10% en de prijzen stijgen met ruim 10%. Sierteelt bloeit in 2012 weer helemaal op In de sierteelt zijn de eerste zeven maanden over het algemeen positief verlopen. Tot en met juli is de exportwaarde 6% hoger dan in dezelfde periode in 2011. De uitvoer van snijbloemen ontwikkelde zich met +7,4% beter dan die van potplanten (+3,4%) (figuur 4). Op basis van de afzetontwikkelingen in het verleden in de rest van het jaar kan worden uitgegaan van gelijke groeicijfers over geheel 2012. Dat is een stuk hoger dan de matige groei van ieder 2% in 2011. Prijs- en omzetniveaus van sierteeltproducten ontwikkelen zich goed. De prijstoename over alle hoofdproducten was tot 1 juni ruim 8% in vergelijking met 2011. De productie lag in deze periode echter 5% lager dan in 2011. De sterke omzetgroei is deels te verklaren door betrekkelijk koele maanden Kwartaalbericht Agrarische Sector september 2012 2
in het eerste halfjaar, waardoor er zowel een stabiele vraag als een stabiel aanbod van producten was. Ook was er een gunstige aaneenschakeling van nationale en internationale feestdagen, waardoor de vraag naar snijbloemen in februari, maart en mei kon pieken. De vraag naar potplanten kende een dip in april, waardoor de snijbloemen het dit jaar winnen van de potplanten. Al met al viel ook de vraag in de zomer mee en kon de markt het aanbod continu tegen redelijk tot goede prijzen afnemen. Bij perkplanten is de prijsstijging lager dan bij snijbloemen en potplanten. Met een 8% lager aanbod is de prijs ten opzichte van het niveau van 2011 met 4% gestegen. Dit kan verklaard worden omdat deze producten hoofdzakelijk in de eurozone worden afgezet. Door het relatief koude voorjaar is de vraag matig geweest. Ondanks de goede kwaliteit van de producten heeft dit niet tot een extra grote stimulans geleid in de prijsvorming. De verwachtingen voor de rest van het seizoen zijn ook positief. Voor de zogenoemde terugkomdag (1 september) werden al ruim voor de zomervakantie volop orders geschreven. Ook de sierteeltgroothandel geeft aan dat de korte termijn vooruitzichten gunstig zijn, met uitzondering van de export op Zuid Europa. Bovendien is de voorlopig zwak blijvende euro goed nieuws voor de uitvoer buiten de eurozone. De positieve marktstemming zorgt voor een opleving in de investeringsbereidheid. Verwachting is dat, bij gelijkblijvende prijsniveaus, er in 2013 een beperkte uitbreiding gaat plaatsvinden. In deze investeringen zal duurzaamheid en energiebesparing een belangrijke rol spelen. Figuur 4 Maandelijkse ontwikkeling cumulatieve exportwaarde (in % j.o.j.) van snijbloemen en potplanten in 2012 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% 2012 Snijbloemen idem raming Potplanten idem raming Bron: Hoofdbedrijfschap Agrarische Groothandel; ramingen: ING Kantelende afzetmodellen in de sierteelt De sierteeltsector is vanwege schaalvergroting, internationalisering en een toenemende marktgerichtheid van ondernemers volop in beweging 1. De schaalvergroting zal zich ook 1 Zie ING studie Afzetmodel sierteelt kantelt, juli 2012 de komende jaren voortzetten en er zullen in 2020 nog hooguit 3.000 sierteeltbedrijven over zijn. De persoon en het verhaal achter het product worden ook in de sierteelt steeds belangrijker. De sterkere marktgerichtheid uit zich vooral in het directer - zonder teveel tussenschakels - verkopen en leveren aan de afnemer. Ketenintegratie neemt ook in deze sector toe. Kwekers van potplanten zijn wat dat betreft al een stuk verder met ketensamenwerking dan die snijbloemen. Tabel 2 Ontwikkeling productievolume, prijs en