8 Doorlopende leerlijnen Arjan Clijsen, Wout Schafrat en Suzanne Beek Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs Arjan Clijsen Wout Schafrat Suzanne Beek s-hertogenbosch, KPC Groep, 2013
Colofon Deze publicatie is ontwikkeld door KPC Groep voor ondersteuning van het regulier en speciaal onderwijs in opdracht van het ministerie van OCW. KPC Groep vervult op het gebied van R&D een scharnierfunctie tussen wetenschap en onderwijsveld. Foto omslag: istockphoto / kokouu Bestelnummer: 212110 Het is toegestaan om in het kader van educatieve doelstellingen (delen van) teksten uit deze publicatie te gebruiken, te verveelvoudigen, op te slaan in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar te maken in enige vorm zodanig dat de intentie en de aard van het werk niet worden aangetast. Bronvermelding is in alle gevallen vereist en dient als volgt plaats te vinden: Clijsen, A, Schafrat, W. & Beek, S. (2013). Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs. s-hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. 2013, KPC Groep, s-hertogenbosch
Inhoud Inleiding 3 1 Doel van de competentiescan 5 2 Instructie bij de competentiescan 7 3 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs 9 Deel 1 Verzamelen en analyseren van gegevens in digitaal groepsoverzicht 10 Deel 2 Signaleren van leerlingen die extra aandacht nodig hebben 12 Deel 3 Benoemen van de onderwijsbehoeften van de gesignaleerde leerlingen 14 Deel 4 Clusteren van leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften 16 Deel 5 Opstellen van het groepsplan 18 Deel 6 Uitvoeren en evalueren van het groepsplan 20 Deel 7 Samenwerken 22 Inhoud 1
2 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
Inleiding Met de Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs worden de competenties van leraren in beeld gebracht met betrekking tot handelingsgericht werken. Centraal in handelingsgericht werken staat het afstemmen van het onderwijs op de onderwijsbehoeften van de leerlingen en het omgaan met verschillen daarin. De scan is opgebouwd volgens de zes stappen zoals deze in de cyclus Handelingsgericht werken wordt gebruikt: 1 Verzamelen en analyseren van gegevens in digitaal groepsoverzicht 2 Signaleren van leerlingen die extra aandacht nodig hebben 3 Benoemen van de onderwijsbehoeften van de gesignaleerde leerlingen 4 Clusteren van leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften 5 Opstellen van het groepsplan 6 Uitvoeren en evalueren van het groepsplan Daarnaast wordt in de scan nog aandacht geschonken aan het onderdeel Samenwerken. Immers, handelingsgericht werken vraagt een goede afstemming en samenwerking tussen leraren, mentoren en zorgfunctionarissen in school. Inleiding 3
4 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
1 Doel van de competentiescan Het doel van de scan is meerledig. Allereerst kan met de scan in beeld gebracht worden wat het team reeds doet als we spreken over de onderscheiden stappen van de cyclus Handelingsgericht werken (HGW). We spreken dan eigenlijk over een nulmeting. Aan de hand van de uitkomsten, welke gepresenteerd worden in een spinnenweb, is de mate te zien waarin het team competent is in de uitvoering van de betreffende onderdelen van de cyclus. Aan de hand van deze uitkomsten kan in het team de dialoog gevoerd worden over welke competenties men wil versterken. Wat zijn in het team thema s voor de professionalisering in handelingsgericht werken? Daarnaast kan het instrument ingezet worden om de invoering van HGW te monitoren. Door de scan meerdere malen gedurende de invoering in te zetten, kunnen ontwikkelingen in beeld gebracht worden per periode of schooljaar. Dan levert de scan feedback op de doelen van het team bij de invoering van HGW: Hoe verloopt de invoering van de cyclus HGW en welke competenties van leraren vragen om aandacht? Zijn de leraren meer competent geworden in bepaalde stappen en aspecten van HGW? Ook hier geldt dat de verkregen informatie vooral ingezet wordt om met elkaar, in dialoog, terug te kijken op de bereikte resultaten, deze te analyseren en waar gewenst doelen bij te stellen voor