1 Inhoud Inleiding Deel A Achtergronden 1 Waarover gaat natuuronderwijs? 1.1 Natuuronderwijs op school 1.2 Waarom natuur en techniek? 1.3 De centrale doelstelling van natuuronderwijs 2 Doen en denken 2.1 Hoe leren kinderen de wereld begrijpen? 2.2 Ontdekken van regelmaat en samenhang 2.3 Denkbeelden en denkschema s 2.4 Leren door doen 2.5 Heen-en-weer-denken tussen idee en werkelijkheid 2.6 Didactiek van natuur en techniek 3 Waarnemen 3.1 Waarnemen bij natuuronderwijs 3.2 Waarnemen, hoe gaat dat? 3.3 Ontwikkeling van het waarnemen 3.4 Het waarnemen en herkennen van kenmerken 3.5 Vergelijken en ordenen, identificeren en classificeren 3.6 Waarnemen stimuleren 3.7 Nauwkeurig vergelijken; waarneming met hulpmiddelen 4 Een kijkje in de klas 5 Onderwijsleerstijlen bij natuuronderwijs 5.1 Hoe moet je kiezen uit al die verschillende benaderingen? 5.2 Drie stijlen voor onderwijs in natuurwetenschappen 5.3 Open en gesloten vormen van leren bij natuuronderwijs 5.4 Op weg naar ontdekkend en onderzoekend natuuronderwijs
6 Onderzoekend en ontdekkend leren 6.1 Onderzoek bij natuuronderwijs 6.2 Wanneer ontstaat onderzoekend gedrag? 6.3 Onderzoekshouding van leerlingen en leerkracht 6.4 Van vrije exploratie tot gericht onderzoek 6.5 Ontwikkeling in probleemoplossend handelen 6.6 De schoolpraktijk: begeleiding en leeropbrengst 7 Jonge kinderen en natuuronderwijs 7.1 Natuuronderwijs en kleuters 7.2 De praktijk afstemmen op kleuters 7.3 Visies op onderwijs aan kleuters 8 Natuurbeleving 8.1 Hoe beleven volwassenen de natuur? 8.2 Hoe beleven kinderen de natuur? 8.3 De waarde van beleving bij natuur en techniek 8.4 Beleving bij natuur en techniek stimuleren 8.5 Natuuronderwijs en expressie 8.6 Natuurbeleving en verhalen Deel B Praktische didactiek in de klas 9 Stap voor Stap: structuur in de les 9.1 Natuuronderwijs in vijf stappen 9.2 Voorbeelden van het 5-stappenplan 9.3 Het onderzoek nader bekeken 9.4 Methodelessen, taalontwikkeling en de vijf stappen 9.5 Andere didactische modellen 10 Werkvormen met echt materiaal 10.1 Demonstratie- en observatiekring 10.2 Het practicum 10.3 Ontdekdozen 10.4 Ontdekhoeken 10.5 Buitenwerk
11 Verslagvormen 11.1 Bedoelingen van het vastleggen van resultaten 11.2 Van opdracht tot verslag 11.3 Speels en/of gestructureerd? 11.4 Een schriftelijk verslag: leerzame activiteit of noodzakelijk kwaad? 11.5 Opbouw en ordening in een schriftelijk verslag 11.6 Vertel het elkaar: de rapportage 11.7 Tips bij het ontwerpen van een practicumwerkblad 12 Vragen bij natuuronderwijs 12.1 Bedoelingen van vragen 12.2 Waarderingsvragen 12.3 Denkvragen in soorten 12.4 Operationele vragen 12.5 Waarom -vragen van kinderen; operationaliseren 12.6 Vragen bij zelfstandig onderzoek 12.7 Opzoek- en navraagvragen 12.8 Hoe help je kinderen zelf onderzoeksvragen te stellen? 13 Denkbeelden over de werkelijkheid 13.1 Ontstaan van concepten 13.2 (Sociaal) constructivisme 13.3 Misconcepten 13.4 Het openen van concepten 13.5 Belang interactie 13.6 Voortschrijdend inzicht 13.7 Mind maps of begrippenschema s 14 Natuur & techniek en taal: een symbiose 14.1 Gesprekken bij waarnemen en leren benoemen 14.2 Denken over natuur en techniek in en door taal 14.3 Interactie, brandstof en smeerolie voor leren 14.4 Gespreksvormen 14.5 Andere talige activiteiten bij Natuur en Techniek 14.6 De kracht van de combinatie N&T en taal 15 Techniek en de basisschool 15.1 Typering van techniek 15.2 Waarom techniek in het basisonderwijs? 15.3 Houding van kinderen en (aanstaande) leerkrachten
