ABN AMRO SectorScope De positie van sectoren in hun cyclus September 2010 ABN AMRO ziet in de bouw lichtpuntjes aan het begin van de waardeketen Omzet industrie bijna op het niveau van voor de crisis Herstel in dienstensector verloopt traag
Inhoudsopgave Inleiding 1 Voedingsmiddelenindustrie 3 Industrie 4 Bouw 5 Retail 6 Autoretail 7 Horeca 8 Transport en Logistiek 9 Zakelijke dienstverlening 10
INLEIDING Geen dubbele dip verwacht..maar vertraging van de groei lijkt onvermijdelijk Op de financiële markten werd de afgelopen maanden gevreesd voor de dubbele dip, een nieuwe recessie na een kortstondige opleving. Die dubbele dip zou een nieuwe negatieve spiraal in kunnen luiden waarbij er weer grote zorgen zouden ontstaan over de kredietwaardigheid van zwakke landen, banken e.d., met een onvoorspelbare dynamiek. Omdat de mix aan signalen uit de wereldeconomie zeer divers van aard is, kunnen zowel de pessimisten als de optimisten hun mening baseren op de door hen aangehaalde data. Banencijfers, huizenverkopen, productiedata en een reeks aan voorlopende indicatoren: ze wijzen niet bepaald eenduidig in één richting en voeden daarmee de onzekerheid over het pad van de economie. Afgezien van de interpretatie van de cijfers zelf kan de constatering gemaakt worden dat de situatie op de financiële markten nog steeds erg nerveus is. Het wachten is op het volgende belangrijke cijfer, omdat er blijkbaar (nog) geen richting zit in de verwachtingen. En zolang de cijfers niet in dezelfde richting wijzen of er op een andere manier vastigheid voor de verwachtingen voor de economie wordt gevonden, zal deze nervositeit aanhouden. Wereldeconomie van verschillende snelheden De cijfers zelf zijn een weerslag van een wereldeconomie van verschillende snelheden: (nog steeds) forse groei in Azië, en een afnemende groei in de VS. In Europa zelf lopen de snelheden van herstel ook niet bepaald synchroon. Duitsland presteert met bijna Aziatische kwartaalcijfers onverwacht goed, maar vooral in Zuid-Europa is het beeld nog steeds minder florissant. In Griekenland en Spanje krimpen de economieën nog steeds. De verwachting is dat de Griekse economie ook in 2011 nog in omvang zal afnemen. Groeivertraging Nederlandse economie verwacht Nederland zit met een raming van 1,9% groei van het BBP in 2010 duidelijk in de voorhoede van de Eurozone. Dat groeicijfer blijft overigens wel ver achter bij koploper Duitsland, dat de groei in 2010 boven de 3% zal zien uitkomen. ABN AMRO houdt in het basisscenario geen rekening met een dubbele dip, wel met een groeivertraging. Twee belangrijke drivers van de recente groei, overheidsstimulering en de effecten van voorraadopbouw lopen ten einde. Voor Nederland zorgde de voorraadopbouw voor een bijdrage van maar liefst 1,4%-punt aan de economische groei in het tweede kwartaal. De verwachting is dat de groei in 2011 terugvalt met 0,4-%-punt naar 1,5%. Daarbij zal de export wat in groeitempo afnemen, maar zullen naar verwachting wel de investeringen voor het eerst in twee jaar weer aan de economische groei bijdragen. De particuliere bestedingen zullen licht toenemen, maar nu er met de pensioenen een nieuwe onzekere factor voor de consument is bijgekomen, zal dit effect niet bepaald uitbundig zijn. Wel wordt er een kleine impuls verwacht via de lagere BTW op verbouwingen, vrijvallen van de spaarloonregeling en andere maatregelen van de overheid. Maar aan de andere kant staan de onvermijdelijke bezuinigingen, ombuigingen en mogelijke lastenverzwaringen die de diverse overheden moeten doen om de budgetten en schuldenlast weer meer in evenwicht te krijgen. Naast de directe effecten hebben die ook mogelijk een negatieve impact op het vertrouwen van de consument. Industrie al bijna op niveau voor crisis In de ABN AMRO SectorScope wordt voor acht sectoren aangegeven waar deze zich in de cyclus bevinden, op basis van de meest recente cijfers. Alleen de industrie bevindt zich in het kwadrant rechtsboven. De industrie (en dan met name de chemie en de machine-industrie) profiteert van de toegenomen wereldhandel, voorraadopbouw en als toeleverancier van de sterk groeiende Duitse industrie. In de industrie blijft de bouwmaterialenindustrie duidelijk achter, uiteraard als gevolg 1
van de sterke krimp van de laatcyclische bouwsector. De verwachtingen voor de industrie zijn gematigd positief. Na de chemie zal de transportmiddelenindustrie en dan vooral de auto-onderdelenindustrie sterk presteren. Daar moet wel bij bedacht worden dat het dal voor deze sector ook het diepst was. SectorScope September, 2010, ABN AMRO Sector Research In het kielzog van de toegenomen export en industriële activiteit neemt de omzet van de sector Transport en Logistiek toe. Zowel de Rotterdamse haven als Schiphol laten forse groeicijfers zien. Zoals uit de figuur blijkt, presteert Transport en Logistiek nog wel onder het langjarig gemiddelde. Ook de Autoretail doet het goed. Naast de particuliere markt lijkt ook de zakelijke markt weer enigszins aan te trekken. Net als bij Transport en Logistiek is het geleden verlies nog niet goedgemaakt. De keuze van de consument voor kleinere en goedkopere auto s is daar mede debet aan. Drie sectoren, te weten