Rapportage 2e kwartaal 2016

Rapportage 2e kwartaal 2016

Economische ontwikkelingen Inleiding Markten worden geregeerd door de uitkomst van het referendum in Groot Brittannië (VK) eind juni. De keuze om de Europese Unie te verlaten werd door velen voor onmogelijk gehouden. De gevolgen van deze beslissing zijn onduidelijk en deze onzekerheid houdt de markten sinds het referendum in zijn greep. De onzekerheid richt zich voornamelijk op de politieke gevolgen voor Europa. Maar ook over de economische gevolgen is veel onduidelijk. Op de dag na het referendum waren financiële markten fors in beweging. De onzekerheid laat zich het best peilen op de valutamarkten. Het Britse pond daalde in de ochtend na het referendum ruim 10% ten opzichte van de dollar. Maar ook in andere delen van de financiële markten was de onzekerheid merkbaar. Aandelenkoersen lagen onder druk, de goudprijs liep op en in de obligatiemarkten daalden rendementen van de staatsleningen van kernlanden, waarbij het rendement op de 10-jarige Duitse staatslening zelfs negatief werd. Rendementen van de staatsleningen van perifere landen liepen echter op. Figuur 1: verloop van de valutakoers van de GBP/USD Economisch zijn de gevolgen voor het VK het grootst. Analyses lopen uiteen van een stagnatie van de economische groei voor een periode van 1-2 jaar tot een recessie waarbij voor de komende 12 maanden een krimp van 5-6% wordt voorspeld. De schade voor Europa schatten wij minder ernstig in en de gevolgen voor de mondiale economie zullen beperkt zijn. Wij zullen de economische gevolgen van de Brexit stemming hieronder per regio bespreken. Juli 2016 Pagina 2 van 12

Europa De vooruitzichten voor Europa worden natuurlijk direct beïnvloed door de Brexit stemming in het VK. Het toch al broze herstel van de economie zal hierdoor onder druk komen te staan. Voor het VK verwachten wij de komende 12 maanden een stagnatie waarmee ook voor geheel Europa de groeiverwachting negatief wordt beïnvloedt. In het VK zullen de consumenten bestedingen en investeringen door de ontstane onzekerheid onder druk komen. Toch denken wij niet dat dit effect heel erg groot zal zijn. Voor het komende jaar verwachten wij een stagnatie van de economie van het VK. Onder invloed van de groei in de eerste zes maanden van dit jaar verwachten wij per saldo over geheel 2016 een groei voor het VK te zien van 1,5%. Voor de eurozone lag de economie er zwakker bij. Voor 2016 handhaven wij de groeiverwachting van 1,2%. Enerzijds zal de economie van de Eurozone negatief beïnvloed worden door de lagere groei in het VK. Anderzijds zal de lagere valutakoers van de euro ten opzichte van de dollar en de mogelijke verschuiving van investeringen van het VK naar de Eurozone de groei in de Eurozone bevorderen. Figuur 2: Ontwikkeling van de economische groei in de Figuur 3: Ontwikkeling van de werkloosheid in de Eurozone en het VK bron: Capital Economics. Eurozone, de VS en het VK. bron: Capital Economics. Verenigde Staten Het eerste kwartaal kende een vertraging in de economische groei in de VS. Maar voor het tweede kwartaal verwachten wij een versnelling van de groei. De Brexit stemming in het VK zal voor de economie van de VS nauwelijks gevolgen hebben. Wij verwachten dan ook een economische groei van rond de 2% voor dit jaar in de VS. Vooral de stijging van de consumentenbestedingen is de motor achter dit herstel. De arbeidsmarkt blijft onverminderd sterk. De verwachting is dat het werkloosheidspercentage volgend jaar naar een niveau van 4,5% zal dalen. Hierdoor zullen naar verwachting de loonkosten gaan stijgen. Juli 2016 Pagina 3 van 12

