Aanbesteding Robotisering

Aanbesteding Robotisering Stichting Management Studies (SMS), gelieerd aan werkgeversorganisatie VNO- NCW, laat voor haar donateurs, leden van het VNO- NCW en anderen wetenschappelijk praktijkonderzoek verrichten naar specifieke thema s die in de toekomst door het bestuur van belang worden geacht. De vraagstukken richten zich op het ondersteunen van algemeen management van grote ondernemingen alsmede op verschillende HR- onderwerpen. De onderzoeksrapporten worden veelal in boekvorm gepubliceerd bij Uitgeverij Van Gorcum. In de bijlage is een overzicht opgenomen van de tot nu toe verschenen ruim 80 publicaties van Stichting Management Studies (www.managementstudies.nl) in de afgelopen bijna 50 jaar. Het bestuur van Stichting Management Studies heeft besloten tot het laten verrichten van wetenschappelijk praktijkonderzoek naar robotisering in bedrijven en de gevolgen voor de arbeidsverhoudingen. Zij wenst de geschikte onderzoekspartij hiervoor te selecteren door het onderzoek aan te besteden. Het bestuur roept geïnteresseerde onderzoekspartijen op om in te schrijven op deze aanbesteding. 1. Inleiding tot het onderwerp De mogelijkheden van de voortschrijdende technologie bepaalt in toenemende mate hoe het werken en leven van mensen verandert. Naast een versnelde ontwikkeling van administreren naar informatiseren door een spectaculaire groei van digitalisering wordt geleidelijk ook steeds meer fysieke en mentale verrichtingen de mens uit handen genomen. Robotisering neemt complexere handelingen en bediening van mensen over. Hierdoor veranderen bedrijfsvoering, bedrijfsactiviteiten en - processen binnen bedrijven en dus ook de inhoud en de organisatie van werk. Functies binnen organisaties veranderen en verdwijnen zelfs. De vraag is welke kansen en mogelijkheden robotisering biedt voor bedrijven en welk effect dat heeft de arbeidsverhoudingen. Robot en robotisering Het woord robot vindt zijn oorsprong in het toneelstuk Rossum's Universele Robots uit 1920, dat door de Tsjechische schrijver Karel Čapek is geschreven. Het is afgeleid van het Tsjechische woord robota, dat 'werk' of 'verplichte arbeid' betekent. Later gaf Čapek aan dat het woord robot door zijn broer Josef is verzonnen. Volgens Wikipedia is een robot een programmeerbare machine die verschillende taken kan uitvoeren. De robot verschilt daarmee van bijvoorbeeld de zogenaamde numerieke machine, die specifiek is geprogrammeerd voor het verrichten van slechts één taak. Een robot kan dus voor verschillende toepassingen worden ingezet. Van Dale omschrijft een robot als een mechanisme dat min of meer de ge- daante van een mens heeft en bewegingen, verrichtingen of arbeid kan uitvoeren. Robotica is de leer van de robot en robotisering en een productieproces mechaniseren met behulp van robots. Robots worden vooral in Japan gemaakt door Kawasaki, Epson en Fanuc. Andere producenten van robots zijn ABB (Zwitserland), KUKA (Duitsland) en General Electric (VS). Ook Zuid- Koreanen zijn veel bezig met robots. In de laatste decennia wordt vol ingezet op het ontwikkelen van zogenaamde nanorobots, die klein genoeg zijn om bijvoorbeeld in de menselijke bloedbaan te functioneren. De verwachting is dat door de exponentiële groei van computercapaciteit robots rond 2030 in staat zijn zelf volledig zelfstandig de ontwikkeling, productie en het beheer van robots ter hand te nemen. Een fenomeen dat kan samenhangen met robots is Kunstmatige Intelligentie (KI). Hiermee worden arte- fact gecreëerd, dat een vorm van intelligentie vertoont. Van Dale geeft aan dat KI door menselijk in- grijpen bewerkte of verkregen verstandelijke vermogens is. Zaken die aanvankelijk als zeer intelligent werden beschouwd, zoals het winnen van een schaakpartij van de wereldkampioen schaken, blijken, als 1 van 9