Voedingsmiddelenindustrie, Horeca en Retail liggen qua positie dicht bij elkaar. Het zijn ook duidelijk consumentgedreven sectoren, die last hebben van de consument die aankopen uitstelt (duurzame goederen) of kritischer kijkt naar de uitgaven. Het feit dat er weinig verhuisbewegingen zijn en nieuwbouwwoningen worden verkocht speelt een groot aantal branches van makelaars tot DHZ-zaken parten. Hier lijkt het tij trouwens wel enigszins te keren. Deze drie sectoren lijken niet veel verder te krimpen, maar balanceren een beetje op het dieptepunt. Voor spelers in de voedingsmiddelenindustrie speelt dat lage prijzen de spelers parten spelen. De zakelijke dienstverlening zit nog in de krimpfase. Het herstel is daar trager dan verwacht. Wel zijn er daar grote verschillen tussen branches. Met name management adviesbureau s hebben het zwaar met een kleinere stroom aan opdrachten. Uitzendbureaus s daarentegen lijken de omslag te maken en de opdrachten voor reclamebureau s nemen ook weer toe. De op de overheid gerichte bedrijven zullen het naar verwachting in 2011 moeilijk kunnen krijgen vanwege de verwachte bezuinigingsrondes. De bouw staat er het meest zorgelijk voor van alle sectoren. Dit is ten dele een faseverschil met andere sectoren: de bouw is laatcyclisch en kreeg dus ook pas laat last van de recessie. In 2010 zal de sector een krimp van 11% realiseren. Maar waar andere sectoren zich kunnen optrekken aan export, is de Bouw aangewezen op het vertrouwen van projectontwikkelaars en de consument. En die maken bij de beslissing over de grootste investering die een mens in zijn of haar leven doet, nog pas op de plaats. De stimuleringsmaatregelen die door de overheid worden genomen helpen een beetje, maar herstel van vertrouwen is cruciaal om de Bouw echt uit het slop te krijgen. Gelukkig zien we hier, mede door stimuleringsmaatregelen van de overheid, toch ook de eerste lichtpuntjes verschijnen. 2
VOEDINGSMIDDELENINDUSTRIE Omzetontwikkeling Voedingsmiddelenindustrie (index 2005=100) 130 125 120 115 110 105 100 Exportontwikkeling voedingsmiddelenindustrie (j-o-j) 4 3 2 1-1 -2 12/'08 3/'09 6/'09 9/'09 12/'09 3/'10 6/'10 kw 1/'09 kw 3/'09 kw 1/'10 Voedingsmiddelen Vlees Zuivel en eieren Koffie, thee enz Bereide voeding Omzetverwachting in de Voedingsmiddelenindustrie Sector 2009 2010 2011 Vlees en zuivel -5% 7% 7% Dranken -2% 2% 1% Overige voedingsmiddelen -9% -2% 2% Voedingsmiddelen (incl. dranken), ABN AMRO Sector Research -7% 2% 3% Sector kruipt weer uit het dal De omzetontwikkeling in de voedingsmiddelenindustrie wordt voor een deel bepaald door de prijsontwikkeling van agrarische producten. In 2009 lagen de prijzen van veel agrarische producten op een laag niveau door grote oogsten en een tegenvallende export door economische en valutaire ontwikkelingen. De euro was relatief sterk vooral ten opzichte van het Britse pond, de Russische roebel en de Poolse zloty, wat ongunstig voor de Nederlandse export was. Begin 2010 is de omzetontwikkeling van de voedingsmiddelenindustrie negatief beïnvloed door de winterse weersomstandigheden. Sinds maart 2010 kruipt de sector uit het dal. Dit wordt gedragen door de aantrekkende export en de hogere prijzen voor agrarische producten. De export neemt toe door de gunstige economische ontwikkelingen in Duitsland en door de zwakkere euro. Bij een aantal producten trekt vooral de export naar een aantal Oosteuropese landen zoals Rusland en Polen weer aan. Export is motor achter omzetgroei in zuivel De export is van groot belang voor de verschillende sectoren in de voedingsmiddelenindustrie. Sinds het eerste kwartaal van 2010 zit de export van zuivelproducten in de lift. De toename van de export vindt vooral plaats bij zuivelproducten, zoals boter, mager melkpoeder en vol melkpoeder en minder bij kaas, wat het belangrijkste zuivelproduct is. De exportgroei kan worden toegeschreven aan de grotere afzetmogelijkheden in Azië en Afrika en aan de hogere zuivelprijzen op de wereldmarkt. De export van vlees en vleesproducten blijft achter bij de export van andere voedingsmiddelen. Naar hoeveelheid is de export in het eerste halfjaar van 2010 gestegen, maar deze positieve tendens wordt teniet gedaan door lagere prijzen. De export van koffie, thee, specerijen en dergelijke en van bereide voedingsmiddelen is de afgelopen anderhalf jaar gestegen. In 2011 zet de positieve ontwikkeling uit 2010 door In 2011 zal de omzet in het segment dierlijke producten verder aantrekken. De zuivelsector zal in 2011 een beperkte bijdrage leveren aan de omzetstijging doordat de prijzen onder druk zullen staan. De omzet in de vleessector zal in 2011 sterk stijgen. Door de hogere graanprijzen worden in verschillende landen minder biggen opgezet, wat een positieve uitwerking op de varkensvleesprijzen zal hebben. In Nederland zal het aantal slachtingen geen grote mutaties laten zien. In de drankensector hebben de bedrijven in 2010 kunnen profiteren van het mooie weer in de zomer. Naar verwachting zal de sector in 2011 een bescheiden positieve bijdrage halen uit de economische ontwikkelingen. De omzetontwikkeling bij de overige voedingsmiddelen zal in 2011 een positieve impuls krijgen uit de toename van de export naar Rusland, het Verenigd Koninkrijk en enkele landen in de euro-zone. De export kan verder stijgen door de zwakkere koers van de euro en door de gunstigere economische ontwikkelingen in de euro-zone. Tevens zullen de hogere graanprijzen een bijdrage leveren aan de hogere omzet. Per saldo resteert een stijging van de omzet in de voedingsmiddelenindustrie van circa 3%. 3
