De Verbinding. Monica Petter. [EEN BESCHRIJVING VAN DE LEERLIJN ECO- LOGIC VAN DE VERBINDING] Uitleg over de leerlijn Eco- logic

2013 De Verbinding Monica Petter [EEN BESCHRIJVING VAN DE LEERLIJN ECO- LOGIC VAN DE VERBINDING] Uitleg over de leerlijn Eco- logic

INHOUD Kenmerken Eco- logic... 1 Inleiding leerarrangmenten Milieu en Techniek: Eco- logic... 2 De vier fases naar een eco- herstellende school... 7 Leerdoelen voor duurzame ontwikkeligen... 8 Welke inhoud /thema s komen aan de orde in de leerarrangementen Eco- logic?... 10 De tien duurzame thema s... 10 Welke materialen worden ingezet voor de leerarrangementen?... 11 Digitale bronnenboekjes... 11 Fysieke magazines... 11 Een digitale leeromgeving... 11 Docenten handleidingen... 12 Docenten trainingen... 12 Aanbod van gastlessen, coaches en excursies door experts... 12 Train de trainer: Coachen van het leerarrangement... 13 Werkvormen van Eco- logic... 13 Eindproduct Eco- logic... 13 Activiteiten van de leerlingen... 13 Basisvoorwaarden... 14 Regionaal lesmateriaal... 15

VERANTWOORDING Voor u ligt een document wat informatie geeft over de leerlijn Eco- logic die wordt ontwikkeld door De Verbinding. KENMERKEN ECO- LOGIC Eco- logic bestaat uit een leerarrangement over Milieu en Techniek. In Eco- logic staat het verduurzamen van de school en de omgeving van de school, centraal. De inhoud van de leerarrangementen van Eco- logic sluit aan bij de kerndoelen voor het domein Mens en Natuur en Mens en Maatschappij voor het Voortgezet Onderwijs. Eco- logic bestaat uit een leerarrangement en tien bronnenboekjes over tien duurzame thema s, met daarbij behorende oriëntatie en ontwerpopdrachten. Eco- logic richt zich op complete leergemeenschappen en betrekt zo veel mogelijk regionale bedrijven en de omgeving van de school, in het lesprogramma. Voor sommige regio s wordt er een speciale webpagina of website ontwikkeld met informatie uit de regio, regionale opdrachten en een regionaal aanbod voor gastdocenten, gastlessen en excursies op innovatieve en milieu bewuste bedrijven. Het leerarrangement is nog in ontwikkeling. Het wordt in samenwerking met verschillende partijen als het NMCH Haarlemmermeer, Ivalon, Technotrend, IVN, innovatieve bedrijven en docenten in het Voortgezet Onderwijs, gerealiseerd. De eerste pilots zullen in het schoolsemester van 2013-2014 worden uitgevoerd. 1

LEERARRANGEMENTEN MILIEU EN TECHNIEK voor complete leergemeenschappen Idee is gedeponeerd bij IDEPO (bureau voor intellectuele eigendom) nummer 047475. INLEIDING LEERARRANGMENTEN MILIEU EN TECHNIEK: ECO- LOGIC Er is steeds meer behoefte in het Voortgezet Onderwijs aan regionale leerarrangementen voor milieu educatie met bijbehorend lesmateriaal. Niet alleen om dat er binnen het Voortgezet Onderwijs meer aandacht is voor duurzame ontwikkeling. Ook omdat vakken als ANW, Technasium en O&O behoefte hebben aan concrete en regionale inbreng voor projecten. Een kenmerk van een leerarrangement is dat het werkproces van een leerling aangestuurd wordt door het vaststellen van individuele leerdoelen, die samen met een coach in het begin van een traject worden vastgelegd. Leerlingen moeten aan het eind van het project kunnen aantonen dat ze over de vastgestelde competenties, horende bij hun eerder vastgelegde leerdoelen, beschikken. De leerroute die een leerling daarvoor bewandelt kan individueel zijn. Het Technasium, Science, NLT, Onderzoeken en Ontwerpen, WON en ANW zijn vakken die al (deels) werken met leerarrangementen. De leerprocessen van een leerarrangement zijn non- lineair omdat ze cyclisch van aard zijn. De output van de ene cyclus vormt de input voor de volgende cyclus. Kenmerken binnen een leercyclus zijn (Bron: (Johnson, 2010): De leerlingen krijgen een breed scala aan input voorgeschoteld Leerlingen volgen verschillende routes De uitkomsten zijn afhankelijk van wat er opkomt en daardoor onvoorspelbaar Het leerproces is zelfsturend (het krijgt vorm door de activiteiten) Vakgebieden sluiten op elkaar aan Rollen zijn flexibel Er wordt snel geschakeld tussen delen en gehelen Mensen ontwikkelen zich samen in een gemeenschappelijke leeromgeving Om met succes leerarrangementen voor Milieu en Techniek educatie te implementeren binnen het huidige Nederlands Voortgezet Onderwijs, zouden de leerarrangementen volgens ons in eerste instantie zoveel mogelijk moeten kunnen aansluiten bij de wijze waarop momenteel scholen hun onderwijs hebben vorm gegeven. Het Voortgezet Onderwijs in Nederland is op veel scholen nog zo georganiseerd, dat vakken afzonderlijk van elkaar worden gegeven door speciale vak leerkrachten. Vakoverstijgend onderwijs wordt meestal gerealiseerd door gebruik te maken van projecten of door speciale vakken aan te bieden, zoals Science, O&O, NLT, Science, WON, ANW en Technasium. Een aantal scholen werken met speciaal ingerichte leeromgevingen en docententeams die leerlingen coachend begeleiden bij hun taken. Docenten met verschillende disciplines werken meestal al samen aan de leerinhoud en begeleiding van de leerprocessen binnen de projecten en samengestelde lessen/vakken. De Verbinding zoekt om die reden aansluiting met projecten en samengestelde vakken die zich nu ook al (vakoverstijgend) bezig houden met Milieu en Techniek educatie. We willen maatwerk realiseren door de wensen/behoefte die docenten zelf hebben voor Milieu en Techniek educatie mee te nemen in het arrangement of speciale regionale opdrachten voor scholen te arrangeren in samenspraak met regionale bedrijven. 2

