Griffie Commissie Economie, Mobiliteit en Grote Stedenbeleid Datum commissievergadering : - DIS-stuknummer : 1642389 Behandelend ambtenaar : A. Doedens / A.G.P. van der Heijden Directie/bureau : Economie & Mobiliteit/ Bureau Sociaal Economisch Beleid Nummer commissiestuk : EMG-1037 Datum : 2 februari 2010 Bijlagen : 2 Onderwerp: Aanpak kredietcrisis: kwartaalmonitor Voorstel van GS aan PS: X Ter kennisneming X uitvoerende rol Europa paragraaf Nee Opmerkingen van het Presidium/Griffie: Griffier van Provinciale Staten, namens deze, mr. J.W.L.M. Zwepink Bijlagen: 1. Kwartaalmonitor aanpak economische crisis provincie Noord-Brabant 2. Monitor aanpak kredietcrisis: outputgegevens en financiële stand van zaken (stand van zaken week 2 2010) 1/1
Notitie ten behoeve van: Commissie Economie, Mobiliteit en Grote Stedenbeleid Beoogd effect: Provinciale Staten zijn op de hoogte van de voortgang van de aanpak kredietcrisis en hebben zicht op de beleidsprestaties, de economische effecten en de financiële stand van zaken in relatie tot de crisisaanpak. Samenvatting Een jaar geleden hebben wij een maatregelenpakket van 400 miljoen gepresenteerd om de nadelige effecten van de recessie tegen te gaan en te investeren op kansrijke terreinen om Brabant zo goed mogelijk uit de recessie te laten komen. Wij monitoren de voortgang van onze aanpak en informeren u middels deze notitie over de eerste kwartaalmonitor, die door een extern bureau is uitgevoerd (B&A groep). Alhoewel er tekenen van verbetering zijn, is de recessie zeker nog niet voorbij. Het belang van een provinciaal maatregelenpakket is daarmee evident. Verschillende projecten zijn inmiddels opgepakt en de ontwikkeling die we hierin signaleren is veelbelovend. Na de voorbereiding die het afgelopen jaar veelal heeft plaatsgevonden, verwachten wij het komende jaar een versnelling in de uitvoering van alle maatregelen, waardoor we eind 2010 een groot deel van het maatregelenpakket gerealiseerd zullen hebben. Van de 400 miljoen die beschikbaar is, hebben wij momenteel 75 miljoen geïnvesteerd in de Brabantse economie. Met de versnelling die in 2010 gerealiseerd zal worden, zal er ook sprake zijn van een stevige financiële impuls. De conclusie van de B&A groep is dat het maatregelenpakket van de provincie Noord-Brabant wordt gezien als een goed pakket van investeringen. Er bestaat echter spanning tussen de korte termijn doelstelling van werkgelegenheidsbehoud en de lange termijndoelstelling van versterking van de concurrentiekracht. Doordat er veel nadruk ligt op woningbouwmaatregelen en er minder aandacht is voor andere perspectiefrijke sectoren voor Brabant (kennis, innovatie) wordt geconcludeerd dat het maatregelenpakket vooral bijdraagt aan de korte termijn doelstelling en dat daarom een lange termijn visie nodig is. Met het maatregelenpakket hebben wij ingezet op zowel de korte termijn (behoud van werkgelegenheid) als op de lange termijn (versterking van de concurrentiekracht). Blijkens de conclusies van de kwartaalrapportage, behoeven de lange termijn doelstellingen extra aandacht. Hier zullen wij voor zorgdragen in de evaluatie van het maatregelenpakket in het voorjaar en u hierover informeren. Inleiding Wij hebben in februari 2009 een maatregelenpakket van 400 miljoen tegen de economische recessie gepresenteerd ( aanpak kredietcrisis ). Met het maatregelenpakket hebben wij ingezet op een strategie van stimuleren en investeren. Stimuleren om de nadelige effecten van de recessie tegen te gaan en investeren op kansrijke terreinen om Brabant zo goed mogelijk uit de recessie te laten