ABN AMRO SectorScope, September 2010 INDUSTRIE Omzetontwikkeling industrie per maand (j-o-j) Ontwikkeling productie en bezettingsgraad industrie per kw, in % 3 2 1-1 -2-3 90 85 80 75 70 jan-07 jan-08 jan-09 jan-10 jan-07 jan-08 jan-09 jan-10 bezettingsgraad (l.as) productie (r.as) Omzetverwachting in de industrie omzetmutatie 2011 (in %, j.0.j.) 7 6 5 4 3 2 1 bouw materialen rubber & kunststofproducten metaalproducten transportmiddelen Bron: ABN AMRO Sector Research industrie machines 2 1 chemie -1-2 -3-20 -10 0 10 20 30 omzetmutatie 2010 (in %, j.o.j.) groei j-o-j Omzet industrie in herstel, maar niet bij alle branches Vanaf november 2008 neemt de omzet in de industrie in versneld tempo af. Medio 2009 vindt er een omslag plaats waarbij eerst het tempo van krimp afneemt gevolgd door een versnelde groei in de periode december 2009 (+4,5% j-o-j) tot juni 2010 (+ 18,8% j-o-j). Wat de onderliggende branches betreft springen er enkele uit qua omzetverloop gedurende de herstelperiode. Zo heeft de bouwmaterialen- en de metaalproductenindustrie veel last van de bouwmalaise. Daarnaast blijken afnemers in de metaalproductenindustrie extreem voorzichtig te zijn met herbevoorrading. Op een enkele maand na bleef de omzet van de twee branches gedurende de eerste helft van 2010 dalen. De branche die het grootste herstel liet zien, was de chemische industrie. In het eerste halfjaar van 2010 nam de omzet in deze branche met bijna 36% toe ten opzichte van de vergelijkbare periode in 2009. Export en stimuleringsmaatregelen dragen herstel De ontwikkeling van de productie laat een vergelijkbaar patroon zien als die van de omzet. Zo was er voor het grootste deel van 2009 sprake van een maandelijkse productiedaling (j-o-j). Hierdoor daalde de bezettingsgraad sterk gedurende de eerste twee kwartalen van 2009. Vanaf eind 2009 laat de productie weer in versnelde mate groei zien. Ook de bezettingsgraad heeft zich sinds medio 2009 verbeterd. In juli 2010 bevond zij zich met 8 op het niveau van het gemiddelde van 2000 tot 2010. Het herstel van de productie sinds eind 2009 werd vooral gedragen door een toename van de export als gevolg van de opleving in de wereldhandel. Het aanvullen van voorraden door de keten heen was daarbij een belangrijk aspect. Daarnaast waren het vooral de stimuleringsmaatregelen vanuit de overheid die voor een positieve impuls zorgden. De bijdrage van een toename van de eindvraag (consumptie) was - in ieder geval in Europa - minimaal. Omzetgroei industrie zal in 2011 vertragen Nu stimuleringsmaatregelen en het proces van herbevoorraden hun einde naderen, zal de groei van de economie van de eurozone vertragen gedurende de rest van 2010 en in 2011, temeer omdat overheidstekorten moeten worden teruggedrongen. De groei van de Nederlandse economie zal vooral worden gedragen door de export en de investeringen in vaste activa en veel minder door de consumptie. Hiervan zullen de chemische industrie en de machine-industrie meer dan gemiddeld profiteren. Uiteindelijk zal ook de omzetgroei van de industrie in 2011 een vertraging ondergaan waardoor het niveau van voor de crisis nog niet wordt bereikt. Ook de onderliggende branches zullen het groeitempo zien dalen in 2011, met uitzondering van de bouwmaterialenindustrie. Daar slaat de omzetdaling om in een toename omdat vooral de woningbouw in de loop van 2011 zal aantrekken. Na een uitzonderlijk sterke groei in 2010 voert de chemische industrie ook in 2011 het peloton aan, hoewel de omzetgroei substantieel afneemt. De transportmiddelenindustrie vertoont na de chemische industrie de hoogste omzetgroei in 2011. Bedacht moet worden dat deze branche met een omzetdaling van 33,5% het zwaarst werd geraakt in 2009, wat door de omzetontwikkeling in 2010 en 2011 nog lang niet zal worden goedgemaakt. Vooral de subsector auto-onderdelenindustrie zal aan het omzetherstel bijdragen. 4
BOUW Omzetontwikkeling bouw per maand (j-o-j) 1 5% -5% -1-15% mei-10-2 -25% jan-09 apr-09 jul-09 okt-09 jan-10 apr-10 Producentenvertrouwen (saldo) 30 20 10 0-10 -20-30 -40 jan-08 jul-08 jan-09 jul-09 jan-10 jul-10 Industrie Hout- en bouwmaterialen Bouwsector, ABN AMRO Sector Research Omzetverwachting in de bouw 2009 2010 2011 Bouw -4,5% -14% -1% - Burgerlijke en utiliteitsbouw -7,5% -16% - Grond-, weg- en waterbouw 4, -9% -2% - Bouwinstallatiebedrijven -7, -1-2%, ABN AMRO Sector Research Voor meer informatie over de Bouw zie de Kwartaalmonitor Bouw Omzet in de bouw daalt sterk In vergelijking met andere sectoren reageerde de bouw laat op de kredietcrisis die in het vierde kwartaal van 2008 losbarstte. In de eerste zeven maanden van 2009 daalde de omzet met gemiddeld 0,5%. Na de bouwvak van 2009 sloeg de stemming definitief om en daalde de omzet tot en met december 2009 met gemiddeld 9% (j-o-j). In de eerste vijf maanden van 2010 daalde de omzet nog sterker, met