JAARBOEK OOR MUNT- EN PENNINGKUNDE 42 KON. NED. GENOOTSCHAP OOR MUNT- EN AMSTERDAM 1955 PENNINGKUNDE
Tijdens het drukken vn deze flevering overleed op 25 jnuri 1956 het lid der Commissie vn Redctie A. vn der Wiel, conservtor vn het Munt- en penningkinet vn 's Rijks Munt. Gedurende de enkele jren, dt hij in de redctie zitting hd, heeft hij met ijzondere elngstelling en ruime kennis vn zken het Jroek gediend. Commissie vn Redctie: Dr. H. Enno 'vn Gelder, oorurg; Dr. A. Gorter, Bilthoven; O. N. Keuzenkmp-Roovers, Groningen; A. vn der Wiel f; Dr. A. N. Zdoks-Josephus Jitt, Amsterdm. Alle correspondentie etreffende redctie en dministrtie te richten - n het secretrit: Lnge oorhout 50, 's-grvenhge.
GESCHIEDENIS AN EN GEHEIMSCHRIFT OP DE ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN AN 1659 1798 door LOD. S. BEUTH Inleiding Op 9 Juli 1659 werd door,,de Rden en Generlmeesters vn de Munt" het type vstgesteld vn een nieuwe munt,,,de zilveren dukt" en werden de desetreffende tekeningen rondgestuurd. Het type, de stnde ridder met zwrd, ws ontleend n de gouden dukten. Oorspronkelijk werd de wrde epld op 50 stuivers. Ze werden geslgen op de munthuizen vn Gelderlnd, Hollnd, West-Frieslnd, Zeelnd, Utrecht, Overijssel, Deventer, Kmpen, Zwolle en.frieslnd, enevens in 1683 ook op die vn Groningen en Ommelnden. Blijkens de grote ntllen, wrin zij zijn geslgen en de lnge tijdsduur gedurende welke zij in circultie zijn gercht (1659 1808), moet de zilveren dukt een grote populriteit heen genoten. - Zo ws de zilveren dukt vn 1815/16 tevens de eerste zilveren munt vn ons Koninkrijk, en vormde in zijn sulieme uitvoering een wrdige slotpotheose. Officieel werden de zilveren dukten eerst ingetrokken in 1847, toen de nieuwe muntwet tot stnd kwm. Onder de tussen 1842 en 1849 ingeleverde provincile munten wren er niet minder dn 11,2 millioen stuks zilveren dukten en drvn ws de overgrote meerderheid, n.1. 10.8 millioen, Zeeuws 1. Opmerkelijk ws het, dt omstreeks 1 / 3 gedeelte ij de intrekking in goede stt verkeerde. Dr. H. Enno vn Gelder geeft in zijn rtikel over de muntvondst vn Drieergen 2 verklring. Oorspronkelijk gewrdeerd op 50 stuivers, rcht de Zeeuwse munt ij de invoering in 1672 vn het nieuwe model (in nvolging vn het Hollndse vn 1670) ij de ingeruikneming vn de nieuwe schroefpers, de wrde op 51 stuivers. Sedert 1747 werd dewrde in Zeelnd gesteld op 52, sedert 1763 zelfs op 53 stuivers, terwijl de koers in het officiële trief vn 1816 weer tot 52 stuivers werd teruggercht. De koersverhogingen hdden tot gevolg een voor- de
42 LOD. S. BEUTH keur vn het puliek voor de Zeeuwse Z.D., omdt het ten onrechte overigens meende, dt deze een hoger zilvergehlte hdden. Men hield ze ls oppotmunt chter. ndr de vele exemplren uit muntvondsten en de goede stt, wrin vele exemplren druit en ij de inlevering vn 1842 49 verkeerden. De Zeeuwse muntmeesters voeren wel ij deze gng vn zken: door de hogere koerswrdering konden zij meer geven voor het muntzilver en lokten groter nod uit. Door de hogere innenlndse wrdering werd ntuurlijk de Z.Z.D. niet vkgeruikt voor uitenlndse etlingen: dr deed de Z.Z.D. geen opgeld. Dit zl dn ook wel de reden zijn, dt in het uitenlnd (ehlve dn in het nurige Brnt, lnderen en Limurg) de Z.Z.D. prctisch niet wordt gevonden. Behlve Z.D. zijn ook hlve, kwrten en chtsten geslgen: de hlve tot 1680 in lle provinciën en drn lleen in Gelderlnd, Zeelnd en Utrecht, zij het met lnge onderrekingen; de kwrten ( dertientjes" genmd, omdt ze 13 stuivers deden) en chtsten "(..pietjes") vnf 1760 resp. 1762 uitsluitend in Zeelnd. De invoering vn deze kwrten en chtsten heeft wel de nodige struelingen met de Generlmeesters vn de Munt gegeven: volgens deze ws de nmunting ongeoorloofd en ovendien wren de munten vn een te lg gehlte. De muntmeesters in Zeelnd, Holtzhey Sr. en Jr., eriepen zich op hun opdrcht vn de Stten vn Zeelnd en chtten de nmunting wel degelijk