productiewaarde 2010-2012 (% jaar op jaar) voor bloemen en planten Bloemen 2010 2011 2012 Prod.volume 0,5-0,5-2,0 Prijs 8,5 0,5 5,0 Prod.waarde 9,0 0,0 3,0 Planten 2010 2011 2012 Prod.volume 0,5-2,0 1,0 Prijs 2,5 2,5 1,5 Prod.waarde 3,0 0,5 2,5 Optimisme bij akkerbouwers overheerst Het nieuwe groeiseizoen is goed gestart. De verwachtingen voor de hectareproductie zijn voor de meeste gewassen positief. Wel is er een verschuiving in het areaal, waarbij er in 2012 wat minder uien en aardappelen worden geteeld. Akkerbouwers die graan verbouwen, profiteren van de hoge prijzen die zijn ontstaan door misoogsten elders op de wereld. De prijsontwikkeling voor landbouwgrond is gematigd positief. Losse hectares of deelbare bedrijven worden gemakkelijker verkocht dan complete bedrijven, zeker die met verouderde opstanden of een andere beperking. ING verwacht stabilisering van de grondprijzen op het huidige niveau. Lagere aardappeloogst pusht prijzen De gewasontwikkeling van aardappelen begon in het nieuwe seizoen uitstekend. Het natte weer in het begin van de zomer in delen van Nederland legde een druk op de productievolumes. Bovendien zijn er minder hectares aardappelen gepoot. De prijsontwikkeling is dan ook positief. Op de termijnmarkt worden momenteel voor fritesaardappelen prijzen van boven de 20 voor levering april in 2013 genoteerd, een prima niveau. Hoopvolle seizoenstart uientelers na rampjaar Na het topjaar 2010 en het flopjaar 2011 zijn de eerste tekenen voor het net gestarte seizoen 2012-2013 hoopgevend. Het areaal zaaiuien is 10% lager, de kwaliteit van de eerste oogst is beter dan vorig jaar en de prijsontwikkeling is goed. Kwartaalbericht Agrarische Sector september 2012 3
Bovendien komt de buitenlandse vraag al op gang. Omdat er minder is gezaaid dan vorig jaar zal de productie lager uitvallen. Al deze ingrediënten beloven een goede prijsontwikkeling voor 2012-2013. Uientelers zelf gaan uit van een prijs van ruim 10 cent per kilo, iets boven de kostprijs. Het exportvolume van uien, dat in 2011 met 6% terugliep, bleef in het eerste halfjaar van 2012 op hetzelfde peil als in dezelfde periode vorig jaar. De afzet binnen de EU kromp echter met een kwart en naar Rusland zelfs met driekwart. Andere bestemmingen compenseerden dit: Afrika, Midden- Amerika, Braziliё en Maleisiё behoorden tot de topafnemers. Graanprijzen stijgen naar grote hoogten De graanprijzen zullen naar verwachting de aankomende jaren op het niveau van de afgelopen twee jaar blijven. De aantrekkende productie volgt de vraag, maar ook niet meer dan dat. De voorraden liggen momenteel nog duidelijk onder de langjarige voorraadpositie. Graan is een natuurproduct, zodat weersinvloeden van belang blijven. Een opeenvolging van ongunstige weersomstandigheden in s werelds graanschuren heeft de verwachte productie teruggeworpen. Er blijft nog voldoende productie, maar het evenwicht is wankel en de spotmarkten reageren hypernerveus. Kleine congesties in de productie of juist hoge opbrengsten hebben direct een extreme invloed op de prijs. In juli lag de tarweprijs gemiddeld 30% hoger dan in juni (figuur 5). Tabel 3 Ontwikkeling productievolume, prijs en productiewaarde 2010-2012 (% jaar op jaar) in de akkerbouw Akkerbouw 2010 2011 2012 Prod.volume -1,0 2,0 1,5 Prijs 28,0-7,0 2,0 Prod.waarde 27,0-5,0 3,5 Figuur 5 Ontwikkeling wereldmarktprijzen olie en tarwe (index januari 2006 = 100) 350 300 250 200 150 100 50 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Bron: CBS Tarwe Ruwe olie Gemiddeld rendement voor melkveehouders in 2012 2012 startte prima voor de melkveehouderij. De melkprijs liep voor op 2011(figuur 6) en de voerkosten waren gematigd. In de zomer is de melkprijs gedaald, waardoor het saldo per kg melk lager werd. De hogere voerkosten zijn hier debet aan: de sojaprijs is fors gestegen en graan blijft duur. Veel ondernemers zoeken de oplossing in het voeren van meer en beter ruwvoer. Dit maakt dat ook hier de prijzen wat hoger liggen. Momenteel wordt op de spotmarkt ruim 40 per 100 kg betaald. 