komen. Inmiddels zijn alle maatregelen in uitvoering of in een vergevorderd stadium van voorbereiding. Vanwege de impact van de crisis op de Brabantse economie vinden wij het van groot belang om in de uitvoering van de crisismaatregelen continu de vinger aan de pols te houden. Mede daarom hebben wij u op 3 november jl. geïnformeerd over de wijze waarop wij de crisisaanpak monitoren (EMG-1007). In die notitie hebben wij de verschillende niveaus waarop wij monitoren en de wijze waarop wij u de resultaten willen presenteren aangegeven. Elke maand wordt u beknopt geïnformeerd over de voortgang van ons maatregelenpakket. Eens per kwartaal ontvangt u een uitgebreidere monitoringrapportage. Deze kwartaalrapportage ligt nu voor. 8/2
De kwartaalrapportage is opgesteld door de B&A groep. In deze notitie vindt u een samenvatting van en toelichting op de kwartaalrapportage. Het volledige rapport vindt u als bijlage. Daarnaast is een overzicht van output en financiële gegevens (monitor week 2) bijgevoegd. Zoals wij ook in onze notitie van 3 november 2009 hebben aangegeven, is op macro niveau, het niveau van de totale Brabantse economie, het verband tussen onze inspanningen en economische effecten nauwelijks te leggen. Om toch te horen in hoeverre onze maatregelen bijdragen aan het bestrijden van de recessie hebben wij er voor gekozen kwalitatief te monitoren. De B&A groep heeft daartoe experts, opinieleiders en gebruikers bevraagd. In iedere kwartaalrapportage zal de nadruk komen te liggen op enkele thema s en maatregelen. In deze rapportage is er voor gekozen expliciet aandacht te besteden aan het pakket als geheel. Daarnaast is extra ingezoomd op de volgende maatregelen: versterken arbeidsmobiliteit, stimulering woningbouw, duurzame energie in de gebouwde omgeving en MKB Innovatiefonds. De kwartaalmonitor gaat in op verschillende aspecten. In eerste instantie wordt gekeken naar de algemene economische ontwikkeling in Brabant (werkgelegenheid, bedrijfsresultaten etc). Vervolgens gaat de kwartaalmonitor in op de resultaten van ons maatregelenpakket. Per maatregel wordt gerapporteerd over de behaalde doelen (output). Daarna zoomt de monitor in op de sociaaleconomische effecten van het maatregelenpakket op de Brabantse economie (outcome) en wordt ingegaan op de financiële stand van zaken van het maatregelenpakket. De kwartaalmonitor sluit af met conclusies. Onderstaand volgt een beknopte samenvatting van de kwartaalmonitor. De notitie geeft vervolgens onze visie op de conclusies en eindigt met de vervolgstappen die wij zullen ondernemen. Economische ontwikkeling in Brabant Alhoewel er voor het eerst sinds het begin van de recessie weer sprake is van groei ten opzichte van het vorige kwartaal, krimpt de economie nog steeds, aldus de kwartaalmonitor. De verwachtingen voor 2010 zijn gematigd positief. In de industrie lijkt een verbetering waarneembaar, maar voor de bouw lijkt het dieptepunt nog niet bereikt. Ook bedrijfsinvesteringen en consumptieve bestedingen blijven uit. De export lijkt aan te trekken. De arbeidsmarkt reageert vertraagd op de ontwikkelingen in de markt. Het dieptepunt voor de arbeidsmarkt is dan ook nog niet bereikt. Met de woningmarkt gaat het langzaam beter. De woningprijzen staan nog steeds onder druk, maar aan de daling lijkt een eind te zijn gekomen. Het vertrouwen in de economie neemt toe, maar is nog steeds op een laag niveau. Monitor beleidsprestaties Inmiddels zijn bijna alle crisismaatregelen in uitvoering. Onderstaande thermometer laat de stand van zaken per maatregel zien. Een aantal maatregelen is in het voorjaar