gemiddeld 15% (j-o-j). De omzet in januari en februari daalde nog eens extra hard door het slechte winterweer. De omzet daalde niet in alle onderliggende branches even hard. De omzet in de burgerlijke en utiliteitbouw (B&U) is sinds het begin van de kredietcrisis het meest gedaald, als gevolg van de sterke vraaguitval op de woningmarkt en de sterk verminderde vraag naar nieuwe kantoren en bedrijfspanden. Hierdoor hebben ook bouwinstallatiebedrijven, die hoofdzakelijk leveren aan de B&U, hun omzet sterk zien dalen. Lang wist de grond-, weg- en waterbouw (GWW) zich te onttrekken aan de crisis, maar hier kwam in december 2009 ook een einde aan. Door de sterke terugval van de burgerlijke en utiliteitsbouw hoeft er veel minder grond bouwrijp gemaakt te worden, waardoor de omzet in de GWW ook afneemt. De Spoedwet wegen en de Crisis- en Herstelwet hebben hier geen verandering in kunnen brengen. Producentenvertrouwen toeleverende industrie krabbelt op De vraag vanuit de tussenhandel in hout- en bouwmaterialen is sinds medio 2009 licht toegenomen omdat zij hun voorraden, in reactie op de crisis, teveel hadden laten inkrimpen. De voorraden moesten weer aangevuld worden om aan de huidige marktvraag te kunnen voldoen. Deze voorraadopbouw in de tussenhandel heeft geleid tot een lichte verbetering van het producentenvertrouwen in de hout- en bouwmaterialenindustrie. Ten opzichte van de totale industrie loopt de hout- en bouwmaterialenindustrie echter achter. Dit komt omdat de bouw laatcyclisch is, en de eindvraag nog niet toeneemt. Het vertrouwen in de hout- en bouwmaterialenindustrie is dan ook fragiel. Het vertrouwen in de bouwsector is door de sterke terugval van de bouwproductie al maanden zeer laag. Stabilisatie bouwproductie in 2011 Op 31 augustus 2010 kondigde de minister van financiën stimuleringsmaatregelen aan om de woningmarkt een impuls te geven. Zo gaat het BTW-tarief op arbeidsloon voor renovatie en herstel van woningen omlaag van 19% naar 6%, wordt de tijdelijke verhoging van de NHG-garantie verlengd tot eind 2011 en is de aftrek van dubbele hypotheeklasten tot eind 2012 verlengd. ABN AMRO verwacht dat dit de woningbouwproductie zodanig stimuleert (+3,5%) dat de totale bouwproductie in volume termen in 2011 zal stabiliseren. In tegenstelling tot de woningbouw zal de productie in de utiliteitsbouw en grond-, wegen waterbouw nog altijd afnemen. De stabilisatie van de bouwproductie zal niet direct leiden tot een toename van de omzet, gezien het feit dat een deel van de projecten door de crisis onder kostprijs wordt aangeboden. Wij verwachten dan ook dat de omzet in de bouw in 2011 nog licht zal dalen. Van de onderliggende branches presteert de B&U met een stabilisatie van de omzet in 2011 het best, maar dit is volledig gedreven door de opleving van de woningbouw. Bouwinstallatiebedrijven lopen iets achter op de B&U waardoor de omzet in 2011 nog licht afneemt. 5
RETAIL Omzetontwikkeling Detailhandel (2005=100) 130 120 110 100 90 80 70 6/'09 10/'09 2/'10 6/'10 Aantal faillissementen Handel en Reparatie 250 200 150 100 50 0 2006 2007 2008 2009 2010 Omzet detailhandel bereikt dal De omzet van de sector detailhandel heeft in juni een plus genoteerd van 1,8% ten opzichte van dezelfde periode het jaar ervoor. De prijzen daalden licht bij een toename van het volume met 2,1%. Ondanks de gestegen omzet in juni heeft de detailhandel het tweede kwartaal van 2010 met een min afgesloten. De omzet is in dat kwartaal (j-o-j) gedaald met 0,6%. Dit is alweer het zesde kwartaal op rij dat er een dalende omzet wordt genoteerd. In het eerste kwartaal van 2010 daalde de omzet met 1,7%, terwijl het laatste kwartaal van 2009 nog werd afgesloten met -4%. Het lijkt er dan ook op dat de omzet zich aan het stabiliseren is en haar laagste punt bereikt heeft. Door de crisis is de onzekerheid groot en zijn veel mensen meer gaan sparen en minder gaan uitgeven. Iedere maand is het spaarsaldo in 2009 jaar op jaar sterk gegroeid (gemiddeld met 15%). In januari 2010 steeg het spaarsaldo ook nog flink, maar vanaf februari 2010 is het spaartegoed minder hard gegroeid. Dit net als het vrijvallen van spaartegoeden op spaarloonrekeningen kan gunstig zijn voor de detailhandel. Financiële weerbaarheid detaillisten op de proef gesteld In 2009 zijn er 667 bedrijven in de detailhandel failliet gegaan. In 2008 waren dit er nog 475. Het aantal faillissementen is in 2009 dus behoorlijk gestegen. De detailhandel heeft het in 2009 financieel erg zwaar gehad. Door de teruglopende omzet werd het steeds lastiger om de vaste lasten, zoals huur en arbeid te betalen. De aanhoudende tegenvallende omzet zorgt ervoor dat de buffers verdwijnen. Ook in 2010 zullen veel detaillisten het nog moeilijk hebben. In de grafiek zijn de faillissementen te zien in het cluster Handel en Reparatie, waar de detailhandel onderdeel van uitmaakt. In juni 2010 is het aantal faillissementen in dit cluster zowel maand op maand als jaar op jaar toegenomen en ligt zij op 186 bedrijven. In mei 2010 was dit aantal, zowel j-oj als m-o-m nog afgenomen. Omzetverwachting in de Detailhandel 4% 2% -2% -4% -6% -8% -1 Woonzaken Schoenen Kleding DHZ Supermarkten 2009 2010 verw achting 2011 verw achting, ABN