het doel eenmaal bereikt is, toch niet zo intelligent te zijn. De mate van intelligentie kan bijvoorbeeld worden afgemeten aan de situatie waarin een computer of robot in staat is iemand zo voor de gek te houden dat diegene gelooft dat de computer een mens is. Indien robots worden gecombineerd met KI zou een robot in theorie zichzelf voortdurend een grotere mate van zelfstandigheid kunnen geven, die ver uitgaat boven wat nu praktisch te verwezenlijken is. Robotisering In 1965 deed Gordon Moore, een van de oprichters van chipfabrikant Intel, de voorspelling dat elke 12 maanden het aantal transistors op een chip zou verdubbelen door de technologische vooruitgang (Wet van Moore). Het gaat hierom de complexiteit en de minimale kosten per component. Later is de termijn van deze wetmatigheid aangepast naar 24 maanden. Het vermoeden is dat de technologische vooruitgang mogelijk verder zal vertragen omdat miniaturisatie ook afhankelijk is geworden van fundamentele fysische barrières. In The Second Machine Age wordt de kracht van duurzame exponentiële groei geïl- lustreerd aan de hand van de uitvinder van het schaakspel. De keizer vroeg de uitvinder naar zijn beloning. De uitvinder bedankte de keizer voor zijn gulheid en zei: Ik vraag slechts wat rijst om mijn gezin te voeden. De uitvinder stelde voor het schaakbord te gebruiken om vast te stellen hoeveel rijst hij zou krijgen. Leg een korrel rijst op het eerste veld van het bord, leg er twee op het tweede, vier op het derde enzovoort, stelde de uitvinder voor, zodat elk veld twee keer zo- veel korrels krijgt als het vorige. Na tweeëndertig velden had de keizer de uitvinder zo n vier miljard korrels rijst gegeven. Dat is een redelijke hoeveelheid, ongeveer een groot rijstveld vol, maar de keizer be- gon wel goed op te letten. Op dit punt was de keizer nog steeds de keizer. En de uitvinder had nog steeds een hoofd. Pas toen ze de overstap maakten naar de andere kant van het schaakbord raakte ten minste één van hen in de problemen. In eerste aanleg lijkt in dit voorbeeld de groei van technologie geleidelijk te gaan en nog voor te stellen, maar op een gegeven moment neemt het een omvang aan die niet meer is te bevatten voor de mens. Niemand weet hoe groot de gevolgen van de technologische ontwikkeling zullen zijn. We hebben steeds betere toegang tot steeds meer data (Big Data) en computers kunnen daarmee sneller en scherpere analyses maken. De vraag is of ook de denkkracht van de mens overbodig zal worden. Toepassing van robotisering Bij robotisering worden in toenemende mate een aantal taken van de mens overgenomen door robots. Het meest bekende voorbeeld hiervan is de oranjekleurige lasrobot uit de automobielindustrie in de jaren negentig. Inmiddels is de robot niet meer weg te denken uit de productiestraten, waarin auto s van verschillende merken, modellen en voorkeuren kriskras door elkaar worden gemaakt afhankelijk van de datum van afleveren. Er komen bijna geen mens meer aan te pas. Tegenwoordig kunnen robots ook al een beetje imiteren, denk daarbij aan de reclame van de Citroen Picasso. Daarin maakt een lasrobot een mooie Picasso op de auto, als de bewaker komt wordt die snel eraf geveegd. In vele met name westerse industrieën worden robots zakelijk toegepast. Deze toepassing van robots heeft vooral betrekking op zichtbare of fysieke robotisering. Naast zichtbare robots zijn er ook onzichtbare of verborgen robots. Deze komen met name naar voren bij het gebruik van computersoftware. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de zoekmachine Google, die razendsnel (een ge- deelte van) het internet afspeurt om een ingevoerde zoekterm op te sporen. Inmiddels denkt de zoekmachine ook mee met de gebruiker door bepaalde afwijkende of gelijkende zoektermen op te geven. In de bedrijfssoftware voor Enterprise Resources Planning (ERP) worden ook steeds meer operationele beslissingen genomen door de computer, Decision Support Systems (DDS). Weliswaar geprogrammeerd door de mens, maar steeds meer ondersteund door een robot. Als deze lijn wordt doorgetrokken kan het in de toekomst zo zijn dat de besluitvorming binnen organisaties op tactisch en strategisch niveau ook wordt overgenomen door robots of in iedergeval de geheel gedigitaliseerd documentenstroom. Een 2 van 9

robot is niet emotioneel betrokken, heeft geen persoonlijk belang en kan volledig onafhankelijk beslui- ten nemen op basis van data. In de industrie en in toenemende mate in de dienstverlening is de toepassing van robots niet meer weg te denken uit de bedrijfsprocessen en de bedrijfsvoering. Een organisatie zonder fysieke en/of verborgen robots bestaat niet meer. De voortgaande robotisering in bedrijven lijkt te accelereren door het sterke gevoelde mondiale Time- based Competition. Bedrijven moeten om concurrerend te blijven de kwaliteit van hun bestaande producten en diensten continu verbeteren in een steeds kortere tijd. Ook het ontwikkelen en op de markt brengen van nieuwe producten en diensten moet sneller. Daarbij kunnen bedrijven zich niet veel fouten veroorloven, alles moet in één keer goed zijn. De mens wordt daar- toe minder in staat geacht, wat betekent dat de robot steeds meer werk van de mens zal overnemen. Sociale effecten en maatschappelijke gevolgen Veel fabrieken voor westerse producten staan in Azië, omdat de lonen daar significant lager zijn dan in het westen. Dit heeft onder andere geleid tot een uitgebreide logistieke industrie. Omdat het hetzelfde kost om een robot in Europa of de Verenigde Staten te runnen als in Azië, komen fabrieken weer terug naar het land van herkomst. Nederlandse voorbeelden van het fenomeen reshoring zijn Philips (verving een Chinese fabriek voor scheerapparaten door een gerobotiseerde fabriek in Drachten), Capi Europe (verving een Chinese fabriek voor kunststof tuinvazen door een gerobotiseerde fabriek in Tilburg) en Apple (vanwege reputatieschade haalt fabrieken terug naar de VS). Welke effecten de robotisering precies heeft op de economie en werkgelegenheid van de westerse lan- den is nog onduidelijk, maar dat het effect gaat hebben is wel zeker. Het ING Economisch Bureau gaf vorig jaar aan dat de introductie van robots geen banen zal kosten, maar juist kansen oplevert voor de Nederlandse economie 1. Volgens ING kan Nederland profiteren van robots. Als land met hoge lonen waarin het aantal gewerkte uren per persoon niet veel meer groeit is arbeidsbesparende technologie aantrekkelijk. Nederlanders zijn steeds hoger opgeleid en absorberen nieuwe technologie relatief snel. Werkenden zijn bovendien gewend aan snelle verandering en leren voor het werk en staan daar vrij positief tegenover. De robot zien als metgezel, en niet als vijand, kan helpen om de kansen die voor Nederland ontstaan te grijpen. Minister Asscher 2 gaf in zijn toespraak tijdens het congres van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aan dat Het rijtje van arbeidsbesparende toepassingen van robots kan overigens naar believen worden uitgebreid. Robots worden in hoog tempo toegankelijker, betrouwbaarder en goedkoper. Ze zijn goedkoop, snel, nooit ziek, werken 24 uur per dag. Ze vragen nooit om loonsverhogingen, worden niet vertegenwoordigd door vakbonden en staken niet. Voor een aanzienlijk deel van de