een volgende periode. Bij een schoolbrede invoering van de cyclus HGW kunnen de resultaten van de scan ook ingezet worden om de ontwikkelingen en de beelden van betrokkenen met elkaar te vergelijken. Deze input kan op managementniveau ingezet worden voor het vaststellen van beleid, het inzetten op professioneel handelen en het formuleren van kwaliteitsthema s. Ook de individuele leraar kan een beeld krijgen van zijn/haar aanwezige competenties met betrekking tot handelingsgericht werken. De scan wordt dan gebruikt om de leraar uit te nodigen te reflecteren op zijn/haar professionele ontwikkeling. Daarnaast kunnen de resultaten gefilterd worden op type onderwijs, leerjaar waar de leraar werkzaam in is en vakkencluster. Dergelijke filteringen kunnen de dialoog over handelingsgericht werken versterken, maar ook duidelijk maken waar professionalisering gewenst is per afdeling, leerjaar, vaksectie. De scan is dus géén beoordelingsinstrument, maar een middel om professionele ontwikkeling op zowel individueel als op team- en schoolniveau te stimuleren. 1 Doel van de competentiescan 5
6 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
2 Instructie bij de competentiescan In de scan zijn de zes stappen van de cyclus Handelingsgericht werken (HGW) en het onderdeel Samenwerken uitgewerkt. De scan wordt digitaal ingevuld door de leraren van een team, een afdeling of een hele school. Allereerst worden enkele gegevens gevraagd voordat de feitelijke meting van HGW plaatsvindt. Deze zijn noodzakelijk voor een eventuele filtering op de verkregen data. Wanneer de scan op het niveau van de individuele leraar wordt gebruikt, worden de gegevens alleen naar deze persoon teruggekoppeld. De leraar kan zelf beslissen om de informatie uit de terugkoppeling met collega s of leidinggevende te bespreken. Bij een verwerking op team- of schoolniveau zal niet traceerbaar zijn wie welk antwoord heeft gegeven (anonieme rapportage). Per stap uit de cyclus HGW vullen de leraren een aantal vragen in. Elk item wordt op een vierpuntsschaal gescoord in de range van Helemaal niet op mij van toepassing tot Helemaal op mij van toepassing. De scores van de individuele metingen worden cumulatief weergegeven in een spinnenweb. Het is dus een gemiddelde waardering. Vandaar dat het gesprek met de betrokkenen juist van belang is om met elkaar de inhoud, de werkwijze en de gewenste ontwikkeling te duiden. Met als uiteindelijk doel: goed passend onderwijs voor elke leerling. En daar is het uiteindelijk om te doen! De competentiescan wordt digitaal ingevuld. Dit betekent dat de school bij aanvraag een inlogcode krijgt waarmee respondenten binnen een vooraf bepaalde periode de scan kunnen invullen. De anonieme verwerking van de data vindt direct plaats na het afsluiten van de responsperiode en de resultaten hiervan worden aan de school of de individuele leraar ter beschikking gesteld. Bij het aanvragen van de scan staat aangegeven wat de kosten zijn. Nadere informatie Voor nadere informatie (en over de digitale verwerking van de scan) kunt u contact opnemen met: Arjan Clijsen: a.clijsen@kpcgroep.nl of 06 22542105; Wout Schafrat: w.schafrat@kpcgroep.nl of 06 51227516; Suzanne Beek: s.beek@kpcgroep.nl of 06 51572053. Zie ook www.kpcgroep.nl/hgw. 2 Instructie bij de competentiescan 7
8 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
3 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs De competentiescan vraagt eerst naar een aantal algemene gegevens voordat de feitelijke meting start. Deze algemene informatie is noodzakelijk om de data van de respondenten op de juiste wijze in het computersysteem te ordenen en te verwerken. Het betreffen de volgende gegevens. Algemene gegevens Naam: In welk type onderwijs geeft u les? (meerdere antwoorden mogelijk) vso, pro vmbo (inclusief lwoo) havo, vwo In welk leerjaar of leerjaren geeft u les? (meerdere antwoorden mogelijk) 1e leerjaar 2e leerjaar 3e leerjaar 4e leerjaar 5e leerjaar 6e leerjaar In welk vakkencluster geeft u les? (meerdere antwoorden mogelijk) talen exacte en technische vakken economie en maatschappij beroepsgerichte vakken, praktijkvakken culturele vakken lichamelijke opvoeding anders, namelijk: Nadat de algemene gegevens zijn ingevuld, start de feitelijke vragenlijst volgens de zes stappen in de cyclus Handelingsgericht werken. Per deel komen een aantal vragen aan de orde. Deel 7, welke niet in de cyclus zit, omvat vragen die gaan over het samenwerken als team. 3 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs 9