AMRO Sector Research Voor meer informatie over de Retail zie de Kwartaalmonitor Retail Verschil in omzetontwikkeling tussen de branches Vorig jaar was een moeilijk jaar voor de detailhandel. Bijna alle branches hebben geleden onder de teruggelopen bestedingen van consumenten. De woonzaken en de doe-het-zelfzaken zijn sterk in omzet gedaald, de omzet van de supermarkten daarentegen is in 2009 licht gestegen. In de eerste zes maanden van 2010 is hetzelfde beeld waar te nemen. De non-foodwinkels zien de omzet nog steeds dalen, terwijl de omzet van supermarkten toeneemt, alhoewel minimaal. Deze ontwikkeling zal zich ook in de tweede helft van 2010 voordoen. De detailhandel is afhankelijk van de consumentenbestedingen. Deze blijven zowel in 2010, als in 2011 nog mager. ABN AMRO verwacht een minimale stijging van de consumptie in 2010 en 2011. De non-food detailhandelbranches zullen pas in 2011 weer een plus in de omzet boeken. De woonzaken en doe-het-zelfzaken zullen dan wat harder kunnen groeien. Zij moeten echter wel uit een erg diep dal komen. Het zal daardoor nog wel even duren voordat de niveaus van voor de crisis bereikt worden. 6
AUTORETAIL Ontwikkeling omzet en nieuwverkopen per kwartaal (j-o-j) 3 2 1-1 -2-3 -4 2000 2001 2004 2006 2008 2010 autoretail importeurs nieuw verkopen *2e kwartaal 2010 verwachting ABNAMRO Sector Research * Eindelijk positieve omzetontwikkeling autoretail Na 9 kwartalen negatieve omzetontwikkeling heeft de autoretail in het tweede kwartaal van 2010 de omslag naar een positieve omzetontwikkeling gemaakt. Nog voordat in het derde kwartaal van 2008 de nieuwverkopen jaar op jaar (j.o.j) daalden, was de omzet van personenautoretailers, en de importeurs al twee kwartalen aan het dalen. In 2009 dempten aftersales en occasionverkopen bij de autobedrijven de diepte van het dal enigszins. Toen eind 2009 de nieuwverkopen begonnen te stijgen, leverde dit de importeurs, die aan het begin van de keten zitten, over de eerste twee kwartalen van 2010 direct positieve omzetcijfers op. Bij de autobedrijven duurde dit iets langer en was het eerste kwartaal van 2010 nog negatief met een omzetdaling van 1,1%. Door de keus van de consument voor kleinere en dus goedkopere auto s, is de gemiddelde aanschafprijs van nieuwe auto s de afgelopen 2 jaar met bijna 1 gedaald. Dit geeft een negatieve impuls aan de omzetontwikkeling. Verder hadden aftersales en occasionverkopen een dempende werking op de daling van de omzet ten tijde van de crisis, nu in betere tijden beperken zij de groei naar boven. Zo zijn de occasionverkopen aan consumenten in het eerste halfjaar van 2010 met 3,1% gedaald. Verkopen nieuwe personenauto s (x1000) 650 600 550 500 450 400 350 1974 1980 1986 1992 1998 2004 2010* Nieuwverkopen 30 jaars gemiddelde *verwachting ABN AMRO Sector Research Bron: RDC datacentum Omslag op zakelijke markt nieuwe personenauto s? Na 9 maanden door particulieren gedragen groeiende nieuwverkopen, vertoont nu ook de zakelijke markt voor personenauto s tekenen van herstel. De brancheorganisatie VNA, die bijna 9 van de leasemarkt vertegenwoordigt, rapporteerde over het tweede kwartaal van 2010, bij een weliswaar nog met 4,1% krimpend wagenpark, 2,4% hogere nieuwe leaseregistraties. Over heel 2009 waren deze registraties met 25% gedaald en ook in het eerste kwartaal van 2010 nog eens met 9,2% j.o.j. Omdat de inhaalvraag van particulieren langzaam uit de markt zal vloeien, is een herstel van de zakelijke markt noodzakelijk voor duurzaam herstel van de autoverkopen. Pas dan zullen de verkopen zich herstellen richting het langjarige gemiddelde van 485.000. Het aantrekken van de zakelijke markt betekent goed nieuws voor de marges in de branche. De huidige groei wordt vooral gedreven door particulieren die en masse veelal auto s met een a-label kopen. De marges op a-label auto s zijn klein, zeker in vergelijking met die op de gemiddelde lease-auto. Verwachting Autoretail 2009 2010 2011 Aantal nieuwverkopen 387.215 450.000 460.000 Omzet autoretail -14,5% 5% 3%, ABN AMRO Sector Research Voor meer informatie over Autoretail zie de Sectorupdate Autoretail 2010 en 2011: voorzichtig herstel en onzekerheid blijft De huidige groei in de branche drijft deels op stimulieringsmaatregelen van de overheid. Het aantreden van een nieuwe regering, van welke signatuur dan ook, zal gepaard gaan met bezuinigingen en lastenverzwaringen. Negatieve veranderingen zullen ongetwijfeld de koopkracht en het al broze consumentenvertrouwen aantasten. De autobranche zal niet aan de gevolgen ontkomen. Ook de economische ontwikkeling blijft onzeker. Bij een door het Economisch Bureau van ABN AMRO voorspelde economische groei van 1,9% in 2010 en 1,5% in 2011, verwachten wij dat met 460.000 de nieuwverkopen in 2011 niet significant boven die van 2010 zullen uitkomen. Hoewel juli en augustus goede verkoop maanden waren, handhaven wij voorlopig onze in juli afgegeven prognose van 450.000 in 2010; het niveau waarop nu ook Bovag en Rai Vereniging hun voorspelling naar boven hebben bijgesteld. Het aantrekken van de zakelijke markt zal een positief effect hebben op zowel de omzet als de marges. Rendementsverbetering blijft een prioriteit voor de autobedrijven.