te steunen op de ordonnntie vn 1659, die inderdd sprk vn onderdelen" vn de Z.D., wrmede echter toen duidelijk lleen werden eoogd de i Z.D. In 1760 werd echter het zuidelijk deel vn Brnt en Zeelnd overstroomd door psmunt vn onze Zuideruren dt vn zeer slecht gehlte ws. ermoedelijk zl het esluit vn de Stten hiermede wel vernd heen gehouden. Anderszijds zgen de Generlmeesters vn de Munt in het gewrkte esluit en dit niet ten onrechte een inreuk op de met zoveel moeite ereikte eenwording vn de munt vn de Zeven Provinciën en een herleving vn een ongewenst provincilisme 3. Hoe dit ook zij, de Stten vn Zeelnd heen ditml n het lngste eind getrokken en de dertientjes en pietjes zijn tot en met 1793 op de Middelurgse Munt geslgen. Zij vormen de ltste typischprovincile munten in de geschiedenis vn ons muntwezen. Omtrent de ntllen geslgen Z.Z.D. moeten wij ons seren op de gegevens vn de muntussen (Besier 4 geeft deze ntllen niet ltijd juist), wruit is f te leiden, dt het sedert 1659 geslgen ntl hele-z.z.d. de 19 millioen stuks niet kn heen overschreden, terwijl de onderdelen in nzienlijk geringer ntl zijn gemunt. Dit lijkt reeds
GESCHIEDENIS AN DE ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN 43 uit de verhouding vn het ntl ingeleverde munten tussen 1842 en 1849: rond 10.788.000 hele tegen rond 86.000 hlve, 102.000 kwrten en 85.000 chtsten. Het onderzoek heeft zich eperkt tot de Zeeuwse hele Zilveren Dukten. Een omvngrijk mteril, verspreid in 18 openre collecties en voorl in de tlrijke grotere en kleinere prticuliere verzmelingen in ons lnd en in België, moest hiertoe worden geïnspecteerd en geregistreerd. Een 50-tl verzmelrs en hndelren stelden mij hiertoe in de gelegenheid. Slechts in enkele uitzonderingsgevllen moesten de gegevens omtrent het jrtl worden ontleend n een krtotheek. Nst de registrtie vn het ntl voorkomende exemplren per jrtl, wrdoor houvst omtrent de reltieve zeldzmheid vn de jrtllen en de drin voorkomende vrinten vlt te verkrijgen, is gepoogd te gerken tot een verntwoorde onderscheiding vn typen en fwijkingen, die ls zelfstndige vrinten onder een eigen letter dienen te worden vermeld. In die gevllen, wrin een eplde vrint ps lter werd ontdekt, is om prctische redenen omtrent de zeldzmheid een rming gemkt voorts een 60-tl Z.Z.D. te Herselt (Belg.), wrvn de elngrijkste medegeregistreerd zijn. Het toevl heeft gewild, dt in 1954 juist twee elngrijke vondsten n het licht kwmen, n.1. die vn Hgestein (ong. 425 Z.Z.D.) en die vn Hei- en Boeicop (o., ong. 225 Z.Z.D.) wrvn er 310 resp. 206 stuks konden worden geregistreerd en in dit onderzoek verwerkt. Hoe zorgvuldig een dergelijk onderzoek ook.dient te geschieden en ï.c. ook is geschied, toch moet op de etrekkelijke wrde hiervn worden gewezen. Altijd lijven er exemplren in onekende hnden uiten eschouwing; het gevr vn duel tellen wordt groter nrmte de registrtie lnger tijd in eslg neemt en stukken inmiddels vn eigenr zijn verwisseld. oorl n een recente muntvondst estt dit gevr. Tenslotte kunnen nieuwe muntvondsten dè zeldzmheid vn eplde jren of vrinten sterk eïnvloeden en tot nu onekende jren n het licht rengen. Hoofdtypen Bij het vststellen vn de hoofdtypen is fgeweken vn de indeling vn erkde. Het eerste hoofdtype is dt vn 1659 68 op uit repen zilver geknipte pltjes, met de hmer geslgen. Het tweede hoofdtype vn 1672 80 is geschroefd op ronde uitgeponste muntpltjes. Het derde hoofdtype vn 1694 t/m 1721 is, omdt de schroefpers uiten geruik ws gesteld,