Deel 1 Verzamelen en analyseren van gegevens in digitaal groepsoverzicht In de eerste stap uit de cyclus Handelingsgericht werken (HGW) verzamelt en analyseert de leraar de gegevens over alle leerlingen uit de groep. Het gaat om gegevens over de leervorderingen, de sociaal-emotionele ontwikkeling en de taakaanpak van de leerlingen. De leraar: neemt systematisch toetsen af en analyseert de resultaten; observeert systematisch het gedrag van en de interactie met en tussen leerlingen; voert systematisch gesprekken met leerlingen en met ouders; legt de verzamelde gegevens vast in een groepsoverzicht. 10 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik maak in het eerste leerjaar gebruik van gegevens die door de basisschool overgedragen zijn Ik verzamel gegevens uit instrumenten over de sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen Ik observeer de manier waarop leerlingen leren en hun werk aanpakken Ik observeer het gedrag van leerlingen in hun interactie met mij en met andere leerlingen Ik kijk systematisch naar de talenten en interesses van leerlingen Ik voer gesprekken met leerlingen over hun leerontwikkeling, motivatie en welbevinden Ik voer gesprekken met leerlingen over welke ondersteuning zij nodig hebben in mijn vak Ik voer gesprekken met de ouders over de ontwikkeling van hun kind en hoe de leerling thuis en in zijn leefomgeving functioneert Ik neem didactische toetsen af en analyseer de leervorderingen van de leerlingen Ik neem didactische toetsen af en analyseer de mate waarin de leerlingen de behandelde leerdoelen beheersen Ik leg de gegevens van alle leerlingen uit toetsen, observaties en gesprekken vast in een (digitaal) groepsoverzicht 3 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs 11
Deel 2 Signaleren van leerlingen die extra aandacht nodig hebben In de tweede stap uit de cyclus HGW analyseert de leraar op basis van de verzamelde gegevens welke leerlingen de komende periode specifieke ondersteuning nodig hebben. De leraar signaleert leerlingen: met een leerachterstand die extra aandacht nodig hebben; met een leervoorsprong die extra uitdaging nodig hebben; die qua werkhouding, taakaanpak en/of motivatie specifieke aandacht nodig hebben; met sociaal-emotionele problemen; die thuis of in hun leefomgeving disfunctioneren. 12 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Na analyse van de didactische gegevens signaleer ik leerlingen met een leerachterstand Na analyse van de didactische gegevens signaleer ik leerlingen met een leervoorsprong die extra uitdaging nodig hebben Ik hanteer vaste ijkpunten bij het signaleren van leerlingen met een leerachterstand of leervoorsprong Na analyse van de pedagogische gegevens signaleer ik leerlingen die qua taakaanpak, leerstijl of motivatie specifieke aandacht nodig hebben Na analyse van de pedagogische gegevens signaleer ik leerlingen die wat betreft hun gedrag en sociaal-emotionele ontwikkeling specifieke ondersteuning nodig hebben Ik signaleer leerlingen die thuis of in hun leefomgeving disfunctioneren of in hun ontwikkeling bedreigd worden Ik signaleer leerlingen die zich niet conform hun ontwikkelingsperspectief ontwikkelen Ik zorg ervoor dat elke leerling hulp aan mij kan vragen Ik ben alert op (hulp)signalen van leerlingen Ik registreer de uitkomsten van mijn signalering in het groepsoverzicht 3 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs 13
