In de vorige nieuwsbrief in september is geprobeerd een antwoord te geven op de vraag: wat is de invloed van de economische situatie op de arbeidsmarkt? Het antwoord op deze vraag was niet geheel eenduidig. Zo leek het aantal ontstane vacatures af te nemen, maar daalde de werkloosheid in het tweede licht als gevolg van beperkt economisch herstel. Met andere woorden, er was nog geen sprake van een duidelijk crisis-effect. Inmiddels zijn we 3 maanden verder en hebben er zich allerlei ontwikkelingen voorgedaan. Zo hebben de landelijke verkiezingen plaatsgevonden en werd op 29 oktober het definitieve regeerakkoord gepresenteerd. Dit akkoord bevat diverse beslissingen met belangrijke gevolgen voor de arbeidsmarkt, waaronder de verhoging van de AOW-leeftijd, de versoepeling van het ontslagrecht en de verkorting van de ww-uitkering. Daarnaast laten recente cijfers zien dat de landelijke werkloosheid in oktober is gestegen tot het hoogste niveau sinds de jaren negentig. Daarmee lijkt er nu toch echt sprake te zijn van een crisis-effect. Deze nieuwsbrief geeft daarom voor Overijssel en waar relevant voor de drie RPA-gebieden een update van de belangrijkste arbeidsmarktcijfers. Hierbij zal met name worden ingegaan op de gestegen werkloosheid. Crisis. Inmiddels is het een woord dat niet meer weggedacht kan worden en waarvan de gevolgen overal rond om ons heen zichtbaar zijn, of worden. Wat eind 2007 begon als een kredietcrisis op de financiële markten in de Verenigde Staten, is uitgegroeid tot een wereldwijde economische crisis. In Europa is er ook nog eens sprake van een schuldencrisis, gekenmerkt door moeilijke financiële posities voor landen als Griekenland, Spanje, Portugal en Ierland. Ook Nederland wordt rechtstreeks geraakt door deze schuldencrisis, omdat het via verschillende kanalen steun heeft verstrekt aan onder andere Griekenland. Langzaam maar zeker zijn ook de gevolgen van de economische krimp voor de arbeidsmarkt zichtbaar geworden. Landelijk groeit de werkgelegenheid nauwelijks meer, en in 2010 nam het aantal arbeidsplaatsen zelfs af. In Overijssel daalde het aantal arbeidsplaatsen in 2009 en 2010. Toch leek het er lange tijd op dat de gevolgen van de crisis mee zouden vallen. Zo liep bijvoorbeeld de werkloosheid aanvankelijk nauwelijks op. Dit kwam onder meer door maatregelen als de deeltijd-ww en het uitblijven van bezuinigingen door de overheid. Inmiddels zijn bezuinigingen noodzakelijk geworden om het begrotingstekort niet te laten oplopen. Dit, in combinatie met de aanhoudende economische malaise, zorgt ervoor dat ook de werkloosheid gestaag oploopt. Recente cijfers van zowel het CBS als het UWV maken duidelijk dat de landelijke werkloosheid in oktober zelfs is gestegen tot het hoogste niveau sinds de jaren negentig. Dit houdt in dat er in oktober 506.920 niet-werkende werkzoekenden waren in Nederland. Niet-werkende werkzoekenden zijn personen van 15-64 jaar zonder betaald werk of met werk van minder dan twaalf uur per week, die bij het UWV WERKbedrijf staan ingeschreven. Vergeleken met september, toen er landelijk 486.800 werklozen waren, is dat een stijging van 4,1%. Ten opzichte van oktober 2011 betekent het zelfs een toename van 11,5%. Ook in Overijssel is een duidelijke toename van de werkloosheid zichtbaar. In oktober waren er 36.040 werklozen, ten opzichte van 35.140 in september (+2,6%). Een jaar eerder waren er in oktober nog 31.980 werklozen, wat neerkomt op een stijging van 12,7% binnen een jaar. Regionaal gezien kent Twente (22.480) het grootste aantal werklozen in oktober 2012, gevolgd door Stedendriehoek (12.710) en IJssel-Vecht (12.430). Uiteraard spelen bij maandcijfers ook seizoensinvloeden een belangrijke rol, maar alhoewel het er aanvankelijk op leek dat de crisis slechts een mild effect zou hebben op de werkloosheid, blijkt nu dus dat ook het aantal werklozen hard wordt getroffen door de economische krimp. Om toch enigszins voor seizoensinvloeden te corrigeren, laat figuur 1 de ontwikkeling van het werkloosheidspercentage zien per, voor de jaren 2011 en 2012. De stijging van de werkloosheid vertaalt zich in hoge werkloosheidspercentages in oktober, zowel landelijk, provinciaal als in de drie RPAgebieden.vierde 1
