INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR ORGANISATIE- EN VERANDERKUNDE Veranderen & Organiseren in Gemeenten V&OG Werken aan vernieuwend veranderen, organiseren en sturen in gemeentelijke context Een professionaliseringsprogramma van Sioo voor ervaren (lijn)managers, senioradviseurs en project- en programmamanagers in gemeenten met ondersteuning van het A+O fonds Gemeenten April 2014 1
Inhoud 1 Vernieuwend veranderen, sturen en organiseren 4 Kennis, kunde en vaardigheden van lijn- en (project)managers en senior adviseurs in gemeenten 4 Professionaliseringsprogramma 5 Praktijkvragen van de huidige deelnemers 5 2 Het programma in kort bestek 7 Bestemd voor 7 Karakteristiek 7 Toelatingsvoorwaarden 7 Groepsomvang 7 Programma 7 Tijd en studiebelasting 8 Data en locatie 8 Kosten 8 Organisatie 8 Docenten 8 Informatie 8 2 Het programma nader beschouwd 10 Integraal professionaliseringsprogramma 10 Programmaonderdelen 10 Toelichting op de afzonderlijke programmaonderdelen 10 Het A+O fonds Gemeenten 14 Sioo, Interuniversitair centrum voor organiseren, veranderen en leren 14 2
1 Vernieuwend veranderen, sturen en organiseren Gemeentelijke organisaties ontwikkelen zich in hoog tempo. Ze staan immers midden in de snel veranderende samenleving. (Lijn)managers, senior adviseurs en project- en programmamanagers spelen een belangrijke rol bij verandering en ontwikkeling van hun gemeentelijke organisatie. Dat vraagt echter wel dat ook zij zich continu ontwikkelen; op hun vakgebied en op het gebied van verandermanagement, organisatie inrichting en besturing. Gemeenten zijn op het vlak van politiek en bestuur en bij de uitvoering van beleid uiterst zichtbaar voor de burger. Ze krijgen op dit moment te maken met nieuwe vormen van samenwerking met andere gemeenten, met bedrijven en met burgers. Steeds hogere kwaliteitseisen voor dienstverlening, zwaardere eisen op het terrein van efficiëntie en kostenbewustzijn en ict-ontwikkelingen leiden tot vragen naar nieuwe diensten en andere organisatorische concepten. Dit alles leidt tot grote veranderingen in de gemeentelijke organisatie. Een aantal ontwikkelingen springt in het oog, zoals: Veranderen op eigen kracht Een veranderende visie op wat wel en wat niet uitbesteed kan worden, mede aangestuurd door bezuinigingsoperaties, leidt er steeds vaker toe dat leiders en managers zelf de veranderingen vormgeven en begeleiden. Ze kunnen daarvoor geen of weinig externe deskundigheid inhuren. Dat, terwijl ze zelf onderdeel zijn van de verandering en niet altijd over gefundeerde kennis en ervaring beschikken als het gaat om het ontwerpen van de organisatie en het begeleiden en implementeren van veranderingen. 3
Reorganiseren en (her)ontwerpen Er wordt aan de lopende band gereorganiseerd, maar wie bepaalt nu welk nieuw ontwerp passend is? Bijna geen enkele organisatie heeft organisatieontwerpers in huis, maar wel veel mensen die een rol hebben bij een herstructurering of herindeling. Wat moeten ze weten om een organisatieontwerp te kunnen maken of om te begrijpen wat de consequenties van een bepaalde organisatiestructuur zijn? Hoe ontdekken ze welke weeffouten er in een ontwerp schuilen. En als er dan wel een deskundige in huis wordt gehaald, hoe valt zo n ontwerp dan te beoordelen? Allianties en decentralisaties in het sociale domein Medewerkers binnen gemeenten werken steeds meer buiten de grenzen van de gemeentelijke organisatie. Er zijn diverse samenwerkingsverbanden met bijvoorbeeld woningcorporaties, zorginstellingen, onderwijs etc. Ook binnen de grenzen van de ambtelijke organisatie wordt steeds meer gewerkt in multidisciplinaire groepen. Goed kunnen samenwerken, over eigen grenzen en discipline heen kijken en vorm en inhoud geven aan de nieuwe verantwoordelijkheden die in de komende drie jaar van het rijk naar de gemeenten worden overgedragen stelt gemeenten voor grote uitdagingen. Dit heeft kans van slagen als het lukt de krachten te bundelen en andere manieren van sturen te vinden. Nieuwe rol van de overheid De (lokale) overheid wordt steeds meer onderdeel van een netwerk van mensen en organisaties. Een netwerk dat verantwoordelijkheid neemt en krijgt en waarin ieders kennis en kracht wordt benut. De gemeente neemt niet meer altijd het voortouw, maar faciliteert en verbindt. Passend bij die veranderende rol kan de organisatie kleiner, goedkoper en beter. De gemeente is slagvaardig en doet wat echt nodig is voor de stad, het dorp en de inwoners. Dat vereist meer maatwerk, betere dienstverlening en een sterkere focus op samenwerking, zo dat de burgers er beter van worden. Dit kan als de gemeentelijke organisatie, bijvoorbeeld, flexibeler werkt, ict systemen inzet voor een effectieve dienstverlening en er ook vernieuwing mogelijk is van arbeidsverhoudingen e.d. Dat vraagt om een andere manier van sturen en samenwerken. 4
Kennis, kunde en vaardigheden van lijn- en (project)managers en senior adviseurs in gemeenten Voor iedere manager of adviseur die een bijdrage wil leveren aan de eerder geschetste organisatieontwikkelingen en veranderingen vanuit de eigen professie is het volgende relevant: Vakinhoudelijke ontwikkelingen bijhouden en kennis maken met nieuwe inzichten op het gebied van, onder meer, leiderschap, organisatie en (cultuur) verandering. contextuele kennis ontwikkelen; kennis van de vraagstukken in de gemeentelijke organisatie, zoals het verbinden van wensen vanuit politiek en bestuur met behoeften van burgers, instellingen en bedrijven, inrichting van bedrijfsprocessen en de prestaties van de gemeenten. Inrichten en begeleiden van of meewerken aan veranderingen en organisatieontwikkelingen. Begrijpen van herinrichtingskeuzes en daaraan een bijdrage leveren. Een repertoire om invloed en impact te hebben in de organisatie, om strategisch te kunnen handelen Het A+O fonds Gemeenten heeft, samen met Sioo, een professionaliseringsprogramma opgezet. Dit biedt meer ervaren professionals bij gemeenten de mogelijkheid om bij te blijven op het gebied van organisatieontwikkeling en verandermanagement, te werken aan het verbreden van hun impact en hun eigen voorkeursrol van veranderaar te exploreren. Professionaliseringsprogramma Het programma Veranderen en organiseren in gemeenten koppelt de ontwikkeling van uw eigen professionele ambities aan de ontwikkelingen en vraagstukken in uw gemeentelijke organisatie. Als manager Ambities en ontwikkeling van uzelf als professional Organiseren, of adviseur investeert u in uzelf, in uw organisatie en in gemeente overstijgende vraagstukken. Vraagstukken in de gemeentelijke organisatie ontwikkelen, ontwerpen, veranderen, innoveren Het programma is een plek waar u geïnspireerd raakt door nieuwe concepten en praktijkvoorbeelden, waar u ideeën opdoet, uw ervaringen kunt uitwisselen met elkaar, uw eigen handelen kunt 5
onderzoeken en kunt experimenteren met nieuw handelingsrepertoire. Alle deelnemers aan het programma werken aan concrete complexe vraagstukken in de gemeentelijke context. Praktijkvragen van de huidige deelnemers Hoe ga ik om met een steeds veranderende omgeving, met veranderingen waar veel onzekerheid is, ook over mijn eigen baan als professional of als leidinggevende? Hoe zorgen we er als gemeente voor dat iedereen een goede opleidingskans krijgt en schooluitval afneemt, terwijl de organisatie daarvoor afhankelijk is van veel andere partijen, zoals scholen en besturen, voor- en naschoolse opvang, bureau Halt? Hoe kan ik goed mijn rol spelen bij buurt- en wijkgericht werken met partijen als woningcorporaties, politie en ondernemers? Hoe zorgen we dat onze interne organisatie is aangepast aan meer burgerparticipatie, e-dienstverlening, buurt- en wijkgericht werken? Hoe zorg ik ervoor dat ik mijn bezuiningsdoelstellingen realiseer en tegelijkertijd de dienstverlening verbeter? Hoe zorgen we dat we de nieuwe taken van uit de overheid, zoals de drie decentralisaties in het sociaal domein, succesvol realiseren? Gaan we fuseren of samenwerken met andere gemeenten? Hoe behouden we onze eigen identiteit en zorgen we voor gelijkwaardigheid bij de implementatie? Welke samenwerkingsverbanden zijn mogelijk en hoe realiseren we een fusie of samenwerking? Hoe zorgen we voor een goede afstoting van onderdelen die niet tot de kerntaken behoren, maar wel nodig zijn in de maatschappij? Hoe zorgen we dat we intern de boel op orde krijgen of houden rond zaken als financiën, controle op uitgaven, maar ook als het gaat om subsidieverlening, procesverbeteringen met behulp van Lean, Het nieuwe werken, vakmanschap, samenwerking. Hoe blijven we een aantrekkelijke werkgever, ook als er nu flinke taakstellingen zijn en straks grote aantallen uitstromen? Hoe maken we samen met de raad, het bestuur, het managementteam en de medewerkers de goede keuzes en zorgen we dat de afspraken en keuzes ook succesvol worden gerealiseerd? 6
Het programma in kort bestek Bestemd voor Het programma is bestemd voor lijnmanagers en interne senior adviseurs. Karakteristiek Het programma heeft een doorlooptijd van tien maanden. U verbindt actuele concepten over veranderen, sturen, samenwerken en organiseren met uw werkpraktijk. U wisselt ervaringen uit over een aantal actuele thema s, geeft elkaar advies en tekent lessons learned op. Daarnaast besteedt u tijd aan het bestuderen van literatuur en het werken aan opdrachten ter voorbereiding op de werkateliers. Tijdens de leergang werkt u met eigentijdse communicatie- en leermiddelen. Toelatingsvoorwaarden Voor het programma zijn toelatingsvoorwaarden gesteld om te waarborgen dat u het programma effectief kunt benutten en u een geschikte partner kunt zijn voor de andere deelnemers. U heeft minstens acht jaar werkervaring, waarvan drie als senior adviseur, leidinggevende of project- of programmamanager, een hbo/wo-vooropleiding of een vergelijkbaar werk- en denkniveau, een positie die voldoende stof biedt voor professionalisering, de ambitie om professioneel te groeien, voldoende inzicht in en kennis van de basics van verandermanagement en organisatieontwikkeling, al eerder geïnvesteerd in professionalisering op het gebied van persoonlijke effectiviteit, voldoende tijd en commitment om in het programma te participeren gedurende de hele doorlooptijd, een open en reflectieve instelling en de wil om met en van andere deelnemers te leren. 7
Groepsomvang Deelnemers aan het professionaliseringsprogramma komen uit verschillende gemeenten. Een gemeente kan maximaal drie deelnemers tegelijk aan een groep laten meedoen. De omvang van de groep bedraagt minimaal 16 en maximaal 20 deelnemers. Ik vind de opzet van de cursus erg sterk, evenals de inhoud, de sprekers, en de begeleiding die zorgt dat de sprekers goed zijn voorgesproken over de groep en de praktijk-thema s uit de groep. Ik was bij de start sceptisch over het rendement doordat de groep vrij groot en divers is, maar dat blijkt onterecht. Noor Hulskamp, Brandweer Amsterdam-Amstelland Programma Het programma start met een groepsintake. Daarin spreekt u met de programmamanager en de leermanager van Sioo. In de startbijeenkomst presenteert u uw leervragen. Daarna werkt u aan deze leervragen in drie werkateliers en vier state-of-the-art kennisbijeenkomsten/masterclasses. Een organisatievraagstuk, waarmee u aan de slag gaat, en uw eigen reflectieverslagen vormen daarbij de rode draad. Het programma eindigt met een slotbijeenkomst. Tijd en studiebelasting Een deel van het programma werkt u aan eigen werk en een deel aan één van de vier actuele thema s van gemeenten. Het programma voorziet in 27 dagdelen contacttijd. Van deze 27 dagdelen vallen er drie buiten werktijd. Daarnaast investeert u 15 dagdelen zelfstudie, voorbereiding en reflectie. In totaal gaat het om 160 uur. Er wordt van u verwacht dat u tijd en gelegenheid heeft om in het programma te participeren en dat u het volledige traject doorloopt. Data en locatie De bijeenkomsten vinden plaats in conferentieoorden in het centrum van het land. Actuele data kunt u vinden op www.sioo.nl/vog. 8
Kosten De deelnamekosten en verblijfkosten vindt u op www.sioo.nl/vog. Organisatie Sioo draagt zorg voor de uitwerking en coördinatie en bewaakt de continuïteit en kwaliteit van het programma, in de persoon van programmamanager Annet Weitering mcm cmc. De programmacoördinatie is in handen van Ypie Lootsma. De groep heeft daarnaast een eigen leermanager: Ninon le Grand. Zij faciliteert de leercontext en leerprocessen, bereidt de werkateliers voor met docenten en inleiders en bewaakt de rode draad van het programma. Docenten Aan het programma werken Sioo docenten mee. Ook worden gastdocenten uit de gemeentelijke context uitgenodigd. De namen van de docenten vindt u op www.sioo.nl/vog. Informatie Actuele informatie over docenten, data en conferentieoorden vindt u op www.sioo.nl/vog. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Annet Weitering (annetweitering@sioo.nl) of Ypie Lootsma (ypielootsma@sioo.nl). Zij zijn telefonisch te bereiken op telefoonnummer 030-291 3000. De dagen hebben me op verschillende manieren aanknopingspunten gegeven voor mijn eigen dagelijkse praktijk: Betere duiding van de context waarin ik werk. Ik begrijp meer van de oorsprong van de bureaucratie en wat dat met mensen doet. Dat maakt me milder over collega s en ook constructiever in mijn kritiek. Praktische handvatten om mijn veranderopgave scherper te krijgen en onderdelen nader uit te werken (m.n. het werkatelier, maar ook onderdelen van het boek van Hans Vermaak). Realisme over wat er wel en niet mogelijk is. In mijn geval hebben beslissingen van politiek en management negatieve gevolgen voor de veranderopgave. Door de leergang zie ik dit scherper. Marian Visser, gemeente Amsterdam 9
3 Het programma nader beschouwd Integraal professionaliseringsprogramma In het programma koppelt u de ontwikkeling van uw eigen professionele ambities aan de ontwikkeling van en verandervraagstukken in uw en andere gemeentelijke organisaties. U integreert deze verschillende ontwikkelingstrajecten door te werken uw eigen organisatievraagstuk en aan een van de vier actuele thema s voor gemeenten. Programmaonderdelen Het programma bestaat uit een aantal samenhangende onderdelen: Groepsintake Start Werkateliers en State of the art / masterclasses Slot o r g a n i s a t i e v r a a g s t u k k e n Themagroepen / best practices Toelichting op de afzonderlijke programmaonderdelen Groepsintake In de groepsintake bespreekt u met de programmamanager en leermanager van Sioo en een aantal potentiële deelnemers aan het traject of het professionaliseringsprogramma beantwoordt aan uw verwachtingen en of 10
de randvoorwaarden zijn vervuld voor een goed leerproces, zowel voor u, uw organisatie als uw collega-deelnemers. Ter voorbereiding van de groepsintake stelt u een document op, dat gedurende de leergang leidraad zal zijn voor uw eigen leerproces. In dit document laat u zien welke leervragen u wilt inbrengen, hoe u aankijkt tegen de ontwikkelingen in uw gemeente en tegen de personele en organisatorische vraagstukken in de gemeentelijke organisatie. Start Startbijeenkomst Tijdens de startbijeenkomst maakt u intensief kennis met elkaar en worden de resultaten van de intakes tot een gezamenlijk referentiekader gemaakt. U verkent een aantal inhoudelijke zaken rond organisatieontwikkeling en verandermanagement. De bijeenkomst levert een gedeeld beeld op van het leertraject dat recht doet aan de strategische ambities en ontwikkelingen binnen uw gemeente als geheel, de collectieve en individuele leerwensen van u en uw collegadeelnemers. Organisatievraagstukken Leren en doen zijn nauw met elkaar verweven. Het werken aan uw eigen organisatievraagstuk en een gemeente overstijgend onderwerp staan centraal in het programma. U brengt een organisatievraagstuk in vanuit uw eigen organisatie en kiest tijdens de tweede bijeenkomst een onderwerp uit waar meerdere deelnemers mee aan de slag kunnen gaan. Aan beide vraagstukken, zo mogelijk in combinatie, werkt u gedurende het programma. U relateert uw nieuwe ervaringen aan de vraagstukken en u experimenteert met nieuwe inzichten op het gebied van veranderen, samenwerken en organiseren. Vragen waar u op stuit brengt u weer in het programma in. Individuele leervraag Tijdens het programma bent u zelf eigenaar van en geeft u sturing aan uw professionele ontwikkeling. U formuleert uw eigen leervragen en gaat hiermee aan de slag tijdens het programma. 11
Werkateliers Werkateliers De werkateliers duren steeds twee dagen (vijf dagdelen) en zijn thema gericht. De ateliers zijn gericht op zelfwerkzaamheid en eigen inbreng. Korte verdiepende inleidingen, praktische oefeningen en reflectie wisselen elkaar af. U werkt met eigen casuïstiek, maar ook met aangedragen cases en simulaties. U kunt zo op een breed spectrum van situaties ervaring opdoen met methodisch handelen en uw eigen gedrag in leiderschaps- en/of adviessituaties. Werkatelier 1: Effectief veranderen Voor de aanpak van veranderingen bestaan diverse strategieën met elk hun eigen sterke en zwakke kanten. In dit werkatelier verdiept u zich in uiteenlopende aanpakken. U staat stil bij de wijze waarop u keuzes kunt maken voor een specifieke aanpak vanuit een interpretatie van contextvariabelen. U onderzoekt in hoeverre de gekozen aanpak aansluit bij de specifieke kenmerken van het organisatievraagstuk en bij uw eigen opvattingen en kwaliteiten. U besteedt aandacht aan uw eigen rol in interactieprocessen in relatie tot het ontstaan en hanteren van weerstanden die met het introduceren van veranderingen gepaard gaan. Dit programma wordt vervolgd op de tweede dag. Werkatelier 2: Beïnvloeden in een politieke context Politiek ondernemerschap zegt iets over het referentiekader van waaruit u werkt; het speelveld, de spelers en het spel. Wat is uw aandeel daarin? Aan de hand van een simulatie oefent u met het bedenken en uitvoeren van verschillende handelingsstrategieën. Ook besteedt u aandacht aan het fenomeen kerngroepen in organisaties. Wie zitten er in de kerngroep in uw organisatie? Waar draait het nu echt om? Wat is macht? Hoe gaat u daarmee om? Hoe oefent u macht uit en wat zijn uw machtsbronnen eigenlijk? U ontdekt wat voor psychologisch contract u hebt met uw organisatie en wat dat betekent voor uw handelingsvrijheid. Vanuit de aangereikte psychologische contractvormen kunt u ook naar anderen om u heen kijken. Wat voor contract hebben zij eigenlijk en wat betekent dat? Hoe zit dat met de staf en de lijn? U vervolgt dit programma op de tweede dag en rondt af met een stuk over macht en leren. Werkatelier 3: Interactieve Interventie Tijdens dit werkatelier maakt u kennis met diverse vormen van interactieve interventies en laat u zelf ook een interventievorm zien. U besteedt specifiek aandacht aan het werken met be-wegende beelden in veranderprocessen. Als dat mogelijk worden specialisten uit de gemeenten uitgenodigd die ervaringen hebben met verschillende interactieve interventies. 12
State of the art masterclasses State of the art masterclasses In het programma zijn vier vakinhoudelijke state-of-the-art bijeenkomsten opgenomen. Twee daarvan zijn masterclasses die ook voor anderen toegankelijk zijn. Via deze masterclasses kunt u uw directe omgeving en netwerk actief betrekken bij de leerroute. Deze bijeenkomsten duren steeds één dag (twee dagdelen). State-of-the-art bijeenkomst 1: Organisatieontwerp Tijdens deze dag krijgt u inzicht in verschillende soorten organisatieregime s, bijvoorbeeld: Hoe komt u van een bureaucratisch regime naar een flexibel of netwerkregime? Een ander aspect dat aan de orde komt is: Hoe richt u processen in als u gemotiveerder medewerkers wilt hebben en de verantwoordelijkheid zo laag mogelijk in de organisatie wilt leggen? Het begrip regelruimte is hier een belangrijk issue. State-of-the-art bijeenkomst 2 (masterclass): Plezier beleven aan taaie vraagstukken Soms zijn de vraagstukken niet meer op te lossen met bekende veranderstrategieën, maar is een andere insteek nodig. U ontdekt welke werkzame en niet-werkzame principes er zijn waar u mee kunt gaan experimenteren. State-of-the-art bijeenkomst 3: Alliantiekunde en Ketensamenwerking De grenzen van organisaties vervagen. In veel situaties is er niemand meer die het echt voor het zeggen heeft. Toch willen gemeenten vaak een vorm van regie op deze ketens of netwerken houden. Welke inzichten helpen daarbij en wat kunt u met de inzichten van alliantiekunde en procesmanagement? State-of-the-art bijeenkomst 4 (masterclass): Leiderschap in cultuurverandering Een goed overdacht organisatieontwerp is lang niet altijd een garantie voor succes. Welke succesfactoren en, vooral, welk gedrag van leiders leidt wel tot succes? In deze masterclass werkt u met de resultaten van een groot case studie onderzoek dat Sioo deed onder 16 bedrijven in de profit en non-profit sector. 13
Themagroepen best practices Slot Themagroepen / best practices Deelnemers uit verschillende gemeenten vormen samen een themagroep (drie tot vijf personen) die tijdens de werkateliers een van de vier thema s uitwerken. In de themagroep maakt u aangereikte methodieken uit de werkateliers toepasbaar op vraagstukken uit uw werksituatie. Waar nodig brengt de begeleider aanvullende concepten in. Ook zijn er tijdens de werkateliers intervisiesessies onder begeleiding van een coach. Slotbijeenkomst en certificering Het programma eindigt met een slotbijeenkomst van twee dagdelen waarin u uw organisatievraagstuk presenteert. Dit heeft twee doelen: U presenteert de good practices die als resultaat uit de themagroepen zijn gekomen. U bereidt gestructureerd voor wat u, volgend op het programma, nog wilt leren. Bij voldoende inspanning en een als goed beoordeeld slotresultaat ontvangt u een certificaat van deelname. Bij elke bijeenkomst heb ik weer nieuwe inzichten en kennis opgedaan, die ik direct heb toegepast in mijn dagelijkse werk. Deze hebben overigens ook geleid tot verrassende nieuwe inzichten over mijn eigen organisatie. Drs. Onki Khouw, gemeente Den Haag (Onki Khouw is inmiddels deelnemer aan het Sioo mastertraject Designing Complex Organizations) 14
Het A+O fonds Gemeenten Het A+O fonds Gemeenten bevordert en ondersteunt vernieuwende activiteiten zodat werkgevers en werknemers binnen gemeentelijke arbeidsorganisaties nog beter kunnen inspelen op de maatschappelijke dynamiek, waardoor organisaties en personen in de sector optimaal kunnen functioneren. Het doel van het bestuur, de sociale partners, is om in gezamenlijkheid de sector zodanige impulsen te geven dat gemeenten aantrekkelijke arbeidsorganisaties zijn, waardoor een goede dienstverlening aan de burgers kan worden gerealiseerd. Het A+O fonds ziet de leergang Veranderen & Organiseren in Gemeenten als een kwaliteitsimpuls en draagt daarom bij aan de ontwikkeling van deze leergang. Sioo biedt leerkansen, hoe meer je doet des te meer je leert. Dat vraagt om een volwassen leerhouding. Een schoolse aanpak zullen ze niet graag kiezen. Drs. Joris Mensink MBA, gemeente Amsterdam 15
Meer informatie over V&OG Programmamanagement Annet Weitering MCM CMC annetweitering@sioo.nl 030-291 30 00 Programma coördinatie Ypie Lootsma ypielootsma@sioo.nl 030-291 30 00 www.sioo.nl/vog Sioo Interuniversitair centrum voor organisatie- en veranderkunde Succesvol bijdragen aan de ontwikkeling van organisaties. Werken aan eigen ontwikkeling als organisatieprofessional. Wie zulke ambities koestert, wil meer dan kant-en-klare, begrensde programma s. Professionals zoeken de ruimte. Die willen het denken openbreken, vóórdat het vastroest. En dat is precies wat u bij Sioo vindt. Een intellectuele ruimte voor professionals met uiteenlopende talenten en achtergronden, die willen leren van en met elkaar. Een kennisgemeenschap waarin mensen vanuit verschillende invalshoeken ervaringen en theorieën uitwisselen en reflecteren op het eigen handelen. Onze programma s zijn ook allesbehalve standaard. We ontwikkelen ze rondom deelnemende professionals en hun organisaties. Dat levert, weten we uit ervaring, de grootste meerwaarde. Sioo draagt bij aan uw ontwikkeling en die van uw organisatie via: Grensverleggende professionaliseringsprogramma s Workshops; praktijkgericht, kort en actueel Programma s gericht op sectoren en bedrijven Bedrijfsgerichte maatwerkprogramma s Sioo Newtonlaan 209 3584 BH Utrecht www.sioo.nl sioo@sioo.nl 030-291 30 00 16