44 LOD. S. BEUTH wederom geslgen en wel op (dikkere) repen. Drom is ij gelijk gewicht het formt vn het derde type kleiner dn dt vn het eerste type. Het knippen ging door de grotere dikte moeilijker en m.i. is de vk optredende onregelmtigheid vn de munten vn het derde hoofdtype hiern en niet n een lter snoeien toe te schrijven. Het vierde hoofdtype loopt vn 1727 t/m 1750, wederom op de pers geschroefd. Het vijfde (en ltste) type vn 1757 t/m 1798 is eveneens geschroefd eh ovendien gernd met nr links öf rechts nr eneden flopende riels, soms fijner soms grover. eel meer moeilijkheden dn hét vststellen vn de hoofdtypen geeft de onderscheiding in vrinten. Strikt genomen etekent elke in geruik genomen nieuwe stempel een nieuwe vrint. 'In de 17e en 18e eeuw vond de stempelvermenigvuldiging nog niet mechnisch plts en vertoonde dus elke stempel in enig onderdeel een fwijking. olgens de mening vn deskundigen konden er met een stempel omstreeks 2000 munten gemunt worden. Rekenende met een totle oplg vn 19 millioen stuks zouden er dus in de 140 jren, dt er Z.Z.D. zijn geslgen, ongeveer 9500 stempels zijn geruikt meer stempels en dus meer vrinten dn de simpele 1700 stuks die er ekend zijn. Registrtie nr stempel zou prctisch elk exemplr R4 mken. Om prctische redenen is derhlve het ntl ngegeven vrinten eperkt, wrij niet is uitgegn zols ij erkde vn een hoofdtype, doch vn het jrtl. Ook is niet een nummering ls ij De oogd gevolgd, omdt het jrtl dt op een munt stt meer kenmerkend is dn een registrtienummer. Bij de selectie vn de të vermelden vrinten is gepoogd een criterium te vinden in het opzettelijk eoogde, de door de muntmeester verlngde of voorgeschreven uitvoering, terwijl dn de meer n de willekeur vn de stempelsnijder overgelten uitvoering vn onderdelen verwrloosd zou kunnen lijven. Geheel door te voeren is dit criterium niet: elngrijke en typerende fouten in tekst en interpunctie zouden dn, consequent geredeneerd, niet ls vrint kunnen worden te oek gesteld. Bovendien is het chterf vk zeer moeilijk uit te mken, wt wel en wt niet n de willekeur vn de stempelsnijder werd overgelten, temeer, omdt in eplde perioden (denken we n 1694 1721) de stempelsnijder veel meer eigenmchtig optrd en zich grotere vrijheid veroorloofde dn in ndere (ltere) perioden door de muntmeester werd toegestn. Bij de m.i. noodzkelijke eperking, d.w.z. selectie der vrinten (een. selectie die dus sommigen te ver en nderen niet ver genoeg zl gn!) is rekening gehouden met:
GESCHIEDENIS AN DE ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN 45 1. 2. 3. 4. de tekst, letter- en cijfervorm en interpunctie (verwrloosd werden echter de punt, die soms CON vn CORDIA scheidt en de punt die i dn niet chter CRESCUNT voorkomt); vorm en pltsing vn het muntteken; vorm en pltsing vn de muntmeestersnduiding; vorm vn die onderdelen der tekening, wrn een eplde etekenis is toe te kennen. Gouden fslgen, die vn diverse jren voorkomen, zijn niet ls munten te eschouwen en dus niet opgenomen. De zilveren fslg met het stempel vn het 10-ductenstuk in 1694 is wèl ls vrint genoteerd, dr deze ls Z.Z.D. in circultie is gercht. Gepoogd is de vermelding zoveel mogelijk chronologisch door te voeren, door.v. de vrinten vn 1694 met de gekrulde Arische J ls ltste te vermelden, in nsluiting n de resterende jren der eeuw, wrin verder eveneens deze J werd geruikt. Moeilijkheid gf hierij in het ijzonder de klssering vn de gewijzigde jrtllen in de stempels. Deze vrint treffen we in vele jren n (de mogelijkheid dt er meer overgeslgen jrtllen zullen worden ontdekt, is geenszins uitgesloten). 'Als regel zijn nu deze gewijzigde jrstempelingen ls -vrint geoek,t hoewel dit chronologisch niet steeds juist is. rinten Nst de typologische indeling is er een te mken hr eplde perioden die worden gekenmerkt door" mindere of meerdere ekwmheid en zorgvuldigheid vn de stempelsnijder en door strengere, tnende, j zelfs door geheel ontrekende discipline, m..w. door meerdere of mindere ekwmheid en plichtsetrchting vn de muntmeester. Het zijn de munten die hiervn getuigenis fleggen 7. ]. Boreel en H. vn Heumen 1659 1680 Zo is de periode vn Jco Boreel (6 Juni 1658 3 Septemer 1678) een' vn etrekkelijke rust en orde; Boreel lt nvnkelijk weinig over de schreef gn en de vernderingen in de modulering vn de munt zijn wel niet' n zijn ndcht ontgn, wellicht door hem verordonneerd. Mtthis Hooft Sr., stempelsnijder vn 1652 1666 en zijn zoon