Figuur 1. Werkloosheidspercentage per, Nederland, Overijssel, RPA-gebieden, 1 2011-4 2012 8,5% 8,0% 7,5% 7,0% 6,5% 6,0% 5,5% 5,0% 4,5% 4,0% Januari April Juli Oktober Januari April Juli Oktober 2011 2012 Nederland Overijssel IJssel-Vecht Stedendriehoek Twente Bron: UWV, CBS, bewerking Etil Overijssel kent een werkloosheidspercentage van 6,8% in oktober, landelijk is dit 6,4%. Regionaal kent IJssel-Vecht het laagste percentage werklozen (5,3%) en Twente het hoogste (7,9%). Stedendriehoek volgt met 6,4% het landelijk gemiddelde. De stijging in oktober 2012 volgt, zowel in Nederland als Overijssel, op een daling van de werkloosheid in de eerste drie kwartalen van dit jaar. Die daling werd met name veroorzaakt door een lichte economische opleving, als gevolg van toegenomen uitvoer. Deze opleving was van korte duur, resulterend in een sterk gestegen werkloosheid in oktober. Overigens is het werkloosheidspercentage in oktober zowel landelijk, als in Overijssel en de RPA-gebieden, nagenoeg gelijk aan het percentage in januari 2011. Het absolute aantal werklozen is echter groter in oktober. Doordat de beroepsbevolking in 2012 is gegroeid, groeit het werkloosheidspercentage minder snel dan het aantal werklozen. Alleen Twente kende absoluut gezien meer werklozen in het eerste van 2011. Kenmerken werkloosheid Door de crisis neemt niet alleen het totale aantal werklozen toe, maar vindt er ook een verschuiving plaats in de samenstelling van het werklozenbestand. Zo leken in het begin veelal jongeren werkloos te worden, omdat zij vaak werkzaam zijn op basis van flexibele contracten en werkgevers dus relatief makkelijk van hen af kunnen. Naarmate de crisis vordert worden echter ook steeds meer ouderen getroffen door werkloosheid. werkloosheid. Het kabinetsbesluit om het ontslagrecht te versoepelen lijkt deze trend in de toekomst alleen maar te versterken. Ook steeds meer hoger opgeleiden ondervinden problemen om een baan te vinden die aansluit bij hun studie, terwijl ook het aantal werklozen dat langere tijd zonder baan is toeneemt. Hoe komen deze ontwikkelingen tot uiting in Overijssel? Ten eerste laat tabel 1 de samenstelling zien van het werklozenbestand per oktober 2012. Op zowel provinciaal als regionaal niveau is 53% van de werklozen man. Het grootste deel van de werklozen in Overijssel is tussen de 27 en 50 jaar oud (52%). In Stedendriehoek is dit aandeel iets groter (53%). Verder is 62% van de werklozen in Overijssel al langer dan 6 maanden werkloos. 44% is zelfs langer dan een jaar werkloos, ten opzichte van 43% in Nederland. Provinciaal hebben de meeste werklozen een middelbaar opleidingsniveau. In Twente zijn relatief veel werklozen laag opgeleid (44%). Wanneer een verdiepingsslag wordt gemaakt, kunnen nog meer conclusies worden getrokken. Zo is 78% van de werklozen ouder dan 50 jaar in Nederland en Overijssel al langer dan 6 maanden werkloos. Onder jongeren tussen de 15 en 27 jaar is dit percentage 27% in Overijssel, tegenover 31% in Nederland. Deze langdurig werklozen hebben een relatief grote afstand tot de arbeidsmarkt en lopen het meeste gevaar om structureel werkloos te blijven. Tabel 1 Totaal aantal NWW naar kenmerk, Nederland, Overijssel, en RPA s, oktober 2012 Geslacht Leeftijd Werkloosheidsduur Opleidingsniveau Werklozen Man Vrouw 15-27 27-50 50-64 0-6 maanden > 6 maanden Laag Middelbaar Hoog Nederland 506.920 51% 49% 12% 52% 35% 38% 62% 43% 40% 17% Overijssel 36.040 53% 47% 12% 52% 36% 38% 62% 41% 43% 15% IJssel-Vecht 12.430 53% 47% 12% 52% 36% 39% 61% 37% 46% 17% Twente 22.480 53% 47% 13% 52% 36% 36% 64% 44% 43% 13% Stedendriehoek 12.710 53% 47% 11% 53% 36% 35% 65% 42% 41% 17% Bron: UWV, bewerking Etil 2