HORECA Omzetontwikkeling Horeca (j-o-j) 1 8% 6% 4% 2% -2% -4% -6% -8% -1 2006 2007 2008 2009 2010 Omzet Prijs Volume Horeca nog in de min De omzet van horecabedrijven bleef in het tweede kwartaal van 2010 dalen. Het aantal bezoekers van eet- en drinkgelegenheden is in het eerste halfjaar van 2010 gedaald, vergeleken met dezelfde periode in 2009. Bestedingen per bezoeker namen licht toe, maar waren niet voldoende om de terugloop in aantallen te compenseren. Het aantal hotelovernachtingen is in het eerste helft van het jaar toegenomen. Naast de verbetering in economische omstandigheden is dit ook het gevolg van lagere kamerprijzen, waardoor de omzet van hotels toch opnieuw is gedaald. Wij zien wel een lichtpuntje: bij een vrij constante prijstoename van rond 2% is het tempo van de volumedaling, en daarmee van de omzetdaling, afgenomen. In 2009 en in het eerste kwartaal van 2010 is de omzet nog met 5,4% gedaald, tegenover -3,1% in het tweede kwartaal van dit jaar. Het gevoel van veel ondernemers in de horeca, dat het ergste in hun sector achter de rug zou zijn, lijkt hiermee te worden bekrachtigd. Het geldt echter niet voor alle branches. Omzetontwikkeling Branches ( j-o-j) 1 5% -5% -1-15% 2008 2009 2010 Horeca totaal Hotels Restaurants Cafés Fastservice Hotels en cafés dichter bij herstel Anders dan de rest van de sector, hebben restaurants hun slechtste kwartaal ooit achter de rug, met een omzetdaling van 7,7%. Na een omzetdaling van bijna 5% in 2009, daalde de omzet in het eerste helft van 2010 met meer dan 7%. Cafés en hotels presteerden minder slecht dan in voorgaande kwartalen. De omzetdaling van cafés bleef beperkt tot 0,7%, dankzij de prijsstijging van bijna 3% die de daling van de omzetvolume met 3,5% grotendeels goed heeft gemaakt. Het WK Voetbal in juni heeft een gunstig effect op de omzetontwikkeling van cafés gehad. Hotels hebben na een historisch dieptepunt in 2009 en een krimp van 4,4% in het eerste kwartaal, 1% minder omzet behaald in het tweede kwartaal. Het aantal hotelovernachtingen begint toe te nemen, en de daling van de kamerprijzen lijkt voorbij. Fastservice gelegenheden hebben tot begin 2010 weinig last van de crisis gehad. De bijna onafgebroken omzetgroei van de afgelopen 5 jaar sloeg in het eerste kwartaal om in -3,2%. Het tweede kwartaal verliep positiever met een daling van 0,8%. Deze ontwikkelingen wijzen erop dat de omstandigheden voor fastservice bedrijven, cafés en hotels aan de beterende hand zijn. Verwachting in de Horeca 4% 2% -2% -4% -6% -8% -1 Horeca Hotels Restaurants Café's Fastservice 2009 2010 2011, ABN AMRO Sector Research Het herstel is broos en langzaam Voor heel 2010 voorziet ABN AMRO een voorzichtige toename in de zakelijke en consumentenbestedingen in de horeca. De zomerperiode en een aantal evenementen hebben hieraan al bijgedragen. Het consumentenvertrouwen stijgt, en de vraag vanuit de zakelijke markt neemt met de economische groei, weliswaar langzaam, weer toe. Vergeleken met 2009 verbetert de bezettingsgraad van hotels, en kamerprijzen ontwikkelen zich gunstiger. Hotels in de Randstad noteren meer vraag van buitenlandse gasten, in de rest van het land profiteren hotels van de toenemende zakelijke interesse. De uitgaven aan consumpties en verblijf buitenshuis nemen voorzichtig toe. Door de terughoudendheid van klanten zullen daar vooral eenvoudige horecagelegenheden van profiteren, en concepten die inhaken op het toenemende prijsbewustzijn. Door de verwachte bezuinigingen, werkloosheid- en loonontwikkelingen is het herstel in de horeca in 2010 maar beperkt en kwetsbaar. ABN AMRO verwacht dat in 2011 het herstel doorzet en aan kracht wint. 8
TRANSPORT & LOGISTIEK Omzetontwikkeling transportbedrijven (index 2005=100) 130 120 110 100 90 80 kw1/'07 kw4/'08 kw1/'10 Omzet Transport & Logistiek in herstel De omzet van de sector Transport & Logistiek heeft zich tot dusverre in de breedte nog niet goed ontwikkeld. Wel zien we een duidelijke verbetering als we kijken naar de seizoensgecorrigeerde kwartaal op kwartaal ontwikkeling. Dit betekent dat de omzet de bodem voorbij is en zich al weer in herstel bevindt. Het herstel is goed terug te zien in het goederenvervoer door de lucht, waar de volumes flink zijn toegenomen in de eerste helft van 2010. De vrachtvolumes over Schiphol zijn met meer dan 2 gestegen. De luchtvaart heeft dan ook weten te profiteren van de aantrekkende wereldhandel en de wens van ondernemingen om snel hun