De kerninflatie en de loonkosten laten sinds begin 2015 een stijgende trend zien (zie figuur 4). Dit maakt de Fed klaar voor een volgende verhoging van de rente. Echter, na een tegenvallend arbeidsmarktcijfer in mei, dat aangaf dat de banengroei in de VS wat lijkt te vertragen, werden de verwachtingen voor een renteverhoging verder naar de toekomst verschoven. De onrust op de financiële markten, als gevolg van de Brexit stemming, maakt een volgende renteverhoging op korte termijn nog minder waarschijnlijk. Op de financiële markten wordt zelfs al rekening gehouden met een renteverlaging door de Fed. Dit lijkt ons echter onwaarschijnlijk. Figuur 4: Ontwikkeling van de loonkosten en de kerninflatie in de VS. bron: Capital Economics. Figuur 5: Ontwikkeling van de werkloosheid in de VS. bron: Capital Economics. Japan De Brexit stemming heeft de Japanse Yen in waarde laten stijgen tot een niveau dat voor het laatst gezien is toen de kwantitatieve verruiming door de Japanse Centrale Bank nog niet was begonnen. Dit zal Japanse autoriteiten aanzetten tot interventie in de valutamarkt mocht de Yen dit niveau blijven vasthouden. Een hoge waarde van de munt zou de economie te veel schaden. Figuur 6: Ontwikkeling van de Yen valutakoers ten Figuur 7: Ontwikkeling van de inflatie in Japan. opzichte van de euro en de dollar. bron: Capital bron: Capital Economics Economics.. Juli 2016 Pagina 4 van 12

Japan worstelt met een fragiel economisch herstel en een lage inflatie, net als Europa. In het eerste kwartaal lag de economische groei nog op een niveau van 1,9%, maar voor het tweede kwartaal is de verwachting dat dit terug zal vallen tot een niveau van 0,8% terwijl de inflatie rond de 0% ligt. De shock van de Brexit zal de centrale bank dan ook snel tot een verdergaande verruiming doen overgaan. De beoogde belastingverhoging die voor april 2017 gepland stond is ondertussen al van de baan. China en de opkomende economieën De effecten van de Brexit op de financiële markten worden ook in de opkomende economieën gevoeld. Aandelenkoersen kwamen onder druk en de meeste valuta s daalden in waarde ten opzichte van de dollar. Maar van verkrappende financiële condities, wat echt schadelijk is voor economische groei, is echter geen sprake. De rendementen op de staatsleningen daalden zelfs in de meeste landen. Effecten van de Brexit op de economische groei voor opkomende economieën zijn over het algemeen zeer beperkt. Export vanuit de opkomende economieën naar het VK zijn beperkt en ligt onder de 5%. Onder de opkomende economieën zijn de Europese het meest afhankelijk van de export naar het VK. Voor Tsjechië en Slowakije ligt dit rond de 5%. Figuur 8: Exportafhankelijkheid naar het VK van verschillende opkomende economieën. bron: Capital Economics. Figuur 9: Economische groei van China; officieel en volgens voorspellingen van Capital Economics. bron: Capital Economics. De directe economische gevolgen van de Brexit voor de Chinese economie zijn klein. Een grotere zorg was de valuta koers van de Renminbi ten opzichte van de dollar die onder druk kwam en de angst voor een nieuwe devaluatie aanwakkerde. De Renminbi daalde op de dag na de Brexit stemming naar het laagste niveau van de afgelopen 5 jaar t.o.v. de US dollar. Maar de daling van 0,6% was beduidend minder dan de meeste andere valuta van opkomende landen. Mogelijk dat de People s Bank Of China (PBOC) intervenieerde om de stabiliteit van de valutakoers te ondersteunen. Juli 2016 Pagina 5 van 12

Het lijkt erop dat PBOC de ontwikkelingen van de Renminbi accuraat weet te managen. Financiële markten Het vuurwerk op de financiële markten kwam in de laatste week van dit kwartaal. Na de Brexit stemming kwamen financiële markten flink in beweging. In de eerste twee dagen na de stemming was de risk-off modus van de klanten de oorzaak dat aandelenkoersen onder druk kwamen, obligaties in koers opliepen en goud in prijs steeg. De onzekerheid over de economische en politieke gevolgen hadden de beurzen flink in de greep. Over het volledige kwartaal bezien, was het kwartaal een periode waar prima rendementen behaald werden. Op één categorie na leverden alle beleggingscategorieën in de multi asset portefeuilles bij Staalbankiers het afgelopen kwartaal een positief rendement op. Alleen de aandelen in de sector consumenten goederen rendeerden -1,2%. Maar aandelen wereldwijd leverden een rendement van +3,6% op. In de tabel in figuur 11 staan de rendementen van de verschillende beleggingscategorieën opgenomen. De spreiding over de verschillende beleggingscategorieën in de multi asset portefeuilles leverden het afgelopen kwartaal toegevoegde waarde. Categorieën als goud, vastgoed maar ook obligaties in de opkomende markten hebben extra rendement opgeleverd voor de portefeuilles. Politiek is de onzekerheid groot over het tijdspad dat gevolgd gaat worden door de EU en het VK voor de exit. De eerste euforie in het Brexit kamp verstomde al snel. De eerste geluiden uit de EU duidden erop dat de EU haast wilde maken om de exit uit te voeren. Maar na een aantal dagen werden al meer verzoenende woorden gesproken. De politieke chaos is groot in het VK, daarmee wordt de tijdslijn waarop de Brexit wordt uitgevoerd alleen maar langer. Een snelle Brexit is dan ook erg onwaarschijnlijk. De uitslag van het Brexit referendum gaf in de dagen erna de nodige onrust op de financiële markten. Na twee dagen onzekerheid over de gevolgen, harde politieke bewoordingen en dalende aandelenkoersen kwam de wereld echter weer enigszins tot rust. Een week na de Brexit stemming waren de aandelenbeurzen grotendeels hersteld van de negatieve reacties die op de uitslag volgden. Juli 2016 Pagina 6 van 12