Tabel 2 Aantal NWW naar kenmerk, absoluut en mutatie ten opzichte van vorig, Overijssel, 2011 2012 Oktober Januari April Juli Oktober Totaal 31.980-0,7% 36.040 12,7% 34.540-4,2% 33.710-2,4% 36.040 6,9% Geslacht Mannen 15.930-2,3% 19.170 20,3% 18.110-5,5% 17.950-0,9% 19.030 6,0% Vrouwen 16.050 0,8% 16.870 5,1% 16.430-2,6% 15.760-4,1% 17.010 7,9% 15-27 jaar 3.020-2,6% 4.030 33,4% 3.780-6,2% 3.610-4,5% 4.300 19,1% Leeftijd 27-50 16.830-1,1% 19.020 13,0% 18.170-4,5% 17.590-3,2% 18.900 7,4% 50-64 12.130 0,2% 12.990 7,1% 12.600-3,0% 12.510-0,7% 12.840 2,6% Werkloosheidsduur 0-6 maanden 9.030 2,4% 13.270 47,0% 11.860-10,6% 11.140-6,1% 13.530 21,5% > 6 maanden 22.950-2,0% 22.770-0,8% 22.690-0,4% 22.560-0,6% 22.510-0,2% Laag 14.900-0,4% 16.280 9,3% 15.520-4,7% 14.590-6,0% 14.900 2,1% Opleidingsniveau Middelbaar 12.750-2,0% 15.120 18,6% 14.440-4,5% 14.280-1,1% 15.660 9,7% Hoog 4.330 1,6% 4.630 6,9% 4.590-0,9% 4.840 5,4% 5.480 13,2% Vervolgens laat tabel 2 de ontwikkeling van het aantal werklozen naar kenmerken zien in Overijssel. Ten opzichte van juli is de werkloosheid in alle groepen gestegen, met uitzondering van de langdurig werklozen. Het absolute aantal werklozen dat langer dan 6 maanden werkloos is daalt zelfs al sinds oktober vorig jaar. Dit wordt met name veroorzaakt door een daling van het aantal jongeren dat langdurig werkloos is. Opvallend is echter de sterke stijging van het totaal aantal werkloze jongeren (met name jongeren die korter dan 6 maanden werkloos zijn). In oktober nam dit aantal toe met 19,1%, vergeleken met juli 2012. De stijging ten opzichte van oktober 2011 is maar liefst 42%. Vooral het aantal middelbaar en hoger opgeleide werkloze jongeren is hard gestegen in oktober. Het aantal werklozen van 50 jaar en ouder groeit ook wel, maar minder snel. In oktober nam dit aantal toe met 2,6%, ten opzichte van 4,8% in Nederland. Vergeleken met oktober 2011 groeide het aantal werkloze ouderen met 5,8%, vergeleken met 7,4% in Nederland. De werkloosheid onder ouderen stijgt daarmee in Overijssel minder hard dan landelijk. Tenslotte neemt ook het aantal hoog opgeleide werklozen snel toe in Overijssel. In oktober steeg dit aantal met 13,2% en ook in juli was er al sprake van een toename van 5,4%. Op jaarbasis nam het aantal werklozen met een hoog opleidingsniveau toe met 26,6%. Landelijk was dit 21,9%. Werkloosheid op gemeentelijk niveau Naast het aantal werklozen in Overijssel, is het interessant om in te zoomen op gemeenten. Figuur 2 (volgende pagina) laat zien dat Enschede de enige gemeente is waar het aantal werklozen in oktober 2012 is gedaald ten opzichte van een jaar geleden. In alle andere gemeenten is het aantal werklozen juist toegenomen. Wanneer de 10 gemeenten met het hoogste aantal werklozen worden bekenen, valt op dat in Kampen het aantal NWW ers is toegenomen met 340 (36,6%). Ook in Hengelo (+16,7%), Zwolle (+14,8%) en Hardenberg (+13,4%) is de toename relatief groot. 3
Figuur 2 Bron: UWV, bewerking Etil 4
Tabel 3. Totaal aantal ontstane vacatures Overijssel en de drie RPA-gebieden, 3 e 2011, 1 ste en 3 e 2012 2011 3 e 2012 1 ste 2012 3 e Ontwikkeling 3 e kwart. 2011 3 e kwart. 2012 Ontwikkeling 1 ste kwart. 2012 3 de kwart. 2012 Overijssel 9.360 8.110 7.130-24% -12% Stedendriehoek 4.850 3.980 4.030-17% 1% Twente 4.700 4.000 3.580-24% -11% IJssel-Vecht 3.660 3.350 2.800-23% -16% Bron: Jobfeed, bewerking Etil Het aantal vacatures daalt Een andere indicator voor het economische sentiment is het aantal vacatures. In de nieuwsbrief van september werd al duidelijk dat het aantal ontstane vacatures in het eerste van 2012 was gedaald, vergeleken met het derde van 2011. Nieuwe cijfers laten zien dat het aantal ontstane vacatures in het derde van 2012 nog verder is afgenomen (tabel 3). Wanneer het aantal vacatures in het derde van 2012 wordt vergeleken met 2011, is te zien dat in Overijssel 24% minder vacatures ontstonden. Ook in de RPA-gebieden is er sprake van een grote terugval. Vergeleken met het eerste van 2012 nam het aantal ontstane