bestaande banen zijn zij daardoor in staat om werknemers te vervangen. De minister vervolgt Bedrijven zouden massaal overstappen op de nieuwe technologie en hun productiviteit sterk verhogen. De rijk- dom die dit veroorzaakt komt vooral terecht bij de profiterende kapitaalbezitters. De eigenaren van de robots. En ja, ook de hoogopgeleide werknemers profiteren. Hun vaardigheden zijn namelijk nodig om de robots goed te laten functioneren. Maar modale werknemers en werknemers aan de onderkant zouden de dupe zijn. In de concurrentie met robots, zien zij hun lonen dalen en biedt geen werkgever ze nog een vast contract. Naarmate de robots beter en goedkoper worden, zakt hun loonwaarde tot onder het minimumloon. Op dat moment zijn we op het punt waar Keynes al in 1930 voor waarschuwde. Er heerst technologische werkloosheid. Na deze toespraak werden in Het Financieele Dagblad verschillende artikelen gepubliceerd over de robot en vooral over het naderende onheil. Velen zien de komst van de robot als een gevaar, waar je je tegen moet wapenen. Begin dit jaar werd bijvoorbeeld een oproep gedaan door een aantal prominen- 1 ING Economisch Bureau, Robots zijn voor Nederland vooral een kans, ING, 5 maart 2014. 2 Toespraak van minister Asscher (SZW) over de robotisering van arbeid tijdens het SZW congres op 29 september 2014 in Den Haag. 3 van 9

ten dat moet worden opgepast met robots, die mogelijk intelligenter zijn dan de mens. De oproep werd gedaan door onder meer professor Stephen Hawking (Cambridge), Elon Musk van Tesla Motors en Erik Brynjolfsson 3. Onlangs rapporteerde het UWV 4 dat een groot deel van de 1,2 miljoen administratieve banen op termijn gaat verdwijnen door verdere automatisering en digitalisering. Vorig jaar oktober schatte Gartner in dat in 2025 een op de drie banen zal zijn overgenomen door software of robots. 2. Onderzoeksvraag Er is een toename van fysieke en verborgen robotisering, die betrekking heeft om het uitvoeren van het (type) werk door mensen in bedrijven. Verschillende media en de politiek hebben in de afgelopen tijd de nodige aandacht hieraan gegeven. Ook de industrie 5 heeft van zich laten horen. Het onderwerp speelt vrijwel in alle sectoren en vormen van industrie en dienstverlening, profit en non- profit. De grote vraag is of robotisering een kans is of toch vooral een bedreiging en als dat het laatste het geval is over welke bedreigingen hebben we het dan. De onderzoeksvraag zou kunnen luiden: Hoe kunnen Nederlandse bedrijven de kansen van robotisering beter benutten in relatie tot arbeidsverhoudingen? Deelvragen bij de onderzoeksvraag kunnen zijn: Wat is robotisering en welke toepassingen zijn er? Hoe organiseren bedrijven robotisering en hoe worden werknemers daarbij betrokken? Wat is de relatie tussen robotisering en kennis en ervaring van mensen? Wat zijn de gevolgen voor de arbeidsverhoudingen binnen bedrijven bij robotisering? Met de beantwoording van deze onderzoeksvraag zou het mogelijk moeten zijn inzichten te verwerven in het succes van robotisering binnen bedrijven. Met de onderzoeksresultaten kunnen de members van SMS, leden van het VNO- NCW en anderen handvatten aangereikt krijgen om het vraagstuk van robotisering op een effectieve wijze aan te vatten in het belang van de continuïteit van het bedrijf en de gewens- te arbeidsverhoudingen. 3. Eindresultaat van het onderzoek Het onderzoek naar Robotisering en de gevolgen voor arbeidsverhoudingen zal leiden tot een onderzoeksrapport dat voldoet aan de volgende criteria: 1. Goede wetenschappelijke methodologie en uitvoering van het onderzoek. 2. Theoretische vernieuwing ten aanzien van het onderzoeksonderwerp. 3. Toegankelijk voor de doelgroep van het onderzoeksonderwerp. 