voorraden aan te vullen. Het goederenvervoer over de weg blijft nog achter. Dit heeft te maken met de krimp van de volumes in de detailhandel in Nederland en de sterke krimp in de bouwproductie. Daarnaast kampt deze branche nog met lage tarieven vanwege overcapaciteit. Overslag havens; Omzetmutatie en volume (in mln ton) 87 16,5 213 45% 25% 5% -3-2 -1 1 Eerste helft 2009-15% 35,5 Eerste helft 2010 Rotterdam Antwerpen Zeeland Amsterdam Bron: Port of Rotterdam, Port of Antwerp, Port of Zeeland, Port of Amsterdam Positief nieuws in de havens Voor de sector Transport & Logistiek zijn de goederenstromen die binnenkomen via de havens, belangrijk. De belangrijkste modaliteit die de goederen van en naar de havens vervoert, is de binnenvaart. In nevenstaande figuur is te zien dat de haven van Rotterdam aanzienlijke groeicijfers laat zien. In de eerste helft van 2010 is de totale goederenoverslag met 15% gestegen ten opzichte van het rampjaar 2009. Naast Rotterdam laten ook Antwerpen (13%) en de Zeeuwse havens (25%) groei zien. Alleen Amsterdam kende een daling in de eerste helft van 2010. Deze groeicijfers zijn in lijn met de groeiontwikkeling in de wereldhandel. Na een sterke daling van de volumes, zijn de goederenstromen weer aangetrokken. Dit is te danken aan de voorraadvorming van bedrijven en stimuleringsmaatregelen door overheden. In de tweede helft van 2010 en in 2011 verwacht ABN AMRO nog wel een groei, maar deze zal ten opzichte van de eerste helft van 2010 vertragen, doordat bovengenoemde effecten zijn weggeëbd. Omzetverwachting Transport & Logistiek (j-o-j) 15% 1 5% -5% -1-15% -2-25% Binnen vaart Zeevaart Luchtvaart Wegvervoer Expediteurs, ABN AMRO Sector Research Opslag 2009 2010 2011 Totaal Vooruitzichten zijn gunstig, maar herstel is broos De vertaling van de verbeterde wereldhandel en de Nederlandse export en import naar de omzet verschilt per branche. Zo zijn het wegtransport en de binnenvaart sterk afhankelijk van wat er gebeurt in Nederland en Duitsland, terwijl de zeevaart en de luchtvaart de mondiale ontwikkelingen volgen. Voor alle modaliteiten zullen de vrachtvolumes toenemen. De prijzen blijven echter nog achter. De overcapaciteit speelt namelijk nog een grote rol in bijna alle branches in de transportsector. De prijzen voor het goederenvervoer door de lucht zullen waarschijnlijk stijgen; vanuit de markt zijn al prijsstijgingen aangekondigd. Bij de binnenvaart en het wegtransport is er nog geen sprake van een breed gedragen tariefherstel. Het blijkt moeilijk de ontstane capaciteitsvraag te koppelen aan de vrachtprijs. Per saldo verwachten we in 2010 voor alle branches een groei van de omzet. In 2011 zal de groei wat afzwakken, omdat voorraadvorming geen rol meer speelt en de groei meer in lijn zal zijn met de ontwikkeling van de eindvraag van de consument, die beperkt zal zijn. De binnenlandse vraag zal wel aantrekken in 2011 en hierdoor zal herstel voor het wegtransport pas echt vorm krijgen in 2011. 9
ZAKELIJKE DIENSTVERLENING Omzet- en prijsontwikkeling Zakelijke dienstverlening 15% 1 5% -5% -1 2007-1 2007-3 2008-1 Omzet (l.as; j.o.j.) 2008-3 2009-1 2009-3 2010-1 Prijs (r.as; j.o.j.) Noot: dienstenprijsontwikkeling 2010-2 = raming ABN AMRO 3% 2% 1% -1% -2% Dienstensector blijft nog achter en herstel is traag De zakelijke dienstverlening heeft in het tweede kwartaal van 2010 een omzetdaling gerealiseerd van 3,8%. Daarmee is de omzet vijf kwartalen achtereen gedaald. De omzetkrimp is wel sterk verminderd ten opzichte van de voorgaande vier kwartalen en de sector nadert hiermee de herstelfase. De vermindering van de omzetdaling kwam vooral doordat de vraag naar zakelijke dienstverleners vanuit het bedrijfsleven kon herstellen, waarbij de industriële branches en de transportsector een belangrijk aandeel hadden (mede dankzij de aantrekkende exportmarkt). Ook het herstel van de tarieven heeft bijgedragen aan de vermindering van de omzetkrimp. De behoefte naar zakelijke dienstverleners bij publieke instellingen is echter sterk afgezwakt, wat vooral te wijten is aan de bezuinigingen. De vraag naar externe adviseurs heeft hier duidelijk van te lijden gehad. Ten opzichte van de dienstensector in Duitsland en Frankrijk blijft de Nederlandse dienstensector nog ver achter. In beide landen laat de Services PMI een sterke verbetering zien, doordat de economische condities daar maand-op-maand verbeteren. Omzetontwikkeling branches 22% 18% 14% 1 6% 