46 LOD. S. BEUTH Mtthis Jr. (1666 71) verrichtten hun tk gelijkmtig, doch de opvolger, Ar. Goverts (1671 75) veroorlooft zich l direct vele vrijheden.v. in de interpunctie en doet ons reeds ij zijn eerste optreden in 1672 kennis mken met de stempelfout CRESCONT. Het is niet n te nemen, dt deze fout gemkt is door de stempelsnijder-generl Drppentier. Deze heeft derhlve of-wel lleen de ftsoenen gestuurd vn wpen en ridder of een stempel ls vooreeld ter eschikking - gesteld. N Goverts komt Mtth. Hooft Jr. weer terug (1676 87) wegens zijn ekwmheid opnieuw ngesteld, ofschoon op zijn gedrg veel viel n te merken die in ieder gevl een mn vn llure en temperment schijnt te zijn geweest. Dit lijkt uit het volgende: in 1672 wordt met de schroefpers het nieuwe type II ingevoerd, gemodelleerd door Dniël Drppentier. Deze stempelsnijder n de Munt te Dordrecht werd op voordrcht vn de heren Muntmeesters-Generl tot stempelsnijder-generl enoemd en ontving deze enoeming op 26 Octoer 1671 ook vn de Stten vn Zeelnd s. Terwijl in het oude type het woord CONFOE n de vz. door het in het omschrift doordringende wpenschild in lettergrepen CON FOE ws 'gescheiden wordt dit in het door Drppentier geinitieerde type weer n elkr geschreven. Op de Z.Z.D. vn 1678 (Hooft Jr. is dn de stempelsnijder) verschijnt er een punt orthogrfisch dus onjuist tussen CON en FOE. Deze punt wordt gedurende het muntmeesterschp vn de opvolger vn Boreel, n Heumen, gehndhfd ook op de Z.Z.D. vn 1679 en 1680. Als drn, in 1694 de muntslg der Z.Z.D. wordt hervt onder n Dusseldorp verdwijnt de punt en wordt CONFOE weer neen geschreven. Er moet dus vernd gelegd worden tussen het verschijnen vn de punt in 1678 en het optreden vn n Heumen, mogelijk omdt Boreel in het ltste jr vn zijn muntmeesterschp geen Z.Z.D. meer gemunt heeft. Officieel ws volgens de tot nu ekende gegevens n Heumen eerst in 1679 ls muntmeester enoemd en opgetreden. Bij onderzoek 9 kwm inderdd vst te stn dt n Heumen reeds in 1678 en wel op 15 Novemer 1678 provisioneel ws ngesteld en zijn enoeming ls muntmeester eerst op 20 Octoer 1679 plts vond. De pltsing vn de punten tussen CON en FOE en chter de fkortingen, niet norml doch onder de regel, doet vermoeden, dt deze punten lter in de stempel zijn ijgevoegd. In 1679 en 1680 zijn deze punten zo ndrukkelijk en dik, dt deze de spnning suggereren die er omtrent deze ngelegenheid (en wellicht ook ndere zken!) tussen n Heumen en zijn stempelsnijder Hooft Jr., wien deze onjuiste interpunctie moet heen tegengestn, geheerst zl heen.
GESCHIEDENIS AN DE ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN 47 Wellicht verrden ons de munten nog meer. Het~is denkr, dt het steeds groter wordende muntmeestersteken, dt in 1680 tot een grote roos geflnkeerd door twee roosjes is geworden, en het opvllend gróte lettertype vn 1679 en 1680 gezien moeten worden ls een protest vn de stempelsnijder Hooft Jr. tegen de dikdoenerij én dwingelndij vn zijn s. Het feit, dt n Heumen op 28 Jnuri 1683 op,,eigen verzoek" uit hét finncieel ntrekkelijke mt vn muntmeester werd ontslgen, kn wellicht-uit deze te veronderstellen otsingen verklrd worden. H. vn Dusseldorp en A. de Groene (1694 1721) Een nieuwe periode voor de Z.Z.D. reekt n, wnneer onder n Dusseldorp (28 Jnuri 1683 10 Septemer 1705) in 1694, n een onderreking vn veertien jren weer Z.Z.D. worden ngemunt. Niet, dt in die tussentijd de muntslg stil hd gestn. In 1675 immers ws het zilveren 30-stuiverstuk, de dlder, ingevoerd, lter, in 1685 ook de 5- en 10-schellingstukken, die tijdelijk de Z.Z.D. verdrongen. In 1693 ws een nieuwe stempel gemkt voor de voorgenomen muntslg der Z.Z.D., geinspireerd op het eerste type vn 1659 met geprelde innencirkel, wrvn echter geen exemplr ekend is 10. Toch is de stempel vn deze mogelijk niet-estnde Z.Z.D. ons ekend uit no. 1694, wrij het