vacatures in Overijssel (-12%), Twente (-11%) en IJssel-Vecht (-16%) ook af. Uitzondering is Stedendriehoek, waar in het derde 1% meer vacatures ontstonden dan in het eerste van 2012. Vergeleken met het derde van 2011 is er echter ook in Stedendriehoek sprake van een sterke afname. Overschot of tekort aan arbeidskrachten? Nu de werkloosheid snel oploopt en het aantal vacatures afneemt, lijkt er op korte termijn een overschot aan arbeidskrachten te ontstaan op de arbeidsmarkt. Toch worden voor de toekomst nog steeds grote tekorten verwacht. Hierdoor lijkt er sprake te zijn van een arbeidsmarktparadox. De vraag naar arbeidskrachten wordt echter bepaald door zowel de uitbreidings-, als de vervangingsvraag. Bij de uitbreidingsvraag gaat het om groei of krimp van de werkgelegenheid. In tijden van economische achteruitgang, zoals nu het geval is, zal ook de werkgelegenheid minder hard, of zelfs helemaal niet groeien. Hierdoor zal ook de vraag minder snel toenemen. Bij vervangingsvraag gaat het om werknemers die het bedrijf verlaten als gevolg van (met name) pensionering, maar ook voor zorgtaken of arbeidsongeschiktheid. Voor de vervangingsvraag is dus vooral de leeftijdsverdeling van werknemers belangrijk; hoe ouder werknemers zijn, hoe groter de uitstroom is de komende jaren. Gegeven de toenemende vergrijzing worden in de toekomst nog steeds (grote) tekorten op de arbeidsmarkt verwacht. Vooralsnog is het effect van de crisis echter groter dan de vergrijzing. Hierdoor daalt het aantal vacatures en ontstaat er een grotere arbeidsreserve omdat het aantal werklozen toeneemt. Op de korte termijn is er dus, in het algemeen, een overschot op de arbeidsmarkt. Toch zijn er nog altijd sectoren waarin tekorten bestaan of zullen ontstaan. Met name op de middellange termijn zullen deze tekorten tot uiting komen. Deze situatie vraagt om tweeledig beleid. Op de korte termijn zal de nadruk moeten liggen op het grote aantal werklozen en het overschot aan arbeidskrachten dat hierdoor ontstaat. Hierbij kan gedacht worden aan omscholing, aanpassing of opwaardering van werklozen. Op de langere termijn zal de focus moeten liggen op de tekorten op de arbeidsmarkt. Hierbij is een goede aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt belangrijk. Uiteraard zijn dit geen makkelijk uitvoerbare trajecten. Hierbij speelt op korte termijn ook de op slot zittende huizenmarkt een rol, waardoor de mobiliteit op de arbeidsmarkt verstoord wordt. Ook nieuwe kabinetsbesluiten als de verhoging van de AOW-leeftijd gaan hun effect op de arbeidsmarkt hebben. Conclusie Deze nieuwsbrief geeft een update van de werkloosheidscijfers in Overijssel, naar aanleiding van recente cijfers van zowel het CBS als het UWV. Inmiddels is duidelijk dat de werkloosheid niet ontzien wordt door de crisis, alhoewel het er aanvankelijk op leek dat de gevolgen slechts mild zouden zijn. Naar nu blijkt neemt in Overijssel het aantal werklozen snel toe en worden met name steeds meer jongeren werkloos. De werkloosheid onder ouderen stijgt daarentegen minder snel dan landelijk. Daar tegenover staat de stijgende werkloosheid onder hoog opgeleiden, hetgeen onderstreept dat afgestudeerden steeds meer moeite krijgen bij het vinden van een geschikte baan. De economie blijft echter met veel onzekerheden omgeven. Ook de effecten van besluiten die zijn genomen in het regeerakkoord zijn nog onduidelijk. Welke gevolgen heeft bijvoorbeeld de versoepeling van het ontslagrecht, of de op handen zijnde bezuinigingen in de overheids- en zorgsector? Een ding is echter wel duidelijk: de stijgende werkloosheid toont aan dat de crisis (voorlopig) nog niet ten einde is. Colofon Deze nieuwsbrief is opgesteld door Etil in opdracht van de provincie Overijssel in het kader van het project Arbeidsmarkt Prognoses Overijssel (APO). De volgende nieuwsbrief verschijnt in maart 2012. De nieuwsbrieven en overige APO-informatie is te vinden via de databank overijssel.databank.nl 5 Foto s: Ben Vulkers