De Verbinding wordt geleid door Henk Petter. Henk heeft twintig jaar lang gewerkt in de elektronica, telecom branche en ICT. Henk heeft alle facetten in het bedrijfsleven meegemaakt. Van productie medewerker tot research medewerker, van monteur en bekabelingsexpert tot orderverwerking, verkoper en ICT specialist. Henk heeft daarna de stap gemaakt naar het onderwijs. Hiervoor heeft hij een vierjarige opleiding bij Windesheim voor docent techniek met succes gevolgd. Henk heeft inmiddels op zeven scholen stage gelopen en gewerkt. Henk heeft erg veel gehad aan de periode dat hij gewerkt heeft op het Kaj Munk College in Hoofddorp en het Reitdiep College in Groningen. Hij heeft daar samen met collega s aan de uitwerking van opdrachten kunnen werken. Henk heeft lesgegeven van LWOO niveau tot en met VWO plus niveau. Henk wordt bijgestaan door zijn vrouw Monica. Zij houdt zich met name bezig met het plannen van de activiteiten, het beantwoorden van de telefoon en het emailverkeer, het informatie verzamelen voor de educatieve leermiddelen die worden ontwikkeld, en het uitdenken van de leerlijnen en de eerste opzet van de leerling opdrachten. Monica is afgestudeerd voor docente plantenteelt en heeft meer dan tien jaar lesgegeven in het Voortgezet Onderwijs. Ze gaf meer dan zeven jaar plantenteelt, biologie en verzorgingslessen in het LWOO, en heeft tevens vier jaar lang biologie en verzorgingslessen gegeven van VMBO tot en met HAVO niveau. Monica heeft haar stages en haar eerste werkervaring gedaan op agrarische scholen. Ze heeft daarna gewerkt op het IMC in Rijswijk, wat nu doorgaat onder de naam Stanislas College en vervolgens bij het Griftland College in Soest. Het idee van De Verbinding om een groene Milieu en Techniek leerlijn te ontwikkelen, is gebaseerd op de eigen interesse en ervaring wat is opgedaan. Henk en Monica hebben beide ervaring in het lesgeven binnen het Voortgezet Onderwijs in de vakken techniek, biologie, verzorging, plantenteelt en aanleg en onderhoud. Ze hebben zelf ervaren wat werkt in het onderwijs, wat moeilijker van de grond komt of gewoonweg niet werkt met leerlingen tussen de twaalf en zestien jaar. Ze hebben goed geluisterd naar collega s en hebben gevraagd naar waar hun wensen liggen wat betreft vernieuwing in het lesmateriaal voor het vak techniek. Daarnaast heeft Henk onderzoek gedaan naar de implementatie voor bio- gerelateerde techniek in het onderwijs. Het concept voor de groene Milieu en Techniek leerlijn die De Verbinding ontwikkelt, is ontstaan door samenwerking met verschillende organisaties, gesprekken met diverse pioniers zoals Max de Corte (Moestuinman) en Sophia van Ruth (www.urbanedibles.eu), door diverse boeken te lezen en studies te volgen. Zo heeft Monica bijvoorbeeld meegewerkt bij het uitdenken van een concept over vergroening van scholen en de schoolomgeving. Dit was in het kader van een opzet voor een website en een programma, wat door Stichting Visiria werd ontwikkeld in 2009 over regionale groenbeleving in het basis onderwijs, vanuit regionaal perspectief. Op de website www.groenbeleving.nl kunt u de uitwerking lezen die stichting Viseria hier aan heeft gegeven. Vanuit het programma Scholen voor Duurzaamheid is ervaring opgedaan met projectmatig onderwijs gericht op milieu educatie in samenwerking met het bedrijfsleven. Monica Petter heeft een artikel hierover geschreven voor de VeDoTech. Er zijn in deze periode gesprekken geweest met IVN Noord en De Verbinding over de aanpak van Scholen voor Duurzaamheid. In het VO plan van het NMCH, geschreven door Rudy Klaassen van het NMCH in Haarlemmermeer, wordt beschreven hoe er door het NMCH een regionale invulling wordt gegeven aan projecten gericht op duurzaamheidseducatie. De Verbinding is een samenwerking aangegaan met het NMCH en heeft de intentie om aan te sluiten bij de doelstellingen die beschreven staan in het VO plan, wat is ontwikkeld door het NMCH. De ervaring die is opgedaan in het onderwijs, de samenwerking met Stichting Viseria, de samenwerking met het NMCH en Technotrend, zijn, samen met het boekje Leren van de natuur door Ken Webster & Craig Johnson en het boek Bio- related technology van Ernest N. Savage, de belangrijkste inspiratiebronnen geweest voor het ontwikkelen van een leerlijn voor leerarrangementen Milieu en Techniek voor complete leergemeenschappen. 3