jrtl uit dt vn 1693 in de stempel is gewijzigd.' Mogelijk ws ook de stempel 1693 een proefstempel, dr een ontwerp met innencirkels het ndien nimmer tot officiële uitgifte heeft vermogen te rengen. Zeker is, dt er in 1694 op de Zeeuwse Munt grote edrijvigheid moet heen geheerst. Besier geeft voor 1694 tot de opening vn de eerste muntus een ntl Z.Z.D. n vn 60.110, terwijl hij voor de tweede muntus, die vn 1694 tot in 1697 loopt, een ntl noteert vn niet minder dn 7.775 stuks. n deze 770.000 stuks, in rond vier jren geslgen, zijn er nu een 160-tl over en dronder zijn er een 85 stuks met het jrtl 1694, dus meer dn de helft. Annemende, dt het voorkomen vn jrtllen op munten vn een eplde periode een evenredig eeld geven vn het ntl in een epld jr geslgen munten, zouden er in 1694 dus meer dn 350.000 stuks Z.Z.D. zijn gemunt. De stempelsnijder vn die jren, Willem du Pré (1687 1722), moet het dus wel druk heen gehd. Wellicht is de fout CRESCN, die n.. op de piedfort 1694d voorkomt, n deze drukte te wijten. Ook het feit, dt op 1694k (vz.) het woord
48 LOD. S. BEUTH AR voorkomt zonder in ARG gewijzigd te zijn getuigt in die richting, enevens het feit, dt in geen enkel jr zovele vrinten zijn geregistreerd. Het jr 1694 is voorts het eerste jr wrin de fkorting, die voordien op de Z.Z.D. ZEL luidde, ook voorkomt ls ZEEL. Dit verschijnsel vinden we in lle volgende jren tot en met 1706, ehlve in 1703, die lleen nog met de fkorting ZEL ekend is. nf 1707 tot en met 1748 is de 'fkorting weer ZEEL, uitgezonderd een stempel met ZEL in 1735 en 1747. In 1750 is het weer ZEL en dit lijft dn zo tot het einde der muntslg in 1798 uitgezonderd in 1757f en g, een tweetl stempels met ZEEL. Wnneer we de regelmtige terugkeer zien vn ZEL en ZEEL, voorl in de jren 1694 1706, dn rijst de vrg wt vn deze wisseling de reden kn zijn geweest. De voor de hnd liggende gedchte nnemen, dt de stempelsnijders in sommige gevllen tegen het einde vn het omschrift emerkten, dt er ruimte over ws en drom een tweede E invoegden, stuit op het ezwr, dt moeilijk n te nemen is, dt de stempelsnijders, voorl de slordige Du Pré, in de dertig jren n 1706 nooit/ruimte over gehd zouden heen. Eerder kn gedcht worden n het merken vn eplde prtijen zilver of het identificeren vn de producten vn eplde werklieden of werktuigen. Hoe dit ook zij, het geheim vn ZEL en ZEEL lijft hels in eerste nleg onopgelost. Nog een ndere ijzonderheid in 1694 vrgt de ndcht: wij vinden in dit jr, wrschijnlijk tegen het einde, een wijziging vn de Romeinse i in het jrtl in een sierlijk gekrulde Arische J. Bij het eerste type vn 1659 stond ook deze gekrulde J doch groter in het jrtl, en ij de invoering vn het nieuwe, kleinere model in 1672 werd deze J gewijzigd in een Romeinse I, die dn einde 1694 weer wordt fgelost" door de gekrulde Arische J. Deze hndhft zich tot en met 1698 (1699, die evenls 1693 wel is gesignleerd, doch niet door mij is gezien, zl eveneens de gekrulde J moeten vertonen). In 1701 keert de Romeinse I in het jrtl terug om gehndhfd te lijven tot 1769, misschien ter gelegenheid vn het intreden vn een nieuwe eeuw, die ls een nieuwe eloftenvolle er zich ndiende. Dit-ws ook zo in 1672, toen de nieuwe techniek vn de schroefpers werd ingevoerd en een nieuwe vormgeving vn het model tot stnd kwm. Ook het jr 1694 rcht iets nieuws, een evenement, n.1. de invoering ij plcct vn 25 Mei vn het drie-gulden-stuk en de ndere nieuwe stndpenningen, w.o. ook de gulden met het generliteitswpen, wrvn de' tekeningen wren rondgestuurd. Op de tekening