van 2009 gestart (versterking arbeidsmobiliteit, impuls participatiebedrijf BOM), een aantal rond de zomerperiode (restauratie monumenten, versnelling herstructurering bedrijventerreinen, woningbouwproductie voor producenten). In het najaar zijn de overige maatregelen daadwerkelijk in uitvoering gegaan (MKB-innovatiefonds in september, woningbouwproductie voor consumenten, spin-off fonds en energiebesparing gebouwde omgeving in november). Twee maatregelen staan voor begin 2010 gepland (R&D Kenniswerkers en Elektrisch rijden). In de grafiek is de mate van doelbereik weergegeven (reeds behaalde resultaten afgezet tegen de gestelde doelen, uitgedrukt in procenten). 8/3
Figuur 1. Thermometer aanpak kredietcrisis 100 90 80 70 percentage gereed 60 50 40 30 voorbereiding uitvoering 20 10 0 woningbouwproductie arbeidsmobiliteit herstructurering restauratie monumenten participaties BOM spin-off fonds MKB-innovatiefonds R&D Kenniswerkers energiebesparing bestaande woningen duurzame mobiliteit versterken KvK service versoepeling regelgeving aanbestedingsbeleid betaling crediteuren De maatregelen met betrekking tot versoepeling regelgeving en aanbestedingenbeleid zijn afgerond. De betaling van crediteuren, restauratie van monumenten en arbeidsmobiliteit lopen goed. In het kader van het arbeidsmarktbeleid is aan de zes Brabantse leer-werkloketten / HRMservicepunten crisisbudget toegekend en de regionale crisisplannen zijn in uitvoering. Ongeveer 60% van de afspraken van Pact Brabant zijn afgerond. Voor het spin-off fonds en R&D-kenniswerkers zijn nog geen resultaten zichtbaar. Deze maatregelen zijn in voorbereiding. In het eerste kwartaal van 2010 zullen de eerste resultaten geboekt worden. Het MKB-Innovatiefonds is opengesteld vanaf 1 september 2009. Op dit moment hebben 10 ondernemers gebruik gemaakt van middelen uit het fonds (van de beoogde 60) en lopen er nog 25 aanvragen. Er is veel interesse voor de maatregelen met betrekking tot woningbouw. Het aantal afgeronde projecten is nog relatief gering dit verklaart het lage percentage in de thermometer maar er zijn verschillende projecten in behandeling. Als deze projecten doorgaan, zal 61% van het gestelde doel van 10.000 woningen eind 2010 worden bereikt en komt het beoogde einddoel eind 2011 in beeld. Voor de maatregel duurzame energie in de gebouwde omgeving zijn op 2 november 2009 twee regelingen gelanceerd: een voor particuliere huiseigenaren en een voor woningcorporaties en andere verhurende partijen. De regelingen kunnen worden gecombineerd met andere regelingen, zoals de Brabant Bespaart subsidie. Via Brabant Bespaart zijn inmiddels in het kader van de aanpak kredietcrisis wel reeds ruim 2.200 subsidies toegekend. De energiebesparende maatregelen voor bestaande woningen kunnen op veel belangstelling rekenen. 8/4
Inmiddels zijn door circa 250 particulieren leningen aangevraagd, deze zijn op dit moment in procedure. Momenteel vindt er overleg plaats met woningbouwcorporaties om te kijken op welke manier de regeling kan aansluiten bij de wensen van de corporaties. Er zijn nog geen leningen toegekend. Om de regelingen nog verder onder de aandacht te brengen bij een breder publiek zal begin februari 2010 worden gestart met een publiciteitscampagne. Sociaal-economische effecten In dit hoofdstuk van de kwartaalmonitor wordt ingegaan op de sociaal-economische effecten van de crisismaatregelen. Daarbij wordt de nadruk gelegd op de outcome ofwel het beoogd en gerealiseerd effect van de maatregelen op de ontwikkeling van de werkgelegenheid c.q. werkloosheid. Al eerder is aangegeven dat