2012 lijkt een jaar te worden dat in opbrengstprijzen vergelijkbaar is aan het topjaar 2011. Voerkosten zijn evenwel substantieel hoger dan de voorgaande jaren. Al met al wordt 2012 qua rendement een gemiddeld jaar voor melkveehouders. De trend voor de komende jaren is lastig te voorspellen. In zowel Europa als de V.S. wordt er meer gemolken. De vraag is ook duidelijk hoger, maar er is sprake van een broos evenwicht. Ook de onzekerheid ten aanzien van de euro- /dollarkoers op langere termijn speelt een rol, aangezien de zuivelmarkt een echte wereldmarkt is. Figuur 6 Opbrengst van melk * 50 40 30 20 10 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Interne markt Wereldmarkt Basisprijs Bron: Nieuwsbrief augustus 2012 van Productschap Zuivel. * Op basis van Nederlandse noteringen resp. wereldmarktprijzen voor boter en mager melkpoeder (in per 100 kg melk met 3,7% vet). Tabel 4 Ontwikkeling productievolume, prijs en productiewaarde 2010-2012 (% jaar op jaar) melk Melk 2010 2011 2012 Prod.volume 2,0 1,0 2,0 Prijs 20,0 13,5-1,0 Prod.waarde 22,0 14,5 1,0 Hoge voerkosten domper voor veehouders Het voorjaar van 2012 heeft legpluimvee- en zeugenhouders hoge opbrengsten gebracht. Voor beide sectoren bracht dit verlichting in de liquide positie. De rentabiliteit in de vleesvarkens-, vleeskalver- en vleespluimveehouderij ligt op een meer gemiddeld niveau. Kwartaalbericht Agrarische Sector september 2012 4
De grootste kostenpost in de intensieve veehouderij is voer. Wereldwijd is de prijs van grondstoffen recent sterk gestegen door groeiende vraag naar veevoeding en grondstoffen voor bio-energie. Verwacht wordt dat de graanprijzen ook na de nieuwe oogst maar weinig zullen dalen. Varkens- en pluimveehouders dreigen het kind van de rekening te worden van deze prijsverhogingen 2. De vleesvarkensprijs is in zes weken tijd met 20% toegenomen (figuur 7) vanwege de combinatie van een krap aanbod - ook door afname van het aantal zeugen - en een stabiele vraag. Momenteel ligt het prijsniveau voor vleesvarkens rond 1,75 per kg geslacht gewicht (exclusief BTW), liefst 50 eurocent hoger dan de KWIN norm. Mochten de prijzen de rest van het jaar geleidelijk teruglopen, dan resteert al een gemiddelde prijsstijging over 2012 van 7% (zie tabel). Ook de biggenprijs is opgelopen. In de eerste zeven maanden lag het prijsniveau 11,50 hoger dan in 2011. De vergelijking met het gemiddelde jaar 2010 is echter relevanter. Het prijsverschil bedraagt dan 4,50 of 12%. De voerprijs was tot en met juli 2012 echter liefst 24% hoger. Kalverliefde op lager pitje Voor wit kalfsvlees zijn de prijzen tot nu toe 2% lager, voor rosévlees 7% hoger. De prijzen van kalfsvlees kennen echter in 2012 tot nu toe een dalende trend (figuur 8). De huidige prijzen voor zowel blank als rosé kalfsvlees liggen sinds juli achter op die van vorig jaar (momenteel circa 7%). Wel kenden de prijzen zoals gebruikelijk na de zomervakantie een kleine opleving vanwege aantrekkende vraag vanuit Italië en Frankrijk. Ook in de laatste vier maanden van het jaar zullen de prijzen weer stijgen vanwege de hoge vraag voor Kerst. Toch