Deel 3 Benoemen van de onderwijsbehoeften van de gesignaleerde leerlingen In stap 3 van de cyclus HGW benoemt de leraar op basis van de verzamelde gegevens de onderwijsbehoeften van de leerlingen die bij stap 2 gesignaleerd zijn, zowel pedagogisch als didactisch. De leraar geeft bij het benoemen van de onderwijsbehoeften van leerlingen aan: welk doel hij/zij de komende periode wil bereiken; welke specifieke instructie, leerstof, leertijd, werkvorm of pedagogische aanpak deze leerlingen nodig hebben om dat doel te bereiken. 14 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik vertaal de gegevens die ik over een gesignaleerde leerling verzameld heb in didactische onderwijsbehoeften Ik vertaal de gegevens die ik over een gesignaleerde leerling verzameld heb in pedagogische onderwijsbehoeften Ik ga in gesprek met de leerling over wat hij zelf wil leren en welke ondersteuning hij daarbij nodig heeft Ik benut bij het benoemen van de onderwijsbehoeften de talenten en interesses van de leerling Ik bepaal bij het benoemen van de onderwijsbehoeften het doel dat ik voor deze leerling de komende periode nastreef Ik geef bij het benoemen van de onderwijsbehoeften aan welke specifieke ondersteuning deze leerling nodig heeft om dat doel te bereiken Ik weet hoe ik om moet gaan met veel voorkomende leerstoornissen en onderwijsbelemmeringen Ik kies een geschikte pedagogische aanpak om de sociaal-emotionele ontwikkeling en gewenst gedrag te stimuleren Ik geef in een (digitaal) groepsoverzicht aan wat de onderwijsbehoeften zijn van de gesignaleerde leerlingen 3 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs 15
Deel 4 Clusteren van leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften In de vierde stap van de cyclus HGW bekijkt de leraar hoe hij/zij op een haalbare en effectieve manier leerlingen met vergelijkbare onderwijsbehoeften (in subgroepen) kan clusteren. De leraar: stemt zijn/haar onderwijs af op verschillen in ontwikkeling en onderwijsbehoeften tussen leerlingen; stelt subgroepen van leerlingen samen die vergelijkbare onderwijsbehoeften hebben. 16 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik heb kennis van effectieve vormen van differentiatie en klassenmanagement om met verschillen om te gaan Ik analyseer het groepsoverzicht op patronen voor het samenstellen van subgroepen leerlingen Ik stel subgroepen samen voor leerlingen die extra leerstof of extra instructie nodig hebben Ik stel subgroepen samen voor leerlingen die extra uitdaging, verrijking of verdieping nodig hebben Ik stel subgroepen samen voor leerlingen die een specifieke pedagogische aanpak nodig hebben op grond van hun gedrag, sociaal-emotionele ontwikkeling of werkhouding Ik analyseer of de gekozen clustering haalbaar en uitvoerbaar is in mijn les 3 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs 17
Deel 5 Opstellen van het groepsplan In stap 5 uit de cyclus HGW stelt de leraar op basis van de onderwijsbehoeften van de leerlingen en de gekozen clustering doelgericht een groepsplan op. De leraar: geeft per subgroep de doelen in het groepsplan aan; beschrijft kort en kernachtig een aanbod en aanpak om deze doelen te bereiken; bepaalt in het groepsplan hoe hij/zij het aanbod aan de subgroepen gaat organiseren; legt vast hoe en wanneer geëvalueerd wordt; maakt de leerlingen mede-eigenaar van het plan. 18 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik stel doelgericht een groepsplan op Ik geef (per subgroep) in het groepsplan aan welke doelen ik de komende periode wil bereiken Ik stel doelen op basis van hoge verwachtingen van leerlingen De doelen zijn concreet en meetbaar benoemd Ik geef (per subgroep) in het groepsplan aan welke leerinhouden aan de orde komen om de gestelde doelen te bereiken Ik geef in het groepsplan aan hoe ik de instructie aan en begeleiding van subgroepen leerlingen organiseer Ik geef (per subgroep) in het groepsplan aan welke pedagogische aanpak ik uitvoer om de doelen te bereiken Ik geef in het groepsplan aan hoe en wanneer ik evalueer of de gestelde doelen bereikt zijn Ik maak de leerlingen mede-eigenaar van het groepsplan Ik analyseer of het groepsplan uitvoerbaar is in de groep Als een leerling een bijzonder aanbod nodig heeft dat niet binnen het groepsplan past, stel ik een individueel handelingsplan op Ik heb het groepsplan zodanig geschreven dat een collega het zonder veel moeite kan overnemen 3 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs 19