GESCHIEDENIS AN DE ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN 49 en eveneens op het tot uitvoering gerchte driegulden-stuk vn Zeelnd stt de Arische J. Welicht is de wijziging vn de I in 1694 in nuw vernd te rengen met de nieuwe Generliteitsmunten, wrop ook de Arische T werd toegepst. En zulks temeer, omdt in Zeelnd wel de driegulden (trouwens lleen in 1694) werd ngemunt, doch niet de tweegulden en de gulden. Om de indruk te mijden, dt men in Zeelnd mling hd n het generliteitsinititief. ws er lle nleiding te tonen, dt men de tekeningen niet zonder meer nst zich neerlegde door zich lthns in de tekening vn de J te conformeren met de nieuwe opvttingen. Ook nog in nder opzicht is het jr 1694 voor onze Z.Z.D. vn 'etekenis. In 1672 ws het muntteken vn de kz. nr de vz. verhuisd" en werd de opengevllen plts oven de kroon vnf dt jr ingenomen door een roosje, dt wij onder n Heumen tot een roos vn importntie zien uitgroeien. Toch zou het nr mij voorkomt, niet juist zijn hier vn een muntmeestersteken te gn spreken en wel om verschillende redenen. Allereerst ws het in Zeelnd niet geruikelijk, dt de muntmeester een specil muntmeestersteken op lle onder zijn regiem geslgen munten nrcht. oorts missen de tekens, wruit zich de muntmeestersnduiding ging ontwikkelen, het typische persoonlijke, zols we dt vinden in het Beemster Bulletje, de Eenhoorn, de Hengst, de Buis, de lkenier (het ltste het muntmeestersteken vn M. Holtzhey Sr. ls muntmeester vn Gelderlnd). Ten derde leef de nduiding eperkt tot de hele Z.Z.D. (ps n 1760 ook op de hlve Z.Z.D.) en kwm dus niet voor op de ndere, onder dezelfde muntmeester geslgen munten. Nu lt het jr 1694 ons een ntl verschillende versieringen zien: een roosje tussen de punten (II); 2 roosjes met een punt midden-oven (I); 2 roosjes (I); en tenslotte 3 roosjes (), die vnf 1694 tot en met 1713 ls versiering oven de kroon gehndhfd lijven, m..w. niet lleen onder n Dusseldorp (tot 1705), doch ook onder diens opvolger Adolf de Groene (1706 1711) en zelfs onder het eerste jr vn muntmeester Dvid Fiers (1713 21). En dn verschijnt de eigen versiering, de muntmeestersnduiding vn Fiers-in de vorm vn een roosje, geflnkeerd door sterren (II), terwijl zijn opvolger en schoonzoon (we leven in de regententijd!) Pieter Kppeyne zijn Z.Z.D. met 3 sterren versiert (IX, X, XI). n Dusseldorp heeft in 1694 tenslotte de drie roosjes () gekozen, l komen de 2 roosjes in 1695 en zelfs in 1696 nog op de schrse exemplren terug. De Groene liet zich n een muntmeestersnduiding niets gelegen liggen, doch onder Fiers wordt de Z.Z.D. de vlggem'unt" vn de Zeeuwse
50 LOD. S. BEUTH muntmeesters, wronder te verstn is de munt, die met uitzondering vn ndere munten, de vlg" vn de muntmeester voert. Tenslotte dient vermelding de deprvtie in de uitvoering vn de Z.Z.D. sedert 1694, Deze verslechtering zien we niet lleen in de vele fouten in de tekst, die in 1694 wellicht ls gevolg vn overelsting nog verklrr zijn, doch voorl in het uiterlijk vn de slg. De Z.Z.D. is in de jren 1694 1721 vk niet meer rond, doch er lijkt,,n gekneld", gesnoeid. En dt niet lleen. De slgstempel rkt vk de muntreep onder ongelijke druk. De munt verkrijgt hierdoor een slordig en onesthetisch uiterlijk. De muntmeester lt veel over z'n knt gn, hij gelooft het wel", het toezicht en de controle verslppen. Duelen mis-slgen komen in deze periode vker voor dn drvoor en drn. Wnneer we de Z.Z.D. (en hels ook de munten vn vele ndere munthuizen in de Nederlnden uit die tijd) vergelijken met ndere, en in het ijzonder met uitenlndse munten, dn kn deze vergelijking weinig voedsel geven n onze ntionle trots. Pieter Kppeyne (1722 1752) Met het optreden vn Pieter Kppeyne ls muntmeester (1722, officieel mogelijk vnf 1725 31 Decemer 1752) en diens stempelsnijder Dniël Drppentier (1722 51), reekt voor de Zeeuwse Munt een nieuwe, etere periode n. Het moge zijn, dt de stempeltekening vn de Z.Z.D. vn 1727 niet zoveel verschilt vn die vn 1694 en volgende jren reden wrom erkde geen type-onderscheid mkt : de uitvoering stt er ver oven, zodt het op deze grond zeker gerechtvrdigd is de Z.Z.D. vnf 1727 onder een nieuw hoofdtype op te voeren. Een munt is nu eenml een drie-dimensionl voorwerp en is niet te vereenzelvigen met een tekening of een plttegrond. Pieter Kppeyne (of is het