Figuur 10: Ontwikkeling van het rendement op een 10 jarige Duitse Staatslening, bron: Bloomberg. Op de valuta en kapitaalmarkten is de situatie anders. Daar is nog geen sprake van een herstel. Ten opzichte van de Euro is de Britse pond de veertien dagen volgend op het referendum met 8,5% gedaald. Ten opzichte van de USD ruim 10%. Het rendement op de 10 jarige Duitse Staatslening daalde tot onder nul. De Nederlandse overheid betaalt nu voor een 10 jarige lening een historisch laag tarief van 0,06%. Ook de rendementen op de staatsleningen van de Zuid-Europese landen daalden uiteindelijk tot een lager niveau dan voor de Brexit stemming. Als gevolg van deze ontwikkelingen liep de Europese Staatsleningen index in de laatste week van juni met 1,9% op. Juli 2016 Pagina 7 van 12

2013 2014 2015 YTD 2016 Q2 2016 A. Duurzame 33,3% Vastgoed: 37,0% A.Gezondheidszorg: 18,7% Goud : 22,8% A. Energie: 13,6% A.Gezondheidszorg: 30,4% A.Gezondheidszorg: 34,6% A. Niet duurzame 18,4% A. Energie: 14,1% Goud : 9,7% Private Eq.: 29,4% A. Informatietechnologie: 32,3% A. Duurzame 17,5% A. Nutsbedrijven: 11,3% A.Gezondheidszorg: 8,5% A. Small Caps: 26,7% A. Nutsbedrijven: 31,4% A. Informatietechnologie: 16,7% Vastgoed: 8,8% Obligaties Opkomende markten: 8,2% A. Industrie: 26,4% A. Niet duurzame 22,3% A. Telecom: 14,2% Obligaties Opkomende markten: 8,8% A. Nutsbedrijven: 7,4% A. Telecom: 25,6% Obligaties Opkomende markten: 21,9% Obligaties Opkomende markten: 12,2% A. Telecom: 8,0% Vastgoed: 7,2% A. Informatietechnologie: 23,2% A. Financiele waarden: 21,9% A. Niet duurzame 16,1% A. Duurzame 18,4% A. Financiele waarden: 17,6% A. Small Caps: 11,0% A. Basismaterialen: 6,5% A. Basismaterialen: 6,8% Vastgoed: 10,6% A. Niet duurzame 6,3% A. Niet duurzame 6,5% A. Small Caps: 16,1% A. Industrie: 9,1% Bedrijfsobligaties: 6,2% A. Telecom: 5,9% A. Energie: 13,0% A. Industrie: 14,4% Private Eq.: 7,9% Staatsobligaties: 6,2% A. Small Caps: 4,4% A. Nutsbedrijven: 7,8% Goud : 13,7% A. Financiele waarden: 7,6% A. Opkomende Markten: 4,4% A. Opkomende Markten: 3,5% Staatsobligaties: 0,0% Private Eq.: 12,0% A. Nutsbedrijven: 4,0% A. Industrie: 2,1% A. Industrie: 3,3% Bedrijfsobligaties: -0,3% A. Telecom: 11,8% Staatsobligaties: 1,0% A. Small Caps: 0,4% Bedrijfsobligaties: 2,8% A. Basismaterialen: -1,0% A. Opkomende Markten: 11,5% Bedrijfsobligaties: -0,8% Private Eq.: -2,2% Staatsobligaties: 2,5% Vastgoed: -3,4% Staatsobligaties: 8,4% Goud : -2,1% A. Informatietechnologie: - 3,4% Private Eq.: 0,8% A. Opkomende Markten: - 6,8% A. Basismaterialen: 8,2% A. Opkomende Markten: - 5,3% A.Gezondheidszorg: -3,5% A. Financiele waarden: 0,7% Obligaties Opkomende markten: -10,2% Bedrijfsobligaties: 7,8% A. Basismaterialen: -5,6% A. Duurzame - 6,5% A. Informatietechnologie: 0,2% Goud : -30,4% A. Energie: 0,7% A. Energie: -14,0% A. Financiele waarden: - 9,9% A. Duurzame -1,3% Figuur 11: Rendementen van de verschillende Multi Asset Optimalisatie beleggingscategorieën. Voor de rendementen zijn de benchmarkindices gebruikt die Staalbankiers voor deze categorieën hanteert, bron: Bloomberg. Obligatie Markten Obligatiemarkten kenden een turbulent kwartaal. Ook hier vonden de grootste koersuitslagen plaats in de laatste week van het kwartaal. De onzekerheid omtrent de Brexit stemming zorgde voor een vlucht naar veilige havens. Eén van deze havens was de markt voor staatsobligaties van Europese kernlanden. Het effectieve rendement op de toonaangevende Duitse 10-jaarrente daalde op de dag na de uitslag Juli 2016 Pagina 8 van 12