Deel 6 Uitvoeren en evalueren van het groepsplan In de zesde stap uit de cyclus HGW voert de leraar het groepsplan in zijn/haar dagelijkse praktijk uit. Na afloop evalueert de leraar of de gestelde doelen bereikt zijn en welke aanpassingen in het aanbod nodig zijn. De leraar: voert het groepsplan doelgericht in zijn/haar lessen uit; kijkt naar de vorderingen van de leerlingen en stelt het groepsplan indien nodig tussentijds bij; evalueert systematisch samen met de leerlingen of de in het groepsplan gestelde doelen bereikt zijn. 20 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik geef op een gedifferentieerde manier instructie aan leerlingen, afgestemd op hun onderwijsbehoeften Ik begeleid tijdens de lessen subgroepen leerlingen Ik hanteer binnen mijn vak variaties in instructie, leerstof en werkvormen om de gestelde doelen te bereiken Ik bied in de les leerlingen die extra uitdaging nodig hebben verdieping en verrijking aan Ik stem mijn pedagogische aanpak af op verschillen in onderwijsbehoeften van leerlingen Ik geef leerlingen systematisch feedback op hun leerproces op basis van de gestelde doelen Ik stimuleer dat leerlingen van en met elkaar leren en met elkaar samenwerken Ik stimuleer dat leerlingen elkaar helpen Ik bied leerlingen ruimte om hun eigen leerproces vorm te geven Ik geef leerlingen zodanige aanwijzingen dat zij langere tijd zelfstandig kunnen werken Ik evalueer systematisch of de gestelde doelen bereikt zijn Ik evalueer in gesprek met leerlingen of de gestelde doelen bereikt zijn Ik analyseer systematisch de behaalde opbrengsten van mijn onderwijs Ik reflecteer systematisch op hoe ik mijn aanbod of aanpak kan verbeteren Ik gebruik het groepsplan in mijn dagelijks onderwijsaanbod Ik stel het groepsplan tussentijds bij als de voortgang van de leerlingen daartoe aanleiding geeft Ik evalueer systematisch of de in het groepsplan gestelde doelen en de te behalen opbrengsten bereikt zijn Ik gebruik de uitkomsten van de evaluatie voor het opstellen van een nieuw groepsplan 3 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs 21
Deel 7 Samenwerken De leraar voert de stappen uit cyclus HGW niet alleen uit, maar werkt hierbij samen met collega s, leerlingen, ouders, het intern zorgteam van school en deskundigen van buiten school. De leraar: levert een constructieve bijdrage aan groepsbesprekingen en leerlingenbesprekingen; stemt zijn/haar handelen af met zijn/haar collega s; ondersteunt collega s; werkt samen met de leerling en met de ouders en waar gewenst met externen; denkt samen met zijn/haar collega s na over hoe zij de onderwijszorg in school kunnen verbeteren. 22 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs
Helemaal niet op mij van toepassing Helemaal op mij van toepassing Ik wissel systematisch met mijn collega s kennis en ervaringen uit over de (leer) ontwikkeling van leerlingen Ik stem mijn groepsplan af met collega s Ik bespreek het groepsoverzicht en groepsplan met mijn collega s en vraag hen daarbij feedback Ik deel mijn pedagogische en didactische opvattingen met mijn collega s Ik stem onmiddellijk met de mentor af als ik zorgen heb over de ontwikkeling van een leerling Ik lever een constructieve bijdrage aan groepsbesprekingen Ik lever een constructieve bijdrage aan leerlingenbesprekingen Ik vraag collega s om feedback over mijn groepsplan, instructie en klassenmanagement Ik geef collega s feedback over hun groepsplan, instructie en klassenmanagement Ik vraag feedback aan leerlingen over mijn handelen Ik spreek regelmatig met de ouders over de ontwikkeling van hun kind Ik werk met de ouders samen bij het tegemoetkomen aan de onderwijsbehoeften van hun kind Ik vraag binnen school ondersteuning als ik niet aan de specifieke onderwijsbehoeften van een leerling tegemoet kan komen Ik werk indien nodig bij de aanpak van een leerling samen met instellingen of personen van buiten school Ik denk samen met mijn collega s na over hoe wij de onderwijszorg aan leerlingen in onze school kunnen verbeteren 3 Competentiescan Handelingsgericht werken in het voortgezet onderwijs 23