Drppentier, die deze lof toekomt?) geeft de Z.Z.D. weer een verzorgd en respectel uiterlijk. Misslgen worden uitgeschoten, stempelfouten komen niet meer voor. Dit etere uiterlijk is zeker, ook toe te schrijven n de wederinvoering omstreeks 1725 vn de schroefpers, die - omstreeks 1680 uiten geruik ws gesteld, j-zelfs veroden ws. Dt in 1727 ter gelegenheid vn deze wederinvoering niet de Romeinse i in het jrtl weer werd fgewisseld door de Arische, vindt mogelijk zijn verklring hierin, dt Drppentier hier kennelijk voortorduurde op het in 1672 door zijn grootvder ls stempelsnijder-generl ingevoerde model. Trouwens de nieuwigheid ls zodnig ws in 1727 vn de schroefpers llng f. Bij hndhving vn
GESCHIEDENIS AN DE ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN 51 het gewicht op 28 grm wordt het formt iets groter en de dikte derhlve iets geringer wrdoor ij het fsnijden vn de muntpltjes een gelijkmtiger rond model werd verkregen. Wt nog in deze periode nst het voorlsnog onverklrre herstel in 1735 vn de zinlose punt tussen CON en FOE opvlt is de schuchtere wederkeer in 1747 1 1 vn de fkorting ZEL. Theoretisch moet de stempel ZEL ook in 1748 zijn geruikt (zie 1750) doch ook deze vrint moet nog worden ontdekt. nf 1750 wordt ZEL definitief ingevoerd l komt in 1757g h ZEEL nog even om de hoek kijken. oorts vinden we in 1747 en 1748 piedforts en in dt ltste jr in een dusdnig kwntum, 35 stuks, dt deze zelfs niet schrs zijn te noemen. Zou het eeuwfeest vn de rede vn Munster mogelijk de nleiding tot het in zo grote getle sln vn piedforts kunnen zijn geweest, die dn op een eplde herdenkingsijeenkomst,.v. vn de Stten, n de nwezigen zouden zijn uitgereikt? De piedfort vn 1747 is mogelijk geslgen ter gelegenheid vn het 25-jrig juileum vn Pieter Kppeyne ij de Zeeuwse Munt. Als in 1777 Holtzhey Jr. de (ltste) piedfort lt sln, is m.i. eveneens de nleiding drtoe gelegen in de 25-jrige nd vn de fmilie Holtzhey met de Zeeuwse Munt, die in 1752 werd gelegd. De Holtzhey's (1752 1798) Een elngrijke geeurtenis voor de Zeeuwse Munt is de enoeming vn Mrtinus Holtzhey Sr. ls muntmeester in 1752. Deze Holtzhey, in Ulm georen ls telg uit een Neurenergs geslcht vn stempelsnijders, zelf kundig medilleur met fm uiten onze grenzen, ws voordien muntmeester in Gelderlnd (Hrderwijk), Hij kwm (eind) 1752 uit zijn woonplts Amsterdm, wr hij een huis hd op de Heeregrgt n de Westzijde, het de^de huis enoorden de huydestrt (tegenwoordig no. 352) dr de drie Ween oven de puy plgten te stn" en vestigde zich met zijn toen 15-jrige zoon Mrtinus te Middelurg, lwr hij werd ingeschreven ls lid vn de Eyng. Lutherse Gemeente. De jeugdige Mrtinus nm toen de in 1751 opengevllen plts vn Drppentier ls stempelsnijder in. Het duurde evenwel tot 1757 eer dt de eerste Z.Z.D. werd uitgercht". In die tussentijd vond echter een zeer pijnlijke geeurtenis plts. In 1754 wren duiten geslgen met de versterde spreuk LUCTOR ET EMENTOR: ik worstel en geef de geest. Deze lpsus of ws het opzettelijk geeurd? werd ps ontdekt, toen vele duizenden duiten l in de circultie wren gercht en werd
52 LOD. S. BEUTH opgevt ls een toespeling op een ctuele politieke situtie. De moeilijkheden leven niet uit. Holtzhey Sr. zg zich genoodzkt de 17-jrige Mrtinus, voor wie hij juist ij de Stten vn Zeelnd een slrisverhoging vn ƒ 400, op ƒ 600, 's-jrs hd weten te ewerkstelligen, ls stempelsnijder te ontsln 1S. Het stt geenszins vst, dt de zoon de schuldige ws en uit diens ltere enoeming tot muntmeester is eerder een nwijzing voor zijn onschuld te putten. De neef, Johnnes Mtthis Holtzh ey uit Heilron volgde hem ls stempelsnijder op en deed zich, eerst onder de vder, lter onder de zoon en tenslotte zelfs onder diens weduwe tot zijn pensioenering in 1791 toe ls een getrouw, ekwm en toegewijd vkmn kennen. Zeker is, dt de eerste Z.Z.D. vn de Holtzhey-dynstie in 1757 niet uit de lucht kwm vllen. Wij kennen een cht-tl vrinten, wrvn