van het referendum even tot een diepte punt van -0,17%. Uiteindelijk werd het kwartaal afgesloten op -0,13%, een daling van 0,28 procentpunt. De zwakste Eurolanden, Italië en Portugal, zagen het rendement op 10-jaars overheidspapier over het kwartaal heen stijgen, met circa 0,05%. Bedrijfsobligaties liepen ook op in koers, en daalde daarmee in rendement. Over het gehele kwartaal bezien werden op de obligaties in de portefeuille wederom, prima rendementen behaald. Wereldwijd rendeerden staatsleningen met 2,5% en bedrijfsleningen met 2,8% over het tweede kwartaal. In de multi asset portefeuilles wordt wereldwijd belegd in investment grade staatleningen. Hierdoor wordt naast de Europese staatleningen ook in Amerikaanse en andere investment grade staatsleningen belegd. Het effectief rendement van de belegging in de portefeuille ligt gemiddeld op 0,7%. Ook voor de bedrijfsobligaties geldt dat de invulling in de portefeuilles wereldwijd wordt belegd. Voor de belegging in bedrijfsobligaties geldt dat het effectief rendement gemiddeld op 2,6% ligt. Deze rendementen liggen beduidend hoger dan de rendementen op de Duitse staatslening zoals eerder genoemd. Hiermee brengen deze beleggingen nog altijd een basisrendement in de portefeuilles dat het risico verminderd. Wel is dit basisrendement historisch laag. Figuur 12: Ontwikkeling van de 10-jaarsrente niveaus in de Eurozone. (Duitsland (groen), Nederland (blauw), Spanje (paars), Japan (geel) en VS (rood)), bron: Bloomberg. Obligaties Opkomende Markten Het extra rendement (spread) dat obligaties uit opkomende markten geven is in de maand in het tweede kwartaal nog verder gedaald (zie figuur 14). Dit is het gevolg van het ruime monetaire beleid dat wereldwijd door centrale banken wordt gevoerd. Opvallend is wel dat deze spread na de Brexit-stemming ook nog verder is gedaald. Juli 2016 Pagina 9 van 12