op macroniveau het verband tussen de maatregelen en de outcome niet of nauwelijks te leggen is. Om toch vanuit de Brabantse samenleving terug te horen in hoeverre de maatregelen hebben bijgedragen aan het bestrijden van de recessie zijn experts en opinieleiders alsmede gebruikers bevraagd over hun ervaringen met en verwachtingen ten aanzien van de crisismaatregelen in algemene zin en meer in het bijzonder op de maatregelen versterken arbeidsmobiliteit, stimuleren woningbouwproductie, duurzame energie in de gebouwde omgeving en het MKB Innovatiefonds Brabant. De experts zijn nagenoeg unaniem van oordeel dat het maatregelenpakket in zijn geheel bezien een substantiële bijdrage levert aan het opvangen van de nadelige sociaal-economische effecten van de crisis op de korte termijn. Voor de volledige resultaten wordt verwezen naar de kwartaalmonitor; ter illustratie worden de volgende opmerkingen geplaatst. Ten aanzien van het arbeidsmarktbeleid wordt in algemene zin gesteld dat de inzet van extra provinciale middelen in het kader van de crisis vooral van toegevoegde waarde is met het oog op het versnellen van zowel de besluitvorming als de realisatie van de plannen. De maatregelen ter stimulering van de woningbouw dragen absoluut bij aan het versnellen van projecten en het behoud van werkgelegenheid. Inmiddels zijn 10 projecten definitief akkoord en 3 projecten in principe akkoord bevonden. Gezamenlijk gaat het hier om de bouw van 1.938 woningen. Het werkgelegenheidseffect voor de tot dusverre gehonoreerde woningbouwprojecten komt daarbij uit op circa 4.360 manjaren. Bovendien zijn de woningbouwprojecten een stimulans voor werkzaamheden en vervolgprojecten die gerelateerd zijn aan de (omgeving van de) bouwplaats en de woningen (tuinaanleg, woninginrichting, etc.) De uiteindelijke werkgelegenheidseffecten komen daarmee hoger te liggen. Er bestaat veel waardering voor de doelstellingen van de energiebesparende maatregelen duurzame bebouwing. Innovatie met betrekking tot duurzaamheid in de bouwsector wordt gestimuleerd en werkgelegenheid wordt behouden, ook van bouwbedrijven die niet verbonden zijn aan grootschalige nieuwbouwprojecten. Daarmee sluiten de energiebesparende maatregelen goed aan op de overige op de bouw gerichte maatregelen. In de praktijk wordt de meerwaarde van de mogelijkheden tot extra financiering via het MKB Innovatiefonds ingezien. Banken geven aan dat het een aanvulling is op de mogelijkheden die zij kunnen bieden voor kredietverstrekking. De toegevoegde waarde zit vooral in het achtergestelde karakter van de lening en in het feit dat er meer risicodragend vermogen wordt ingebracht. De banken geven daarbij tevens aan dat zij niet de volledige kredietaanvragen van de ondernemers hadden gehonoreerd als de mogelijkheden tot aanvulling vanuit het MKB Innovatiefonds er niet waren geweest. 8/5
Naast deze positieve onderdelen zijn er echter ook aandachtspunten. Enkele van deze aandachtspunten zijn reeds door ons opgepakt; andere zullen wij betrekken bij een tussenevaluatie van het maatregelenpakket, die in het voorjaar gepland staat. Stand van zaken financiën maatregelenpakket kredietcrisis Het totale maatregelenpakket beslaat 400 miljoen. Tot nu toe is circa 75 miljoen geïnvesteerd in projecten die daadwerkelijk zijn gerealiseerd of in voorbereiding zijn. De overige 325 miljoen zal de komende jaren worden ingezet. De verwachting is dat er in 2010 sprake zal zijn van een stevige impuls omdat dan alle maatregelen volledig tot uitvoering zullen komen. Conclusies B&A Onderstaand vindt u een beknopte weergave van de