15.4 Hoe vormen kinderen zich een beeld van techniek? 15.5 Welke techniek past bij kinderen? 15.6 Welke aanpak past bij kinderen? 15.7 Techniek onderzoeken - techniek ontwerpen en maken 15.8 Planmatig techniekonderwijs 15.9 Techniek in school... of daarbuiten 15.10 Alles op een rijtje Deel C Natuuronderwijs in breder verband 16 Probleemoplossend werken bij techniek 16.1 Ontwerpen en maken van techniek 16.2 Probleemstellingen kiezen of maken 16.3 Van probleemstelling via ontwerp tot product 16.4 Handreikingen voor de begeleiding 17 Bronnen voor natuuronderwijs, over echt materiaal en ICT 17.1 Overwegingen bij de keuze van concreet materiaal 17.2 Aanvullende bronnen: boeken, tijdschriften en websites 17.3 Natuuronderwijs en ICT 18 Scholen voor duurzame ontwikkeling of NME 18.1 NME en Scholen voor duurzame ontwikkeling, waar gaat het om? 18.2 Achtergronden 18.3 Opvattingen over Leren voor duurzame ontwikkeling 18.4 Doelen voor leren voor duurzame ontwikkeling (en NME) 18.5 En nu de basisschoolpraktijk, op weg naar een leerlijn 19 Natuuronderwijs in thema s 19.1 Samenhang 19.2 Eigen ervaring gebruiken 19.3 Thematisch onderwijs 19.4 Natuur en techniek & wereldoriëntatie 19.5 Thematisch en cursorisch onderwijs 19.6 Webschema s als hulpmiddel bij de planning 19.7 Een pendelschema als extra hulpmiddel 19.8 De verhaallijnbenadering
20 Vaardigheden en attitudes bij natuuronderwijs 20.1 Onderzoeksvaardigheden en operationele vragen 20.2 Formulering van vragen/opdrachten 20.3 Kwantitatief onderzoek 20.4 Niet alleen onderzoeksvaardigheden 20.5 ook sociale vaardigheden 20.6 Begeleiding en ontwikkeling van vaardigheden 20.7 Ontwikkelen van de ondrzoekshouding 21 Toetsing en evaluatie 21.1 Functies van toetsen 21.2 Toetsmethoden 21.3 Continue toetsing 21.4 Het verzamelen van observatiegegevens 21.5 Bijhouden van de vorderingen 21.6 Gebruik van de toetsresultaten voor adaptief natuuronderwijs 21.7 Gestandaardiseerde tests 21.8 Evaluatie 22 De planning van natuuronderwijs 22.1 Visie, uitgangspunten en kerndoelen 22.2 Visies en uitgangspunten 22.3 Uitgangspunten van natuuronderwijs 22.4 Doelen van natuuronderwijs 22.5 Wat het schoolplan voor natuuronderwijs verder vermeldt 22.6 Het leerprogramma 22.7 De school- en klassenorganisatie 22.8 Ondersteuningsaanbod 23 Methoden voor natuuronderwijs 23.1 Een stukje historie 23.2 Wat hebben methoden te bieden? 23.3 Het kiezen van een natuuronderwijsmethode 23.4 Het gebruik van een natuuronderwijsmethode in de praktijk
24 Spullen onder handbereik 24.1 Standaardinventaris 24.2 Overige voorzieningen 24.3 Opslag en toegankelijkheid 24.4 Het opbergsysteem 24.5 Ordening van de spullen 24.6 Bewegwijzering 24.7 Uitleen 24.8 Spullen in de klas 25 De klas uit! Naar de school- en struintuin 25.1 De algemene tuin 25.2 De kinderwerktuintjes 25.3 Groepskeuze 25.4 Voorbereiding op het tuinseizoen en plantenkeuze 25.5 Educatieve mogelijkheden 25.6 Natuurlijke buitenruimten 25.7 Ondersteuning Bronnenlijst Register