Dit houdt in dat de liquiditeit op de kapitaalmarkten in de opkomende landen niet onder druk is gekomen door de Brexit onzekerheid. Figuur 13: Ontwikkeling van de gemiddelde spread ( extra rendement ) van staatsleningen van 14 opkomende economieën, bron: Bloomberg. In onze MAO-portefeuilles beleggen wij alleen in obligaties van opkomende markten die in Amerikaanse dollars zijn genoteerd en naar de euro zijn gehedged. Per saldo kwam het rendement in euro s uitgedrukt, van deze categorie, uit op +5,0%. Aandelenmarkten 2010 2011 2011 2012 2012 2013 2013 2014 2014 2015 2016 YTD Q2 2016 Aand. Aand. N-Amerika: EM: 27,5% 3,1% Aand. N-Amerika: Europa: 17,3% 3,1% Aand. N-Amerika: Europa: 17,3% 24,0% Aand. N-Amerika: 24,0% 27,5% Aand. Aand. N-Amerika: Azie: 14,7% 27,5% Aand. EM: 4,4% Aand. N-Amerika: 5,3% Aand. Aand. Wereldwijd: Azie: 25,2% -2,4% Aand. Aand. Wereldwijd: EM: 16,1% -2,4% Aand. Aand. Wereldwijd: EM: 16,1% 21,2% Aand. Wereldwijd: 21,2% 19,5% Aand. Wereldwijd: 19,5% 10,4% Aand. N-Amerika: 1,9% Aand. Azie: 3,7% Aand. Aand. N-Amerika: Europa: -8,1% 23,6% Aand. Europa: Azie: 15,0% -8,1% Aand. Europa: Azie: 15,0% 19,8% Aand. Aand. Europa: Azie: 19,8% 13,9% Aand. Aand. N-Amerika: Azie: 13,9% 10,4% Aand. Wereldwijd: -1,6% Aand. Wereldwijd: 3,6% Aand. Aand. Wereldwijd: Azie: -12,3% 19,5% Aand. Aand. Wereldwijd: Azie: -12,3% 14,0% Aand. Aand. Wereldwijd: Azie: 7,1% 14,0% Aand. Azie: EM: 7,1% 11,5% Aand. Europa: EM: 11,5% 8,2% Aand. Azie: -4,8% Aand. EM: 3,5% Aand. Europa: EM: -15,9% 11,1% Aand. Aand. N-Amerika: EM: -15,9% 12,7% Aand. Aand. N-Amerika: EM: -6,8% 12,7% Aand. EM: Europa: -6,8% 6,8% Aand. Aand. Europa: EM: -5,3% 6,8% Aand. Europa: -7,2% Aand. Europa: -0,2% Figuur 14: Rendementen van aandelenmarkten. Voor de rendementen zijn de benchmarkindices gebruikt die Staalbankiers voor deze categorieën hanteert, bron: Bloomberg. Het tweede kwartaal was per saldo een prima kwartaal om in aandelen te beleggen. Aandelen wereldwijd rendeerden over het tweede kwartaal +3,6%. Europese aandelen lagen als enige regio onder druk, de overige regio s rendeerden in de plus. Ook over het eerste halve jaar 2016 liggen Europese aandelen er het minst bij en leverden tot op heden gemiddeld 7,2% in. Aandelen in de opkomende markten rendeerden dit jaar tot nu toe het best met een rendement van +4,4%. Juli 2016 Pagina 10 van 12

Figuur 15: Ontwikkeling van de regionale aandelenindices over 2015, bron: Bloomberg. De aandelen in de regio VS lieten, na de aandelen van de opkomende markten, de beste performance zien in het tweede kwartaal. Economisch gezien zal de Brexit stemming betrekkelijk weinig effect hebben op de Amerikaanse economie. Tegelijkertijd wordt een volgende renteverhoging door de Fed op korte termijn steeds onwaarschijnlijker. De markt prijst zelfs een kans van 20% in op een renteverlaging door de Fed. Goud Goud blijft dit jaar een goed rendement geven. In het tweede kwartaal liet de goud belegging in de portefeuille een rendement van +9,7% noteren waarmee het rendement van deze categorie over het eerste halve jaar uitkomt op ruim +22%. De rol van goud in tijden van onzekerheid kwam duidelijk naar voren in de dag na de Brexit stemming. De prijs van goud liep op die dag ruim 6% op. Daarnaast kwam nog dat de koers van de dollar ten opzichte van de euro opliep in de dagen na de Brexit stemming. Dit maakte goud tot een prima beschermende belegging in deze onrustige dagen. Figuur 16: Geïndexeerde ontwikkeling van de goudprijs over de eerste 6 maanden, uitgedrukt in dollar (oranje) en euro (blauw), bron: Bloomberg. Juli 2016 Pagina 11 van 12

Onroerend Goed Ook over het tweede kwartaal rendeerde de categorie onroerend goed beter dan de aandelenmarkt. Ten eerste is het dividendrendement op onroerend goed aandelen een alternatieve inkomensbron voor veel beleggers. Het dividendrendement op deze aandelen wereldwijd ligt gemiddeld op 3,8%. Daarnaast werkt het verruimende beleid van de centrale banken wereldwijd verlagend uit op renteniveaus. Dit verlaagt financieringskosten voor onroerend goedbeleggingen en daarmee de winstverwachting voor deze categorie. Over het eerste halve jaar hebben onroerend goedaandelen gemiddeld dan ook een goed rendement gehaald van ruim 7%. De onroerend goedaandelen dragen daarmee bij aan de spreiding en de goede resultaten van de portefeuilles. Figuur 17: Ontwikkeling van de FTSE EPRA/NAREIT Developed Index Total return index, bron: Bloomberg. Juli 2016 Pagina 12 van 12