conclusies van de kwartaalmonitor zoals opgesteld door de B&A Groep. Vanuit een meer macro-economisch perspectief kan worden geconcludeerd dat maatregelen om de economie te stimuleren voorlopig nodig blijven en dat met name de woningbouwnijverheid een sector is die de hulp goed kan gebruiken. Ondanks de aanzwellende geluiden over een (aanstaand) economisch herstel blijven maatregelen om de economie te stimuleren en de negatieve gevolgen van de crisis te dempen, hard nodig. Nederland en Brabant bevinden zich misschien volgens de officiële definitie niet meer in een recessie, maar het dal waarin de economie zich bevindt, is diep en de weg omhoog lang en onzeker. Bovendien zal het nog wel even duren voordat ook de arbeidsmarkt weer aan zal trekken. De voorspellingen zijn dat de werkgelegenheid voorlopig verder afneemt en de werkloosheid blijft groeien. Het maatregelenpakket van de provincie is naar aard en omvang uniek in Nederland. Het maatregelenpakket is in belangrijke mate complementair aan de landelijke crisismaatregelen. Op basis van nader onderzoek onder de vier geselecteerde maatregelen concludeert B&A het volgende: De uitvoering van de maatregelen wordt voortvarend, professioneel en adequaat opgepakt. Er is overwegend sprake van een coöperatieve houding bij de uitvoerende organisaties; De maatregelen dragen in belangrijke mate bij aan het versnellen van besluitvorming over en realisatie van projecten; Naarmate de doelgroep van een maatregel groter en diffuser is (ondernemers, burgers) neemt de bekendheid van de maatregel bij deze doelgroep af en zijn meer investeringen in communicatie nodig om bekendheid en gebruik van de maatregel te stimuleren; Partijen zoeken nog naar een goede rolinvulling bij de uitvoering van maatregelen. Het betreft een gemeenschappelijke zoektocht. De kaders en spelregels van de maatregel bieden voor partijen niet altijd evenveel houvast; Partijen als gemeenten en corporaties worden verondersteld zelf te investeren en waren graag eerder betrokken geweest bij het ontwerpen van de maatregelen. Van alle sectoren heeft de bouwnijverheid de ondersteunende maatregelen misschien wel het hardst nodig. Echter door zoveel nadruk te leggen op de bouw zijn andere perspectiefrijke sectoren van de Brabantse economie bijna volledig buiten schot gebleven. Woningbouwprojecten kunnen over het algemeen snel tot uitvoering worden gebracht, waardoor vrijwel direct werkgelegenheidseffecten worden gerealiseerd. Het zijn echter geen investeringen die op de langere termijn de structuur en concurrentiepositie van Brabant versterken en de investeringen dragen niet bij aan een structurele versterking van de bouwsector. 8/6
De B&A Groep stelt dat nauwelijks wordt geïnvesteerd in kennisintensieve sectoren, in de (kennis)infrastructuur of in nieuwe coalities (vooral in regio s waar deze minder eenvoudig tot stand komen). Ook bevatten de meer omvangrijke maatregelen nauwelijks innovatieprikkels. Zo heeft de toepassing van bewezen technologieën wel een groot maatschappelijk rendement (milieuwinst), maar draagt het niet bij aan de implementatie van innovaties. Er lijkt ten aanzien van het maatregelenpakket een spanning te bestaan tussen haar korte termijn doelstelling van werkgelegenheidsbehoud en haar langere termijndoelstelling van versterking van de concurrentiekracht. Het maatregelenpakket draagt vooral bij aan de eerste doelstelling. Om vast te kunnen stellen wat die noden voor de langere termijn zijn, is een gezamenlijke visie nodig op en investeringsagenda voor de ontwikkeling van de Brabantse economie als geheel aldus B&A. Onze visie Wij zijn blij met de waardering voor het maatregelenpakket zoals die in de rapportage naar voren komt. Dat komt overigens ook overeen met de positieve uitkomst van een tevredenheidsonderzoek onder inwoners van Brabant naar de woningbouwcampagne. Respondenten reageren daarin positief op de initiatieven die de provincie heeft genomen. Bij de start van het maatregelenpakket bijna een jaar geleden zijn maatregelen benoemd die uitvoerbaar waren binnen drie maanden. Van de meerderheid van de maatregelen is toen aangegeven dat ze uitvoerbaar waren voor de middellange termijn (binnen een jaar). Het maatregelenpakket is opgesteld voor drie jaar. Dat resulteert er in dat zoals uit de thermometer blijkt nog niet alle maatregelen zijn afgerond. Ook laat een aantal maatregelen nog slechts beperkte realisaties zien. Wij verwachten voor die maatregelen in 2010 echter een stevige versnelling. Ter illustratie: met het huidige tempo waarin bedrijven gebruik maken van het MKB Innovatiefonds verwachten wij eind 2010 de doelstelling om 60 bedrijven te helpen bereikt te hebben. Ook voor de woningbouw geldt dat indien in 2010 de projecten die in de pijplijn zitten worden gerealiseerd, we eind 2010 circa 60% van onze doelstelling hebben bereikt en de resterende 40% in 2011 kan worden gerealiseerd. Wij realiseren ons echter ook dat de crisis nog niet voorbij is en dat er ook nog aandachtspunten zijn waar wij aan moeten werken. Een aantal aandachtspunten uit de kwartaalmonitor hebben wij inmiddels opgepakt. Daarnaast zijn er aandachtspunten die wij dit voorjaar zullen betrekken bij een door ons geplande evaluatie van het maatregelenpakket. Een voorbeeld hiervan is het lange termijn perspectief. Met het maatregelenpakket hebben wij ingezet op een strategie van stimuleren en investeren. Stimuleren om de nadelige effecten van de recessie tegen te gaan en investeren op kansrijke terreinen om Brabant zo goed mogelijk uit de recessie te laten komen. Hiermee proberen wij dus zowel op de korte termijn (behoud van werkgelegenheid) als op de lange termijn (versterking van de concurrentiekracht) een bijdrage te leveren aan de Brabantse economie. Blijkens de conclusies van de kwartaalrapportage, behoeven de lange termijn doelstellingen extra aandacht. Hier zullen wij op ingaan bij de evaluatie van het maatregelenpakket. Bij deze evaluatie komt aan de orde in hoeverre het maatregelenpakket resultaten heeft opgeleverd, wat de verwachting voor het komende jaar is en of er aanpassingen nodig zijn. Die aanpassingen kunnen wenselijk zijn doordat de economische situatie in Brabant het afgelopen jaar veranderd is, doordat maatregelen inmiddels afgerond zijn of doordat de verdeling van de middelen tussen de maatregelen niet optimaal gebleken is. De evaluatie kan leiden tot een herijking van onze aanpak. Wij zullen u dit voorjaar informeren over de uitkomsten van deze evaluatie en mogelijke herijking. 8/7
Planning Deze evaluatie leidt, samen met de afspraken met betrekking tot de monitoring, tot de volgende indicatieve planning: Wat Wanneer 1 e kwartaalrapportage Februari 2010 Maandelijkse voortgangsrapportage Maart 2010 Tussenevaluatie/herijking maatregelenpakket (inclusief 2 e kwartaalrapportage) April 2010 Maandelijkse voortgangsrapportage Mei 2010 Maandelijkse voortgangsrapportage Juni 2010 3 e kwartaalrapportage September 2010 Maandelijkse voortgangsrapportage Oktober 2010 Maandelijkse voortgangsrapportage November 2010 4 e kwartaalrapportage December 2010 s-hertogenbosch, 2 februari 2010, Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant 8/8