2% -2% -6% -1-14% -18% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 Rechtskundige dienstverl. Reclamebureaus Schoonmaakbedrijven 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 2010-1 2010-2 M anagementadviesbureaus M arkt- en opinieonderzoekbur. Uitzendbureaus Reclame- en uitzendmarkt genieten van een sterke impuls De totale netto-mediabestedingen zijn in het eerste half jaar van 2010 sterk toegenomen (+8,8% j.o.j.), mede als gevolg van de twee grote sportevenementen in 2010: de Olympische Spelen en het WK Voetbal. De omzet van reclamebureaus kon hierdoor nagenoeg stabiliseren in het tweede kwartaal van 2010 t.o.v. hetzelfde kwartaal in 2009. Ook de omzet in de uitzendbranche is minder hard gedaald, mede dankzij de sterke vraag naar uitzendkrachten vanuit de industrie. De uitzendbranche profiteert van de onzekerheid bij bedrijven over het economische klimaat. Bedrijven geven in deze tijd eerder de voorkeur aan flexibele arbeidskrachten dan aan werknemers in vaste dienst, om snel te kunnen reageren op eventuele nieuwe economische tegenvallers. Bij adviesbureaus gaat het ronduit slecht. Deze branche heeft in het tweede kwartaal van 2010 een omzetdaling geboekt van 14%, wat onder meer verband houdt met de vraaguitval door bezuinigingen bij de overheid. Ook marktonderzoekbureaus hebben last van vraaguitval bij de overheid. Rechtskundige dienstverleners en schoonmakers laten als enige branches een omzetgroei in het tweede kwartaal zien. Omzetverwachting Zakelijke dienstverlening omzetmutatie 2011 (in %, j.o.j.) 8 6 4 2 0 M anagement adviesbureaus Uitzend bureaus M arkt- en opinie onderzoek Reclame bureaus Bron: ABN AMRO Sector Research Rechtskundige dienstverlening Schoonmaak bedrijven -10-6 -2 2 6 10 omzetmutatie 2010 (in %, j.o.j.) Gunstig groeiperspectief in 2011 voor alle branches Ondanks dat de economische sentimentindicatoren voor de dienstensector in de eurozone al geruime tijd op groei staan (sinds okt. 2009), blijkt dat de dienstensector in Nederland relatief moeizaam herstelt. In de tweede helft van 2010 zullen de meeste branches naar verwachting herstellen. Maar gunstige resultaten in H2-2010 kunnen het hele jaar niet meer goed maken en de meeste branches zullen in 2010 per saldo nog te maken krijgen met omzetdalingen. ABN AMRO gaat ervan uit dat alleen de rechtskundige dienstverlening en de schoonmaakbedrijven in staat zijn om in omzet te groeien in 2010. Het herstel zal vooral worden gevoed door bestedingen vanuit het bedrijfsleven, terwijl bezuinigingsrondes zorgen voor afnemende overheids-bestedingen. De komende 2 jaar zal de vraag naar dienst-verleners vanuit publieke instellingen nog zwak blijven, waardoor vooral management adviesbureaus zullen worden geconfronteerd met minder opdrachten. Het optimisme bij ondernemers over toekomstige bedrijfsactiviteiten is echter groot. De bestedingsgroei vanuit het bedrijfsleven zal een goede basis leggen voor omzetgroei in 2011. 10
Colofon De ABN AMRO SectorScope is een publicatie van ABN AMRO Sector Research in samenwerking met ABN AMRO Sector Advisory. Voor inhoudelijke vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met Sector Research. Economisch Bureau Sector Research Hoofd Sector Research Jacques van de Wal tel: +31 20 628 0499 jacques.van.de.wal@nl.abnamro.com Agrifood Thijs Pons tel: +31 20 628 6437 thijs.pons@nl.abnamro.com Industrie Eric Huliselan tel: +31 20 628 2138 eric.huliselan@nl.abnamro.com Bouw Otto Schell tel: +31 20 383 2694 otto.schell@nl.abnamro.com Autoretail Theo de Kort tel: +31 20 628 0489 theo.de.kort@nl.abnamro.com Retail Nadia Menkveld tel: +31 20 628 6441 nadia.menkveld@nl.abnamro.com Horeca Valentina Ivan tel: +31 20 343 4679 valentina.ivan@nl.abnamro.com Transport & Logistiek Nadia Menkveld tel: +31 20 628 6441 nadia.menkveld@nl.abnamro.com Zakelijke dienstverlening Casper Burgering tel: +31 20 383 2693 casper.burgering@nl.abnamro.com Eindredactie Nadia Menkveld Theo de Kort Adresgegevens ABN AMRO Bank NV Economisch Bureau Sector Research Gustav Mahlerlaan 10 1082 PP Amsterdam Postbus 283 1000 EA Amsterdam Telefoon: 0900 0024 (EUR 0,10 per minuut) Website: www.abnamro.nl/sectoren E-mail: sector.research@nl.abnamro.com Disclaimer De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuistheden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden gewijzigd. Teksten zijn afgesloten op 4 september 2010 ABN AMRO, september 2010 Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO.