Ontwikkelingsdysfasie: samenwerking tussen ouders, logopedisten en leerkrachten Inge Zink¹², Mieke Breuls² ¹KU Leuven Department Neurosciences, Exp ORL ²UZ Leuven, MUCLA
TO multidimensioneel gebeuren (Zink & Smessaert, 2009; Zink & Breuls, 2012))
T A A L B E G R I P componenten TO TAALVORM fonologie klankleer morfologie woordvorming syntaxis zinsbouw TAALINHOUD lexicon woordenschat semantiek betekenisleer TAALGEBRUIK pragmatiek communicatie metalinguïstisch bewustzijn T A A L P R O D U C T I E
spraak- en taalontwikkelingsproblemen secundaire spraak- en taalontwikkelingsproblemen ten gevolge van problemen in sensorische ontwikkeling (auditief en/of visueel) motorische ontwikkeling cognitieve ontwikkeling (verstandelijke beperking) sociaal-emotionele ontwikkeling (ASS, selectief mutisme) taalaanbod (te beperkt, onaangepast) primaire spraak- en taalontwikkelingsproblemen ten gevolge van problemen in aangeboren taalvermogen vertraagde spraak- en taalontwikkeling (VSTO) spraak- en taalontwikkelingsstoornis (STOS) ontwikkelingsdysfasie (OD)
onderscheid VSTO - STOS - OD OD STOS VSTO 2 à 3%* 6 à 7%* 8 à 10% eerst diagnose VSTO of STOS en pas later OD *Tomblin, e.a., 1997; Verhoeven, e.a., 2011 *Zink & Breuls, 2012; Van den Heuvel, e.a., 2013
criteria OD volgende criteria kunnen helpen om onderscheid tussen VSTO/STOS en OD te bepalen: hardnekkig probleem specifieke stoorniskenmerken (Zink & Breuls, 2012)
criterium 1 hardnekkigheid diagnose OD kan nooit gesteld worden zonder dat kind therapie gehad heeft!!! cf. dyslexie: hardnekkig / therapieresistent regel: minstens 1 (school)jaar aangepaste, intensieve (2 à 3 keer per week) logopedische behandeling (mondelinge taal) met onvoldoende vooruitgang (Zink & Breuls, 2012, p 47)
criterium 2 stoorniskenmerken 1. vertraagde informatieverwerking en zwak taalbegrip 2. problemen om zich uit te drukken (= productie) 3. beperkt vermogen om te communiceren 4. zwak metalinguïstisch bewustzijn 5. gebrek aan innerlijke taal (van Weerdenburg, e.a., 2009, Zink & Breuls, 2012)
criterium 2 stoorniskenmerken 1. vertraagde informatieverwerking en zwak taalbegrip problemen met: auditieve aandacht / verwerking / geheugen samengestelde instructies abstracte taal (o.a. tijdsbegrippen) figuurlijke taal homoniemen, synoniemen hoog tempo zaken buiten hier en nu onthouden en reproduceren van verbale informatie: liedjes, versjes, definities,
criterium 2 stoorniskenmerken 2. problemen om zich uit te drukken ernstige fonologische problemen verbale ontwikkelingsdyspraxie (VOD) beperkte woordenschat ernstige woordvindingsproblemen parafasieën klankniveau: fonematische parafasieën (bv wafel ipv tafel) woordniveau: semantische parafasieën (bv appel ipv peer) neologistische parafasieën (bv mizo tegen bord) verhaspelingen dysgrammatisme / agrammatisme onvloeiend spreekgedrag
criterium 2 stoorniskenmerken 3. beperkt vermogen om te communiceren problemen met beurtneming, beurtwisseling te weinig rekening met voorkennis luisteraar problemen met vragen stellen en beantwoorden problemen met overbrengen van informatie communicatieve intentieproblemen zwakke verhaalopbouw, onsamenhangend vertellen hypospontaneïteit
criterium 2 stoorniskenmerken 4. zwak metalinguïstisch bewustzijn (taaldenken) problemen met: fonologisch en fonemisch bewustzijn aanleren regels (bv. OTT, OVT) zinsontleding (splitsen in zinsdelen; aanduiden ond, PV, LV, ) woordontleding (ZN, BN, bijwoord, lidwoord, voorzetsel, ) aanleren vreemde talen 5. gebrek aan innerlijke taal problemen met planning, organisatie, opeenvolging gebeurtenissen
comorbide ontwikkelingsproblemen dyslexie, leerstoornissen autismespectrumstoornis (ASS) attention deficit (hyperactivity) disorder AD(H)D developmental coordination disorder (DCD) vaak samen met VOD (zie kenmerken) (o.a. Burger, e.a., 2012; van Weerdenburg, e.a., 2009; Zink & Breuls, 2012; Van den Heuvel, e.a., 2013 )
oorzaak erfelijke factor complexe genetische stoornis genen spelen een rol (nog lang geen volledig beeld) bepaalde genen ook rol bij andere ontwikkelingsdomeinen (comorbiditeit met ASS, DCD, ADHD, dyslexie) weegt zwaarder door dan milieufactoren (hardnekkigheid) milieufactoren mogelijk beperkt taalaanbod belang i.f.v. hulpverlening interactie tss genen en omgevingsfactoren neurologische ontwikkeling hersenen (o.a. de Guibert e.a., 2011)
diagnose vroegtijdige erkenning van taalproblemen! snelle aanvang ondersteuning (begeleiding, behandeling) voorkomen of beperken van secundaire problemen anamnesegegevens weinig brabbelen (ook bij ASS, gehoorproblemen) zeer traag op gang komende taalontwikkeling familiale taal- en/of spraakproblemen kenmerken OD bv. woordvindingsproblemen, agrammatisme taalonderzoek gestandaardiseerde tests (TB, TP, alle taalcomponenten!) spontaan taalgebruik!!! (video) oudervragenlijsten multidisciplinair onderzoek NKO, gehoor, PIQ (+VIQ) neurologisch beleving, psychomotorisch,... kinderpsychiatrisch, CME,...
diagnose resultaten van onderzoeken op verschillende diensten + schoolse gegevens bundelen duidelijk advies nooit diagnose OD zonder dat K taaltherapie heeft gehad! Therapie voor lezen en spelling telt niet mee! aanvangsbilan: kwantitatieve gegevens (normscores, percentielen, taalleeft) taalresultaten vergelijken met IQ kwalitatieve gegevens (oa kenmerken van OD) hardnekkigheid nog niet bewezen evolutiebilan: gegevens therapie (frequentie, inhoud, werkwijze) taalachterstand onvoldoende ingehaald kenmerken OD blijven/nemen toe
samenwerking bij begeleiding! ouders fundamenten voor samenwerking: uitwisselen van informatie erkennen en respecteren van ieders aandeel vertrouwen in de mogelijkheden van kind, ouders en professionals leerkracht CLB therapeut(en)
begeleidingsvormen OD
begeleiding OD RIZIV mono-logo therapie voorwaarde: goed gehoor en TIQ >85 stoornissen i/d receptieve en/of expressieve taalontwikkeling pc 3 op minstens 1 taalcomponent (VSTO / STOS) 2 jaar terugbetaling mono logo (196 beurten per jaar) eerste voorschrift: revalidatiearts, kinderarts,... (na 1 jr: huisarts) dysfasie (ontwikkelingsdysfasie, OD) na 5 e verjaardag na therapie mondelinge taal (hardnekkigheid!) pc 3 op 3 taalcomponenten voorschrift kinderneuroloog terugbetaling tot 17 jaar indien kind in gewoon ond blijft
begeleiding OD RIZIV multi-therapie groep 4: complexe ontwikkelingsstoornissen stoornissen in minstens 2 domeinen (comorbiditeit) 1. gesproken taal / schoolse vaardigheden mond. taal pc 3 vr minstens 3 taalcomponenten 2. motoriek 3. aandacht / geheugen / executieve functies 4. psychosociale gedrag 5. auditieve en/of visuele perceptie 6. visuospatieel functioneren
M-decreet criteria taalklas / GON Kinderen vanaf 6 jaar: diagnose OD hardnekkige STOS: na 1 j taaltherapie op 1 taalcomponent pc 3 of op 2 taalcomponenten pc 10 (erkend gespec. mult. centrum) hardnekkigheid onvold. bewezen (< 1 j taaltherapie): op 3 taalcomponenten pc 3 (regel RIZIV, elke logo) 3 kenmerken OD (woordvindingsproblemen, parafasieën,...) PIQ 80, normaal gehoor CLB oordeelt dat kind nood heeft aan extra begeleiding: taalproblemen hebben impact op schools functioneren
M-decreet criteria taalklas / GON Kinderen jonger dan 6 jaar: vermoeden OD hardnekkigheid STOS is vaak nog niet bewezen spraak- en taalontwikkeling komt zeer moeizaam op gang 3 j: max 3wd U, telegramstijl, verstaanbaarheidsproblemen 4 j: max 5wd U, vnl telegramst, kenm OD, verstaanbaarheidsprobl. 5 j: max enkelv zinnen, 3 kenm OD, verstaanbaarheidsprobl. na 6 m therapie op 1 taalcomp pc 3 of op 2 taalcomp pc 10 PIQ 80, normaal gehoor CLB oordeelt dat kind nood heeft aan extra begeleiding: taalproblemen hebben impact op schools functioneren als kind 6 wordt: diagnose OD nodig om verder in aanm. te komen
welbevinden» creëer veilige omgeving» reageer sensitief, responsief en positief» toon erkenning en begrip» inhoud > vorm» laat non-verbale communicatie of ondersteunende communicatiehulpmiddelen toe» aandacht voor sterke kanten en succeservaringen o.a. trotsdoos, complimentjes,...
taalaanbod taal is vluchtig» reduceren, doseren, selecteren (geen taalbad)» trager spreektempo, intonatie, klemtoon, ritme» herhaling» ondersteun met gebaren taal stimuleren» spelen, voorlezen, liedjes en versjes, tekenen en knutselen, uitstapjes, dagelijkse activiteiten» kringgesprekken, taal-/reken-/zaakvakken...» communiceren centraal
communicatie» natuurlijke interactie centraal» geef het kind voldoende tijd» laat het kind leiden: belangstelling en belevingswereld» volg het kind (zelfde ooghoogte, bv. stoel met wieltjes)» voeg taal, ervaringen en denkstappen toe» geef terloopse opmerkingen i.p.v. vragen te stellen» stel eenvoudige vragen of meerkeuzevragen» vermijd frequent corrigeren, laten benoemen, nazeggen, op-commando-situaties» geef feedback (impliciet expliciet)
expliciete feedback via visualisatie boos ik zwem ik zwemt Zink & Breuls, 2012
visualiseren ondersteunde communicatie ifv taalbegrip» uitleg ondersteunen door extra info te geven:» praten over voorwerpen» afbeeldingen/foto s tonen bij uitleg buiten hier-en-nu» o.a. fotomap, weekendmap» structuur aanbrengen:» dag-/weekverloop/volgorde handelingen» stappenplan, schema» leerstof verwerken:» woordweb, woordentrap, woordenparaplu» mindmap
woordweb woordenparaplu woordentrap
visualiseren ondersteunde communicatie ifv taalproductie» kinderen die niet of nauwelijks kunnen praten:» gebaren (bv. SMOG)» picto s, communicatiezakboek, aanwijskaarten,...» communicatietoestel» kinderen die moeite hebben met uitdrukken van complexe boodschappen:» voorwerpen of speelgoed» foto(mapje)» ondersteunende tekeningen, woordweb, mindmap
taaltherapie diagnostiek stoornisgericht talentgericht behandelplan flexibel, afgestemd op ondersteuningsnoden geïntegreerde aanpak taalcomponenten samenwerking ouders = co-therapeut open communicatie met school betere transfer
zinsbouw: visualiseren + transfer
in de klas: veilig onderwijsklimaat» bied vaste structuur en routines» vermijd onverwachte situaties» vermijd tijdsdruk» geef de mogelijkheid om uitleg te vragen» zorg voor voldoende herhaling» laat hulpmiddelen en/of hulp van buddy toe» evalueer eerlijk» bekijk extra zorg of uitbreiding van zorg
in de klas: innerlijke taal» geef korte instructies» help bij startproblemen, switchen van strategie» verwoord acties, strategieën en deelstappen (tolk)» stimuleer het zelf verwoorden» visualiseer stappenplannen, strategieën,» stimuleer zelfcontrole» zelfinstructiemethode (Meichenbaum), DGM (Blank)
conclusie
referenties Burger, E., van de Wetering, M. & van Weerdenburg, M. (2012). Kinderen met specifieke taalstoornissen. Kentalisreeks (6), Leuven/Leusden: Acco. de Guibert, C., e.a. (2011). Abnormal function lateralization and activity of language brain areas in typical specific language impairment (developmental dysphasia), Brain, 134, 3044-3058. Tomblin, J.B., e.a. (1997). Prevalence of specific language impairment in kindergarten children. Journal of Speech and Hearing Research, 40, 1245-1260. Van Den Heuvel, E., e.a. (2013). Taalontwikkelingsstoornissen: comorbiditeiten en risicofactoren multidisciplinair in kaart brengen. Logopedie, 26 (4), 15-27. van Weerdenburg, M. Bonder, F & Slofstra-Bremer, C. (2009). Veelzeggend. Speciaal onderwijs aan kinderen met ernstige spraak- en/of taalmoeilijkheden. De praktijk ontrafeld. Leuven/Den Haag: Acco. Verhoeven, L., e.a. (2011). Assessment of second language proficiency in bilingual children with specific language impairment: A clinical perspective. Research in Developmental Disabilities, 32, 1798-1807. Zink, I. & Breuls, M. (2012). Ontwikkelingsdysfasie. Een stoornis die meer aandacht dan namen verdient. Antwerpen/Apeldoorn: Garant. Zink, I. & Smessaert, H. (2009). Taalontwikkeling Stap voor Stap. Herentals: VVL.