4. Toepasbaar in de praktijk van de doelgroep. De kwaliteit van het onderzoek wordt bewaakt door het bestuur van Stichting Management Studies. 4. Oplevering van het onderzoek Het definitieve onderzoeksrapport wordt gepresenteerd aan het bestuur van Stichting Management Studies ultimo september 2016 en vervolgens beslist deze over het publiceren in boekvorm. Rond de 3 Franka Rolvink Couzy, Prominenten waarschuwen voor kunstmatige intelligentie, Het Financieele Dagblad, 13 januari 2015. 4 UWV, Arbeidsmarktbeschrijving, Administratieve beroepen, 6 maart 2015. 5 Smart Industry. Dutch Industry Fit for Future, VNO- NCW, april 2014. Actieagenda, Smart Industry. Dutch Industry Fit for Future, VNO- NCW, noveber 2014 4 van 9

publicatie wordt medio november 2016 een symposium georganiseerd over het onderzoeksonderwerp Robotisering. 5. Organisatie van het onderzoek Het wetenschappelijk praktijkonderzoek Robotisering wordt uitgevoerd door een onderzoeksteam. Het bestuur van Stichting Management Studies hecht grote waarde aan een heterogene samenstelling van het onderzoeksteam. Haar voorkeur gaat daarbij uit naar een combinatie van wetenschappelijke onderzoekers van universiteiten/hogescholen en onderzoekers/professionals uit de bedrijfspraktijk. Een onderzoeksteam heeft een omvang van maximaal vier onderzoekers. De achtergrond van de teamleden zal liggen in de robotica en de organisatie van arbeid. Het onderzoeksteam wordt inhoudelijk begeleid door een commissie, die wordt samengesteld uit de kring van members van SMS en leden van het VNO- NCW. Een bestuurslid van SMS treedt op als voorzit- ter van deze Begeleidingscommissie, waarin ook een lid van de Programmacommissie zitting heeft. Deze personen vormen met de algemeen secretaris van Stichting Management Studies het Presidium van de Begeleidingscommissie. Zij onderhouden op regelmatige basis contact met het onderzoeksteam en zullen op cruciale momenten in overleg treden. 6. De planning van de inschrijving en de selectie Gezien de actualiteit van het onderzoeksonderwerp is er door het bestuur voor gekozen om het onderzoek nog te starten voor de zomervakantie. Deze keuze heeft tot gevolg dat er wordt afgeweken van de gangbare inschrijftermijn van een maand. De inschrijftermijn is nu vastgesteld op tien weken. Het bestuur acht deze termijn voor onderzoekspartijen voldoende om in te schrijven op deze aanbesteding. De inschrijving sluit op woensdag 24 juni 2015 om 17:00 uur. Het selecteren van de inschrijvingen wordt verricht door de Programmacommissie van Stichting Ma- nagement Studies. De eerste selectie van de inschrijvingen vindt plaats op woensdag 1 juli 2015. Op uiterlijk vrijdag 3 juli 2015 worden de onderzoekspartijen, die hebben ingeschreven, van de uitslag op de hoogte gebracht per mail via hun penvoerder. Voorts wordt aan geselecteerde onderzoekspartijen ge- vraagd om hun aanpak van het onderzoek Robotisering te presenteren aan de Programmacommissie op woensdag 8 juli 2015 tussen 16:00 en 20:00 uur. De Programmacommissie kan aan de presenterende onderzoekspartijen eventueel nog nadere informatie vragen. De Programmacommissie besluit over welke onderzoekspartij wordt voorgedragen aan het bestuur en zal de desbetreffende onderzoekspartij hiervan uiterlijk vrijdag 10 juli 2015 telefonisch op de hoogte stellen evenals de niet- geselecteerde onderzoekspartijen. De geselecteerde onderzoekspartij voor het verrichten van het onderzoek Robotisering wordt uitgenodigd een presentatie te geven aan het bestuur over hun onderzoeksopzet en - aanpak. Deze bijeenkomst zal plaatsvinden op maandag 28 september 2015 tussen 16:00 en 18:00 uur. Het bestuur zal op deze datum beslissen en haar beslissing via de algemeen secretaris telefonisch doorgeven aan de onderzoekspartij. 7. Financiële kaders van het onderzoek Het budget voor het verrichten van het wetenschappelijk praktijkonderzoek Robotisering en het schrijven van het onderzoeksrapport/boek ligt op 70.000, exclusief BTW. In het bedrag zijn inbegrepen het schrijven van een artikel in een erkend Nederlands wetenschappelijk tijdschrift en een eventuele verta- ling van het onderzoeksrapport/boek in de Engelse taal. Tussen de geselecteerde onderzoekspartij en Stichting Management Studies wordt een schriftelijke sa- menwerkingsovereenkomst gesloten en door beide partijen ondertekend door een rechtsgeldige verte- genwoordiger. 5 van 9

8. Criteria voor de inschrijving De inschrijving op deze aanbesteding geschied per email aan Daniëlle van den Broek met dbroek@vnoncw- mkb.nl. Onderzoekspartijen die inschrijven op deze aanbesteding wordt verzocht het volgende aan te leveren uiterlijk op woensdag 24 juni 2015 om 17:00 uur: 1. Vermelden van namen van de leden van het onderzoeksteam en de penvoerder en contactgegevens op voorblad. 2. Korte managementsamenvatting en motivatie voor het inschrijven op het onderzoek Robotisering. 3. Plan van aanpak van het onderzoek met onder meer vermelding van onderzoeksmodel, methodologie, uitvoering, literatuur, tijdslijn, etc. 4. Korte resumés van de leden van het onderzoeksteam met o.a. naam, adres, mobielnummer, email. 5. Een pagina met tijdsbesteding van alle onderzoekers, tarieven en totaal bedrag. 6. Twee (2) exemplaren van de inschrijving, waarvan èèn geanonimiseerd. De totale omvang per inschrijvende onderzoekspartij bedraagt maximaal 5 pagina s A4 in een leesbaar lettertype en regelafstand, bijvoorbeeld Times New Roman, grootte 11 met regelafstand 1. Tot uiterlijk maandag 22 juni 2015 om 17:00 uur kunt u vragen stellen over deze aanbesteding. Gelieve deze te versturen per email aan Daniëlle van den Broek met dbroek@vnoncw- mkb.nl. 9. Disclamer Aan deze aanbesteding Robotisering kunnen geen rechten worden ontleend. Het bestuur houdt zich het recht voor om zonder opgaaf van reden een inschrijving te weigeren. Over de selectie van inschrijvingen kan niet worden gecorrespondeerd. Opgesteld te s- Gravenhage op vrijdag 15 mei 2015. 6 van 9

Bijlage: SMS- Publicaties Verwachte publicaties 86. GameChangers, voorjaar 2016. 85. Robotisering voorjaar 2016. 84. Leiderschap, governance en toezicht, zomer 2016. 83. Re- inventing Business. How Companies Innovate their Business, Henk Volberda, Frans van den Bosch, Kevin Heij, najaar 2015. 82. Social media in bedrijf, september 2015. Gepubliceerd onderzoek 81. Nieuwerwets organiseren, Hans de Bruijn, Haiko van der Voort, Harald Warmelink, Ruben van Wendel de Joode, Nikki Willems, 2014. 80. Managing the Transition to a Sustainable Enterprise. Lessons from Frontrunner Companies, Rob van Tulder, Rob van Tilburg, Mara Francken, Andréa da Rosa, Earthscan, 2013. 79. Schaarste bestaat niet. Strategisch omgaan met de factor arbeid, Ronald Dekker, Geert- Jan Waas- dorp, Charissa Freese, Veronique Oonk, 2013. 78. Re- inventing business. Hoe bedrijven hun businessmodel innoveren, Henk Volberda, Frans van den Bosch, Kevin Heij, 2013. 77. Cultural Change and Leadership in Organizations. A Practical Guide to Successful Organizational Change, Jaap Boonstra, Wiley Blackwell, 2013. 76. Duurzaam ondernemen waarmaken. Het bedrijfskundig perspectief, Rob van Tilburg, Rob van Tul- der, Mara Francken, Andréa da Rosa, 2012. 75. Leiders in Cultuurverandering. Een praktische gids voor strategische en culturele veranderingen in organisaties, Jaap Boonstra, 2 e druk 2011. 74. Het nieuwe werken ontrafeld. Over Bricks, Bytes & Behavior, Ruurd Baane, Patrick Houtkamp, Mar- cel Knotter, 3 e druk 2011. 73. Shared Service Centers II. Van kostenbesparing naar waardecreatie, J. Strikwerda, 2 e druk 2010. 72. De ontwortelde onderneming. Ondernemingen overgeleverd aan financiers?, Arnoud W.A. Boot, 2 e druk 2010. 71. Springen over de grens. Praktijkcases van Nederlands ondernemerschap in een globaliserende economie, C. van Essen, J. Meijaard, 2009. 70. Innovatieroutine. Hoe managers herhaalde innovatie kunnen stimuleren, Danny Jacobs, Hendrik Snijders, 2008. 69. Van unitmanagement naar multidimensionale organisaties, Hans Strikwerda, 2 e druk 2009. 68. De toekomst van de arbeidsrelatie. Een essay over wederkerig risicomanagement, Gerard Evers, Ton Wilthagen, 2007. 67. De winst van productiviteit. Sturen op resultaat in dienstverlening, Marc Zegveld, Erik den Hartigh, 2007. 66. Alliantiebesturing. Samenwerking als precisie- instrument, Ard- Pieter de Man, 2006. 65. Controle is goed, vertrouwen nog beter, Kees Cools, 4 e druk 2009. 64. Maatwerk in overleg, R. Goodijk, A. Sorge, 2005. 63. Productiviteit in dienstverlening, B. van Ark, Gj. de Jong, 2004. 62. De dialoog als vroege Poortwachter, Aukje Nauta, Guurtje van Sloten, 2004. 61. Shared Service Centers. Van kostenbesparing naar waardecreatie, J. Strikwerda, 6 e druk 2007. 60. Het eindspel. Werknemers, hun partners en leidinggevenden over uittreden uit het arbeidsproces, Kène Henkens, Hanna van Solinge, 2003. 59. Werk(en) moet wel leuk zijn, J.J. van Hoof e.a., 2002. 7 van 9

58. Knowledge sharing in practice, Marleen Huysman, Dirk de Wit, Kluwer. 57. Arbeidsrelaties op maat: naar een derde contract?, R. Huiskamp, J. de Leede, J.C. Looise, 2002. 56. E- business voor gevestigde ondernemingen, Arno Oosterhaven, 2000. 55. Het onmisbare middenkader, mw. J.I. Stoker, A.W. de Korte, 2 e druk 2001. 54. Belonen in strategisch perspectief, mw. M.C. Langedijk, mw. P.M.L. Ykema- Weinen, 2000. 53. Kennis delen in de praktijk. Vergaren, uitwisselen en ontwikkelen van kennis met ICT, M. Huysman, D. de Wit, 2000. 52. De bakens verzet; publieke taakorganisaties in verandering, J.M.M. Sopers, 1999. 51. Managementconcepten in beweging: tussen feit en vluchtigheid, L. Karsten, K. van Veen, 1998. 50. De waarde en waarden van concerns, Hans van Londen, 2 e druk 2000. 49. Rijden managers door rood licht?, Hans Wissema m.m.v. M.J. Langenberg, A.M. Messing, 1997. 48. Decentralisatie van personeelsmanagement. Het dilemma tussen ondernemen en besturen, D.J.B. van der Leest, G.R.A. de Jong, P.W.M. van Haaren, 2 e druk 2000. 47. Management van employability. Nieuwe kansen in arbeidsrelaties, J.B.R. Gaspersz, E.M. Ott, 3 e druk 1998. 46. Besturing van professionele organisaties. Van praktijk naar onderneming, A.B.M. van Poucke, H.E. van Wijk, 1995. 45. Management transfers. Kansen en risico's bij het werven van extern management, D.J. Schoenma- ker, B. Boivin, 1995. 44. Horizontale synergie. De lastige praktijk van het realiseren van synergie bij decentrale ondernemingen, G.J. Wijers, 1994. 43. Unit management II: Ondernemerschap en samenhang in de gedecentraliseerde onderneming, Jo- han G. Wissema, 3 e druk 2001. 42. De nieuwe werknemer?!, A.W. de Korte, J.F. Bolweg, 3 e druk 1996. 41. Verplatting van organisaties, D. Keuning, W. Opheij, T.H. Maas, J. Duyser, 2 e druk 1993. 40. Veertig- plussers in de onderneming, J.G. Boerlijst, B.I.J.M. van der Heijden, A. van Assen, 2e druk 1994. 39. De manager en het verzuim. Een beter bedrijfsresultaat met minder ziekteverzuim en minder ar- beidsongeschiktheid, Th. Broersen, V. Vrooland, 2 e druk 1993. 38. Unit management: Entrepreneurship and coordination in the Decentralised firm, Hans Wissema, Financial Times, 1992. 