zal door de hevige financiële crisis in Zuid Europa en ook de koopkrachtdaling in onder meer Nederland de vraag naar rosékalfsvlees over heel 2012 naar verwachting lager zijn dan vorig jaar. Figuur 8 Prijsontwikkeling kalfsvlees* 6,0 5,5 5,0 3,7 3,5 3,3 Tabel 5 Ontwikkeling productievolume, prijs en productiewaarde 2010-2012 (% jaar op jaar) varkens Varkens 2010 2011 2012 Prod.volume - 0,5 0,0-0,5 Prijs - 1,0 12,0 7,0 Prod.waarde -1,5 12,0 6,5 4,5 4,0 3,5 3,0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 3,1 2,9 2,7 2,5 2,3 Vleeskalveren, 2e kwaliteit Rose kalveren, ouder dan 8 m. (r.as) Figuur 7 Ontwikkeling *1 export vleesvarkens en biggen per week in 2012 ten opzichte van 2011 en prijs vleesvarkens 2012 *2 10 5 0-5 -10-15 -20 2011 2012 Aantal vleesvarkens Aantal biggen Prijs vleesvarkens Vion (r.as) Bron: PVE; *1 in % j.o.j., cumulatief, *2 in per kg geslacht gewicht. 2 Zie ook ING Alert Veehouders financieren prijsstijging voedergrondstoffen; scenario s voor een nieuwe balans voor de intensieve veehouderij, juli 2012 1,95 1,85 1,75 1,65 1,55 1,45 1,35 1,25 Bron: LEI; * 12 maands voortschrijdend gemiddelde Tabel 6 Ontwikkeling productievolume, prijs en productiewaarde 2010-2012 (% jaar op jaar) kalveren Kalveren 2010 2011 2012 Prod.volume 2,5-0,5 0,0 Prijs 1,0 10,0 1,0 Prod.waarde 3,5 9,5 1,0 Kip het meest betaalbare stukje vlees en eierboeren spekkoper! In 2012 zal de pluimveesector verder kunnen profiteren van de hogere en verder stijgende prijzen van rundvee- en varkensvlees, juist vanwege het aanhoudende koopkrachtverlies bij consumenten. Het goedkopere kippenvlees belandt dan nog vaker in het winkelmandje van de consument dan in 2011. Bovendien zal de goedkopere euro resulteren in een exportimpuls richting de landen buiten de eurozone. ING verwacht geen productiestijging. Kwartaalbericht Agrarische Sector september 2012 5
In het tweede kwartaal werd er door huishoudens 2% meer kip gekocht, terwijl de afzet van het duurdere rund- en varkensvlees daalde. Het aanhoudende koopkrachtverlies bij consumenten heeft duidelijk positieve consequenties voor pluimveehouders. Tabel 7 Ontwikkeling productievolume, prijs en productiewaarde 2010-2012 (% jaar op jaar) pluimvee en eieren Vleespluimvee 2010 2011 2012 Prod.volume 1,5 4,0 0,0 Prijs 2,0 6,0 3,0 Prod.waarde 3,5 10,0 3,0 Eieren 2010 2011 2012 Prod.volume 2,0 4,0-1,0 Prijs -16,0 1,0 46,0 Prod.waarde -14,5 5,0 45,0 Bron: LEI en PVE, raming 2012: ING Economisch Bureau De eierprijzen liggen al het hele jaar boven die van vorig jaar (figuur 9), gemiddeld tot nu toe zelfs bijna 70%. Na het ex- Figuur 9 Prima prijsontwikkeling eieren in geheel 2012-15 12 9 6 3 1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 2011 2012 Bron: PVE; ING; * Aanbiedingsprijs consumptie-eieren in /100 stuks, excl. BTW, klasse L (63-73 gram) treem hoge niveau van bijna 14 cent in maart ligt het niveau nu op ruim 8 cent per tafelei. Bij een licht dalende prijstendens van een dubbeltje per week komt de prijsstijging voor 2012 uit op ruim 45%. Zelden zullen houders van legpluimvee zo n goed opbrengstjaar hebben gehad. De rendementsontwikkeling zal ook voor hen vanwege de hoge voerkosten echter een stuk minder florissant zijn dan die van de prijzen. Kwartaalbericht Agrarische Sector september 2012 6
Kwartaalbericht Agrarische Sector september 2012 7
Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Henk van den Brink, Sectoreconoom Agrarisch 020 56 39 506 Cor Bruns, Manager Agrarisch Advies 06 5441 3314 Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 4 september 2012.