Het document Duurzame ontwikkeling is leren vooruitzien geschreven door Ton Remmers van het expertisecentrum voor leerplanontwikkeling SLO, beschrijft een kader voor educatie gericht op duurzame ontwikkelingen. De adviezen en richtlijnen van dit kernleerplan zijn gebruikt bij de ontwikkeling van het leerarrangement Milieu en Techniek. De groene Milieu en Techniek leerlijn van De Verbinding gaat uit van tien duurzame thema s. De uitwerking van deze tien thema s vormen samen de basis voor een leerarrangement voor Milieu en Techniek educatie. Voor ieder thema is er een bronnenboekje. Het bronnenboekje legt kort en krachtig belangrijke concepten uit, en verwijst naar bronnen binnen de pearltree en de beveiligde digitale leeromgeving van De Verbinding, waar meer informatie te vinden is over een bepaald concept of onderwerp. Naast de tien bronnenboekjes zijn er verschillende bijbehorende oriëntatieopdrachten en ontwerpopdrachten. Samen met een docent of coach bepaalt een leerling wat hij wil leren en welke opdrachten hij daarvoor wil gebruiken. Een docent of coach geeft daarbij tevens aan welke onderdelen een leerling verplicht moet uitvoeren. Er wordt een individuele leerroute uitgestippeld. In de leerroute staan de vrije en verplichte leerdoelen beschreven, de te behalen competenties, de wijze waarop de competenties worden aangetoond met bijbehorende beoordelingseisen, en een planning van de opdrachten en aanverwante activiteiten. De oriëntatie en de ontwerpopdrachten worden zoveel mogelijk gekoppeld aan het regionale bedrijfsleven en regionale vraagstukken. Het regionale NME centrum en aanverwante organisaties zoals Ivalon en Technotrend hebben hierin een bemiddelende rol en/of een makelaarsrol. Naast regionale opdrachten zijn er ook standaard ontwerpopdrachten ontwikkeld, die los staan van de regio. Hierdoor is het voor een school, die niet in samenwerking met het bedrijfsleven en een NME centrum ontwerpopdrachten wil uitwerken, ook mogelijk gebruik te maken van het lesmateriaal. Hoogstwaarschijnlijk is er een overlap tussen het concept van de Milieu en Techniek leerarrangementen die De Verbinding ontwikkelt, en de inhoud/werkwijze van andere initiatieven. We streven dan ook naar samenwerking, en willen initiatieven en lesmateriaal van andere organisaties betrekken in de arrangementen. Voor De Verbinding staat samenwerken met andere partijen en organisaties om samen goed en gefundeerd onderwijs te ontwikkelen, centraal. De Verbinding steekt zelf heel veel tijd en energie in de ontwikkeling van het lesmateriaal. Vandaar dat we zorgvuldig het lesmateriaal beheren en docenten willen begeleiden bij de implementatie. We werken niet open source. Het lesmateriaal is auteursrechtelijk beschermd. Docenten kunnen gratis gebruik maken van het lesmateriaal en het lesmateriaal vermeerderen, mits we hiervan op de hoogte zijn. Voor het hosten van het digitale lesmateriaal voor klassen vragen we een onkostenvergoeding. Het lesmateriaal aanpassen/veranderen staan we alleen toe onder bepaalde voorwaarde. Deze voorwaarde zijn bij De Verbinding op te vragen. Het slagen van een regionale inbreng voor de leerarrangementen is afhankelijk van de mate waarin er goed wordt samengewerkt tussen De Verbinding, NME/IVN (of andere milieu organisatie met milieu educatie in het VO als doelstelling), scholen en het bedrijfsleven. Ivalon en Technotrend hebben voor De Verbinding daarin ook nog een bijzondere rol. Zowel Jurgen Tielbeke (Technotrend) als Patrick van der Hofstad hebben ervaring in het trainen van NME medewerkers. Ze hebben tevens ervaring in het inzetten van medewerkers die vanuit de bijstand passend werk zoeken. Met Ivalon en Technotrend is er naast een bemiddelende rol, ook een samenwerkingsverband aangegaan om het programma Train de trainer op te zetten. We vinden het belangrijk dat binnen de samenwerking, ieder vanuit zijn eigen rol, inbreng kan hebben. Daarin is voor iedere samenwerkingspartner authenticiteit essentieel. Het succes hangt mede af van de mate waarin iedereen binnen z n eigen kaders blijft werken. Het is belangrijk om te 4

benoemen waar je als organisatie voor staat, wat je komt brengen in de samenwerking en wat je komt halen in de samenwerking. Integer en betrouwbaar naar elkaar zijn, vinden we daarin belangrijk. Educahe de Verbinding Ivalon en Technotrend Complete leergemeenschap VO Scholen Bedrijven NME/IVN/ Milieu organisahe De rol die De Verbinding wil hebben, is de rol van arrangeur. We willen HET lesmateriaal ontwikkelen, waar docenten behoefte aan hebben en wat aansluit bij overheidsdoelstellingen met betrekking tot Milieu en Techniek educatie. Daarin streven we naar een zo breed mogelijke regionale samenwerking met (inter)nationale en lokale milieu organisaties (als NME, IVN, Agentschap NL en Ecovillage Kan Awen), innovatieve bedrijven en andere organisaties die zich bezig houden met duurzaamheid. De Verbinding wil zich onderscheiden door het op maat kunnen werken voor zowel scholen als bedrijven wat betreft het arrangeren van Milieu en Techniek educatie. Naast het ontwikkelen van lesmateriaal, biedt De Verbinding trainingen voor docenten aan, om het lesmateriaal goed te kunnen implementeren in het huidige onderwijs en het curriculum van een school. De Verbinding wil zelf niet de rol van makelaar of bemiddelaar aannemen. We willen hooguit een paar keer mee gaan naar bedrijven en scholen om contact te leggen en mee te werken aan een integere en betrouwbare werkrelatie. We vinden het belangrijk dat de bemiddeling van de wensen van scholen en de wensen van bedrijven, gecoördineerd wordt vanuit een andere organisatie. Het is voor De verbinding wel belangrijk dat wanneer er een (gezamenlijke) opdracht ligt voor het arrangeren van lesmateriaal, er zowel vanuit de school als vanuit het bedrijf een contactpersoon is waarmee De Verbinding kan afstemmen over de inhoud van de opdracht. In sommige gevallen nemen we uit ons zelf contact op met bedrijven. Dit is vaak om algemene oriëntatie opdrachten uit te werken of om de inhoud van de bronnenboekjes te kunnen samenstellen. We hebben lang gezocht naar een naam voor de groene leerlijn. Uiteindelijk zijn we op de naam Eco- logic uitgekomen. Hieronder vindt u een bloemlezing van een paar citaten uit het boekje Leren van de natuur, geschreven door Ken Webster & Graig Johnson, waarin De Verbinding zich kan vinden. 5

"Weet je wat pas echt radicaal is? Dat is de stelling dat we het redden met precies zo doorgaan zoals we de dingen vandaag de dag doen. Het is een uitermate radicale stelling dat de gebruikelijke gang van zaken zal volstaan, omdat als we doorgaan met wat we tegenwoordig doen - het uitstoten van dezelfde hoeveelheden broeikasgassen, dezelfde aantasting van eco-systemen, dezelfde vergiftiging - de planeet tegen het eind van deze eeuw niet meer geschikt zal zijn voor bewoning. Voor de bottere leiders op onderwijsgebied gaat het dan om zoiets praktisch als banen, carrières en vooruitzichten. Reden genoeg voor verandering... James Pitt zegt het volgende: "Als docent wil ik mijn studenten betrekken bij de discussie van echte kwesties op het gebied van sociale, economische en ecologische rechtvaardigheid en hun onderlinge verbanden. Ik wil dat het lesprogramma, de schoolethiek en de relaties met de maatschappij 'rondom' de school allemaal beïnvloed worden door de inhoud van deze discussies. Britse overheidsprcgramma's als Every Child Matters, Sustainable Schools en Extended Schools sporen me zelfs hiertoe aan. Maar schoolsystemen zijn niet ontworpen om dergelijke discussies te actueren. Lesprogramma's gebaseerd op individuele leerprestaties belemmeren dit, net als de eindeloze slijtageslag van Cito-toetsen, rapportageplicht en schoolvergelijkingsystemen. Van de dagelijkse administratieve rompslomp kan iedere leraar een punthoofd krijgen. Het lijkt er niet op dat scholen een geschikt terrein zijn voor een radicale herinterpretatie. Maar binnen iedere school zijn er kleine onderdelen of subsystemen die potentieel ruimte bieden voor echt onderwijs over duurzaamheid. Sommige onderwerpen, waarbij de inhoud niet zo nauw omschreven is, kunnen duurzaamheid adopteren als een 'denkkader' dat hun hele systeem van werken en afdelingsethiek vormgeeft (een voor de hand liggend voorbeeld is Ontwerp & Techniek). Het nieuwe Engelse raamwerk stimuleert om dingen op radicaal nieuwe manieren te doen, waaronder vakoverschrijdende activiteiten: Afzonderlijke leraren kunnen gebruik maken van afzonderlijke lessen om kwesties van duurzaamheid en rechtvaardigheid te behandelen. In feite is er is geen enkel onderdeel van het leven op school dat niet op een of andere wijze kan worden verbonden met leren voor duurzame ontwikkeling. Ik geloof dat we, als we deze uitdaging aangaan, opnieuw aansluiting zullen vinden met onze oorspronkelijke visie op en motivatie om mensen op te leiden om les te geven." 6

DE VIER FASES NAAR EEN ECO- HERSTELLENDE SCHOOL De leerarrangementen Milieu en Techniek Eco- logic hebben als uitgangspunt de scholen zelf te verduurzamen, gebaseerd op de theorie van de 3 C s Curriculum, Campus en Community van het Britse overheidsprogramma Sustainable Schools. (Johnson, 2010) Fase Omschrijving Acties en leer activiteiten 1 Exploratief Eco team ontwikkelt activiteiten op school. Basale kennis van onderwerpen en hoofdzakelijk individuele keuzes en acties over oplossingen. Draag je steentje bij, recycling, opruimacties, persoonlijke voetafdruk. Losstaande buurtprojecten. 2 Assimilatie Schoolbestuur gaat iets extra s doen. Van business as usual naar groener en eerlijker. 3 Strategisch Onderwijs doet flinke strategische investeringen. Nadruk van zowel bedrijven en overheden als het individuele. Veel interesse in mogelijke toekomsten en kritisch denken buiten de kaders. Discussie over het aansluiten van nieuwe vaardigheden op groene banen. Bijvoorbeeld ontwerp voor ontmanteling, systeemdenken. Sturing van keuzes over dagelijkse uitgaven. Bijvoorbeeld de inkoop van energie, voetafdruk van de school, duurzaam inkoopbeleid goederen. School als gemeenschapsgoed, duidelijker profilering op het gebied van milieu- en sociale kwesties. Schooltuinen met betrokken buurt. Meer dan 60% besparing op energie en materialen. Strategische benadering voor schoolreizen, waterbeheer, etc. School als leverancier van lokale gemeenschap/economie (energie, afvalverwerking, voedsel). 4 Geëvolueerd tot eco- herstellend Structuur onderwijs op de duurzaamheidsagenda. Systeemdenken heeft voorkeur als wereldbeeld bij docenten en leerlingen bij ontwerp van 3- C programma s. Leren hoe te leren is de voornaamste activiteit met integratie van inhoud en vaardigheden, sterk toegesneden op de persoon. Medewerkers van school/universiteiten de leerfaciliteringsrollen met andere belanghebbende in de sociale omgeving. Leren via internet is belangrijk. Grens school/buurt vervaagt. Lokale gemeenschap als leverancier van werk, kennis en vaardigheden m.b.t. de duurzame ontwikkelingsagenda. 7

LEERDOELEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELIGEN In het document Duurzame ontwikkeling is leren vooruitzien geschreven door Ton Remmers van het expertisecentrum voor leerplanontwikkeling SLO in 2007, worden de volgende leerdoelen beschreven: (Voor de beschrijving van de leerdoelen worden citaten uit dit document gebruikt.) ALGEMENE DOELSTELLING Onderwijs hoort te inspireren, de creativiteit te stimuleren en mensen op te leiden tot kritische denkers en verantwoordelijke burgers. Duurzame ontwikkeling vraagt om het maken van keuzes en het vinden van creatieve oplossingen in voorkomende dilemma s en bij strijdigheid van belangen. Het onderwijs moet mensen basiskennis, - inzichten, - waarden, - vaardigheden, - begrippen en - houdingen meegeven, waardoor zij in staat zijn als verantwoordelijke burgers weloverwogen keuzes te maken. (Ton Remmers, SLO expertisecentrum voor leerplanontwikkeling, 2007) KENNISDOEL Leerlingen kunnen aan het eind van het funderend onderwijs op een voor hem of haar passend niveau: Uitleg geven over wat duurzame ontwikkeling inhoudt in termen van de samenhang tussen economische ontwikkeling, sociale en culturele ontwikkeling en ecologische ontwikkeling. (Ton Remmers, SLO expertisecentrum voor leerplanontwikkeling, 2007) VAARDIGHEIDSDOELEN Leerlingen kunnen aan het eind van het funderend onderwijs, aansluitend bij de gebruikelijke vakoverstijgende vaardigheden, in staat op een voor hem of haar passend niveau: Concepten zoals leefomgeving, milieu, leefgemeenschap, wereldburgerschap, samenleving, ontwikkeling en technologie te onderzoeken en te gebruiken en deze concepten te duiden in termen van ruimte en tijd (lokale, nationale en mondiale gebeurtenissen/ ervaringen); Betekenisvolle vragen te stellen die richting geven aan het zoeken naar relevante informatie en antwoorden; Een spectrum aan bronnen en technologieën kritisch te beschouwen en te gebruiken bij het zoeken naar antwoorden; Samen te werken en deel te nemen aan besluitvorming in heterogene groepen; Verschillende belangen te onderkennen; Een toekomstvisie te ontwikkelen; Informatie te analyseren en op waarde te beoordelen, daar kritisch op te reflecteren, de informatie te verinnerlijken en te gebruiken als argumenten; Inclusief te denken, rekening houdend met de complexiteit van dingen in termen van systeemperspectieven; Te argumenteren en te redeneren (aspecten van burgerschapsvorming). (Ton Remmers, SLO expertisecentrum voor leerplanontwikkeling, 2007) 8

HOUDINGSDOELEN Leerlingen kunnen aan het eind van het funderend onderwijs op een voor hem of haar passend niveau een grondhouding ontwikkeld die wordt gekenmerkt door: Verwondering en nieuwsgierigheid; Waardering en respect voor de onderlinge afhankelijkheid en de gelijkwaardigheid van alle levensvormen; Waardering en respect vanuit de eigen cultuur en de eigen gemeenschap voor andere culturen; Erkenning van de onderlinge afhankelijkheid van de wereldgemeenschap; Inzicht in onevenwichtigheden en onrechtmatigheden in de welvaartsverdeling, commitment aan mensenrechten en aan vreedzame oplossingen van conflicten; Evenwichtige afwegingen bij conflicterende belangen; Eigen keuze voor een duurzame en participerende levensstijl. (Ton Remmers, SLO expertisecentrum voor leerplanontwikkeling, 2007) 9

WELKE INHOUD /THEMA S KOMEN AAN DE ORDE IN DE LEERARRANGEMENTEN ECO- LOGIC? DE TIEN DUURZAME THEMA S Milieu en Techniek Betrekken en deelnemen Problemen en oplossingen Stad en landschap Voedsel en Cosmetica Bouwen en Gebouwen Sterkte/zwakte analyse over hoe duurzaam een school is Duurzame energie Inkoop, productie en afval Water: drinkwater en oppervlakte water Reizen en transport Gezondheidszorg en Welzijn 10

Welke materialen worden ingezet voor de leerarrangementen? De leerarrangementen bestaan uit de volgende onderdelen: Tien digitale bronnenboekjes Tien fysieke magazines Een digitale leeromgeving met standaard ontwerpopdrachten, aanvullende informatie via een pearltree, competentieformulier(en) en een format voor bij het uitwerken van ontwerpopdrachten Een digitale leeromgeving met per regio regionale informatie en regionale opdrachten Docenten handleidingen Docenten trainingen gebaseerd op de tien duurzame thema s Aanbod van gastlessen en excursies door experts DIGITALE BRONNENBOEKJES Het leerarrangement Eco- logic bestaat uit tien thema s met aanverwant een bronnenboekje. In de bronnenboekjes van Eco- logic worden de concepten over het betreffende thema globaal uitgelegd. Er worden bij de redactionele artikelen links vermeld, die verwijzen naar de pearltree. De pearltree verwijst naar websites waar meer informatie te vinden is over het desbetreffende thema/concept. De teksten zijn geschreven om de intrinsieke motivatie te stimuleren en om concepten aan te reiken. De digitale bronnenboekjes/magazines worden gepubliceerd op de website van De Verbinding, en zijn door iedereen te downloaden en te vermenigvuldigen (ook via ELO). Het is niet toegestaan uit de bronnenboekjes te knippen, te plakken of andere bewerkingen toe te passen. De rechten zijn beschreven onder CREATIVE COMMONS: Naamsvermelding- NietCommercieel- GeenAfgeleideWerken 3.0 Unported (CC BY- NC- ND 3.0). FYSIEKE MAGAZINES De tien bronnenboekjes kunnen ook fysiek worden afgedrukt in de vorm van een magazine. Via De Verbinding kunnen de magazines worden besteld tegen de reële kostprijs. EEN DIGITALE LEEROMGEVING De digitale leeromgeving is te betreden met een persoonlijke inlogcode. De inlogcode is te krijgen bij De Verbinding of bij een NME centrum waarmee De Verbinding een educatie deal heeft afgesloten. De Verbinding verrekent de hostingskosten met gebruikers en NME centra voor het gebruik van de digitale leeromgeving. In de digitale leeromgeving staan: Standaard ontwerpopdrachten Aanvullende informatie via een pearltree Competentieformulier(en) Een format voor bij het uitwerken van ontwerpopdrachten Een digitale leeromgeving met per regio met regionale informatie en regionale opdrachten 11

DOCENTEN HANDLEIDINGEN Voor de inzet van de leerarrangementen voor het onderwijs wordt momenteel een docentenhandleiding geschreven. In de docentenhandleiding staat beschreven hoe je de tien thema s kunt inzetten binnen leerarrangementen voor Milieu en Techniek. De docentenhandleiding bestaat uit een multo map met een inleiding en per thema een handleiding. In de inleiding staat de opzet en de toepasbaarheid van de leerarrangementen binnen het Voortgezet Onderwijs beschreven. Er wordt tevens een voorbeeld gegeven hoe je de leerarrangementen kunt implementeren in het curriculum van de school. Per thema zijn de volgende onderdelen beschreven: Beschrijving van de opzet van het thema Voorbeeld hoe je de leerarrangementen kunt implementeren binnen het curriculum van je school Per thema: Zwartwit versie van het bronnenboekje Ontwerpopdrachten (met aanwijzingen hoe in te zetten) Competentieformulier Ruimte voor eigen en regionaal (les)materiaal DOCENTEN TRAININGEN Per thema wordt een docententraining gegeven van drie uur. In totaal zijn er dus tien trainingen van drie uur voor Eco- logic. In de trainingen wordt: Uitleg gegeven over de opzet van het thema De concepten uit het thema kort toegelicht De ontwerpopdracht(en) besproken Aanvullende informatie en opdrachten uit de regio besproken Gelegenheid gegeven om vragen te stellen over het thema Een training voor een bepaald thema kan worden georganiseerd op de school zelf. Ook geeft De Verbinding met regelmaat trainingen over de thema s. Voor een organisatie of een school is het starttarief 800 euro per training van drie uur (exclusief BTW). Hier kunnen maximaal 8 docenten aan deelnemen. Vanaf de negende deelnemer wordt 100 euro (exclusief BTW)per extra deelnemer per thema berekend. Wanneer De Verbinding zelf een training aanbiedt, dan wordt er 100 euro (inclusief BTW) per deelnemer per training van drie uur verrekent. AANBOD VAN GASTLESSEN, COACHES EN EXCURSIES DOOR EXPERTS De leerarrangementen kunnen worden bijgestaan door gastlessen, coaches en excursies door experts. Het aanbod hiervan is te vinden op de website van De Verbinding. Gangbaar is een tarief van 200 euro (exclusief BTW, exclusief reiskosten en exclusief materiaalkosten) per dagdeel van drie uur. Soms wordt daar van afgeweken. 12

TRAIN DE TRAINER: COACHEN VAN HET LEERARRANGEMENT Om docenten te ontzorgen, kan een school (vanaf 2014) speciaal opgeleide coaches van het NME centrum inzetten. De coaches zijn opgeleid om individuele leerroutes met leerlingen te bespreken en te begeleiden. Tevens kunnen de coaches hun hulp verlenen bij specifieke lesopdrachten, zoals het brouwen van biobrandstof en het maken van kaas en yoghurt. De Verbinding ontwikkelt momenteel, in samenwerking met Ivalon, een opleidingsprogramma. Dit programma is speciaal geschreven voor NME medewerkers die zich willen inzetten als coach voor de leerarrangementen Milieu en Techniek. WERKVORMEN VAN ECO- LOGIC Binnen de leerarrangementen staat het ontwerpen centraal. Er wordt gestreefd om binnen de ontwerpprocessen zo veel als mogelijk variatie in werkvormen aan te bieden. Dit wordt aangestuurd door bij een ontwerpopdracht in de eindbeoordelingseisen bepaalde specifieke competenties te vermelden. Getracht wordt om daarin alle acht de leer intelligenties aan te spreken. De werkprocessen worden bijgehouden via een logboek dat via het ELO kan worden opgestuurd naar de docenten. Het werkproces wordt beoordeeld met behulp van een competentieformulier. Het eindproduct van een ontwerpopdracht wordt beoordeeld aan de hand van de ontwerpeisen. EINDPRODUCT ECO- LOGIC Het eindproduct is afhankelijk van hoe de leerarrangementen binnen het curriculum worden ingezet. Per thema zijn de volgende eindproducten mogelijk: Uitwerking van de ontwerpopdracht, beschreven in een werkverslag/logboek. Een ingevuld competentieformulier Eventueel een eindproduct en een presentatie daarvan Het logboek en competentieformulier kan via het ELO worden bijgehouden. Per thema zijn beoordelingseisen geformuleerd. De leerroute die een leerling bewandeld binnen de leerarrangementen, kan individueel en op maat gemaakt zijn. De leerarrangementen zijn op maat te maken voor VMBO, en zijn zeer geschikt voor HAVO/VWO. ACTIVITEITEN VAN DE LEERLINGEN Binnen de thema s worden verschillende activiteiten uitgevoerd. De opdrachten onderscheiden zich in oriëntatie opdrachten en ontwerpopdrachten. De activiteiten staan beschreven in de bijlage. De leerlingen werken samen in een werkgroep aan een thema. Leerlingen zijn verplicht iedere les een werkplanning te maken en een logboek in te vullen. De oriëntatie opdrachten zijn vrijblijvend en meestal ook individueel in te zetten. Per thema zijn meerdere ontwerpopdrachten. Een docent kan kiezen of hij de leerling laat kiezen welke ontwerpopdracht gedaan moet worden, of dat hij daarin zelf aanstuurt. 13

Een aantal voorbeelden: Het ontwerpen van vijf opdrachten die gaan over waterbeheer in de omgeving van de school en die in te passen zijn in een water fietsroute. Het ontwikkelen van een jongeren magazine over duurzaam voedsel, medicatie en cosmetica. Het maken van een ontwerpplan en maquette voor het vergroenen van de binnen en buitenruimte in en om de school. Het maken van een plan om een deel van de school duurzaam te restylen. Het ontwerpen en produceren van een animatiefilmpje gericht op het verduurzamen van de school. Rooster BASISVOORWAARDEN Het is handig als het leerarrangement uitgevoerd tijdens een blokuur. Oriëntatie opdrachten duren meestal een blokuur. Een ontwerpopdracht is in zes blokuren te maken. Lokalen Het is handig als de oriëntatie opdrachten worden gegeven in een lokaal geschikt voor het geven van Bèta lessen. Voor de uitvoering van bepaalde ontwerpopdrachten is vaak gereedschap nodig. Een handvaardigheidslokaal of een technieklokaal zijn beide zeer geschikt voor de uitvoering van de ontwerpopdrachten. Zeker als er ook een theorieruimte aan het lokaal vastzit, of in het lokaal aanwezig is. ICT De leerarrangementen worden ondersteund door digitaal lesmateriaal. Daarvoor is het handig om ook computers/laptops of tablets in de klas te hebben. Samenwerking collega s Het beste resultaat wordt bereikt als er een samenwerking kan zijn tussen techniekdocenten, handvaardigheidsdocenten en docenten voor de vakken Mens en Natuur en Mens en Maatschappij. 14

REGIONAAL LESMATERIAAL Regionaal lesmateriaal komt tot stand door samenwerking met: Regionale NME centra Regionale milieu organisaties Regionale bedrijven die zich op innovatieve wijze inzetten voor Milieu en Techniek Scholen in de regio De Verbinding arrangeert in samenwerking met deze partijen regionaal lesmateriaal. Bedrijven en organisaties kunnen dit lesmateriaal sponsoren. Hiervoor gelden sponsorregels. Deze zijn opgesteld door het Ministerie van OCW. De regels zijn op te vragen bij De Verbinding en bij het Ministerie van OCW. Wanneer bedrijven het regionaal lesmateriaal sponsoren, wordt er een sponsorcontract opgesteld. De Verbinding blijft ten alle tijden de auteursrechten houden. In overleg met de scholen en met de bedrijven worden afspraken gemaakt over het gebruik van het regionaal lesmateriaal, de persoonsrechten en de eigendomsrechten hiervan. In een aantal gevallen zal een speciale webpagina of website aanwezig zijn waar het regionaal aanbod te vinden is. De Verbinding maakt educatie deals met NME centra en milieuorganisaties die als makelaar betrokken zijn bij scholen. Hierdoor kan het voor een school aantrekkelijker zijn om via het regionaal centrum aanbod af te nemen. Een ander voordeel om als school gebruik te maken van makelaars, is het feit dat deze makelaars een compleet overzicht hebben van regionale mogelijkheden van opdrachten voor de school. 15

16