37. Marktgericht ondernemen. Management van continuïteit en vernieuwing, Piet Bolwijn, Ted Kumpe, 4 e herziene druk 1998. 36. Inzicht in uitbesteding. Ondernemingsstrategie en besturing, G. Hiemstra, J.J. van Tilburg, 2 e druk 1993. 35. Flexibiliteit binnen stabiele arbeidsrelaties. Mogelijkheden van interne arbeidsflexibiliteit, C.D. Loen, P. van Schilfgaarde, 1990. 34. Verzelfstandiging. Strategische en organisatorische overwegingen voor het zelfstandig maken van concerndochters, R.A.P. Annink, 1990. 33. Leiden en leren leiden, Hans van Londen, 2 e druk 1990. 32. De flexibele onderneming. Mogelijkheden en instrumenten om de flexibele inzet van personeel te vergroten, P. van Schilfgaarde, W.J.M. Cornelissen, 1988. 31. De drie raden, het samenspel van Raad van Bestuur, Raad van Commissarissen en Ondernemings- raad, J.Z. Heijink, 1988. 30. VUT, nu en straks, D.B.J. van Koningsveld, 1988. 29. Bedrijfscultuur: diagnose en beïnvloeding, G. Sanders, B. Neuijen, 8e druk 2009. 28. Unit management: het decentraliseren van ondernemerschap, Hans Wissema, 4 e herziene druk 1991. 27. Angst voor veranderen? Een mythe!, Hans Wissema, H.M. Messer, Hans Wijers, 7 e druk 1996. 8 van 9

26. Flexibele automatisering, een uitdaging voor management, J.G. Boerlijst, J.J. Krabbendam, P. van Schilfgaarde, J.A.M. Willenborg, 1985. 25. Automatisering binnen Personeelszaken, A.M. Bunjes, G.J.A. Visser, 1985. 24. Arbeidsduurverkorting; een beroep op creativiteit, L.M. van Hoogstraten- van Embden Andres, 2 e druk 1984. 23. Management bij stagnatie, P. van Schilfgaarde, T. Keuzenkamp, C.G. Zandvliet, 1983. 22. Leiding, besluitvorming, medezeggenschap, J. Geersing, J. van Delden, 1983. 21. Trends in het sociaal beleid, B. van Dijkum- de Jong, 1982. 20. Deeltijdarbeid in het bedrijf, N. Schoemaker, A. van Gageldonk, M. Demenint, A. van Vianen, 1981. 19. Ongeschoolde arbeid, R. Kagie, N. Bakker, 1981. 18. Begeleiden van veranderingen in organisaties, Coöperatief Adviesbureau voor personeelbeleid b.a., 1979. 17. Rendement van sociaal beleidsonderzoek, M. van de Vall, B. van Dijkum- de Jong, 1979. 16. Inkomens op tafel, Nederlandse Stichting voor Psychotechniek, 1977. 15. Ondernemingsraden en medezeggenschap, B.W.M. Hövels, P. Nas, 1976. 14. Inspraak bij benoemingen, E. Cools, B. van Dijkum- de Jong, G.P. Hauer, A. Platteeuw, H.H. Smits, 1976. 13. Academici in het bedrijfsleven, G.M. van den Bosch- Zuidgeest, J.M. van den Broek, P.J. van Ginne- ken, J.J. van Hoof, A.L. Mok, P.J.H. van Montfort, 1976. 12. Ploegenarbeid, waarom, wanneer en hoe?, J.R. de Jong, 1974. 11. Sociale aspekten van fusies, N. Geerlings, J. Riemersma, H. Sytstra e.a., 1974. 10. Een schets van een onderzoeksmodel van de arbeidsmarkt. Uitgangspunt voor discussie, P.A. Koef- oed, 1973. 9. Het hoe en waarom van variabele werktijd, B. van Dijkum- de Jong, 2 e druk 1972. 8. Direkteuren over arbeidsmotivatie en personeelsbeleid, J.A.P. van Hoof, P. Nas, J. Pouwels, J.M. van Westerlaak, 1971. 7. Vakbeweging en onderneming in Nederland, P.H. van Gorkum, H.H. van Zuthem, 1969. 6. Meebetalen aan sociale verzekeringen, J.H.G. Segers, Ph.C. Stouthard, J.M.H. de Zwart, F.J.H.M. van der Ven, R.A.N.M. de Wit, 1968. 5. Medezeggenschap, H.J. van Zuthem, A. Wynia, 2 e druk 1968. 4. Bedrijfsautomatisering, G. Brenninkmeijer, J. Dekker, H. Feitsma, 1967. 3. Beloningsmethodieken, H. Thierry, 1966. 2. Arbeidstijdverkorting, 1965. 1. De verhouding beambte- arbeider, 2 e druk 1965. 0. Wijziging van de loonuitbetalingstermijn. Een overzicht van positieve en negatieve aspecten, 1962. Vele van deze uitgaven zijn in pdf te vinden op www.managementstudies.nl. 9 van 9