er tenminste 4 ls proeven zijn te eschouwen (1757, d, e en f). Dt de lleenstnde stukken met loemrnd en roosrnd 1757d f ls proeven eschouwd moeten worden, is n geen twijfel onderhevig. De Z.D. vn 1757 (vrint ) met innencirkels is door erkde onder 86.4 ten onrechte ls een prt type opgevoerd. Dit is nl. een proef, die niet in circultie is gercht, zols lijkt uit de volgende feiten: 1. ijn lle wrgenomen exemplren wren F.D.C. en vertonen een ijzonder verzorgde slg; 2. ij mijn weten is nimmer een exemplr in een muntvondst ngetroffen: 3. wnneer de 23 exemplren vn 1 757 ls normle munten eschouwd moesten worden, zou het percentge ewrde exemplren vn de in 1757 58 geslgen munten zeer veel hoger zijn dn voor lle overige perioden l f. erder vlt nog op te merken, dt Esdré 15 zegt, dt deze munt zou zijn geslgen ter gedchtenis vn het rnden der Zeeuwse munten. Esdré n zijn woorden houdend, lijkt deze veronderstelling surd. In 1753 verschijnt de gernde Dukton (werk vn Mrtinus Jr.) en in 1754 ook de dito scheepjesschelling. Wt voor reden tot herdenking" zou dit vier, resp. drie jr lter heen gegeven? Als muntmeestersnduiding vertoont 1757 drie rozen, terwijl lle ndere tussen 1757 en 1760 geslgen stukken de twee rozen voeren, ook l een nwijzing, dt het hier om een fgekeurde proef gt. Nu is het wel opvllend dt er vn 1757 nogl wt exemplren ekend zijn, niet minder dn 23 stuks, hetgeen normliter voor een proef wel erg veel is,' temeer omdt nog met verloren gn rekening is te houden en er oorspronkelijk
GESCHIEDENIS AN DE ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN 53 dus nog meer moeten zijn geweest. Nu is het wel duidelijk dt vn proeven uiterrd een zeer nzienlijk geringer ntl verloren gt dn vn exemplren uit de normle circultie, doch het gevl gf lleszins nleiding hier ijzondere ndcht n te esteden. Zo leek dn ij ndchtige eschouwing: 1. dt lle exemplren vn dezelfde stempels zijn geslgen; 2. dt de cijfers 175 in het jrtl lle drie kennelijk wren overgesneden ehlve het ltste cijfer 7, dt dus ps op het ltst in de stempel is ngercht. Deze stempel moet dus reeds voor 1757 gereed zijn gekomen en stelt dn in ieder gevl (denken wij n de drie rozen) het oudste ontwerp voor. Nu vertoont vrint 1757 ons 2 rozen doch met de.ltste 7 gewijzigd uit (vermoedelijk) 1753. Hieruit volgt, dt, ngenomen dt. uit 1753 stmt, de vrint eveneens uit dt jr moet stmmen en dus evenzeer is gesneden door Mrtinus Jr., een knp stuk werk voor een mper 16-jrige knp. Wellicht ws er dus toen l sprke geweest vn een gernde emissie vn Z.Z.D. In dit licht gezien wordt ook de toespeling vn Esdré volkomen egrijpelijk en nvrdr. Met dit l is het grote ntl exemplren vn de proef niet verklrd. Toch ligt, nr het mij voorkomt, deze verklring niet zo ver vn de hnd. Toen in 1754 Holtzhey Jr. ontslgen ws, heeft der Holtzhey zeker niet stilgezeten. Of het ws op grond vn de onschuld vn zijn zoon, dn wel op grond vn de te zwre strf voor een onezonnen grp vn een 17-jrige jongen, weten wij niet, doch wel, dt op 2 Decemer 1760 vder en zoon tezmen ls muntmeesters zijn enoemd en hiermede een volledig eerherstel een feit ws geworden. Zeker is hier jren n gewerkt en heeft het veel voeten in de rde gehd vóór vder Holtzhey voldoende invloedrijken voor het gevl hd weten te interesseren. Is het niet denkr, dt het frie, nog niet voluit vn jrtl voorzien ontwerp vn de hnd vn Holtzhey Jr. uit 1753 in 1757 diende om getuigenis f te leggen vn de ijzondere ekwmheden vn Mrtinus Jr. en n diegenen werd ngeoden, die het eerherstel konden evorderen. In onze vereelding zien wij vder Holtzhey tijdens de persoonlijke espreking met de heren Stten-leden deze munten nieden: wie kn ongevoelig lijven voor wrdige rgumenten vn een ewogen vder, vergezeld vn een dergelijk werkstuk?* Er is ovendien nog een ndere nwijzing, dt het jr 1757 eslissend moet zijn geweest voor de toekomst vn Holtzhey Jr. Ook hierij moeten wij ons seren op nwijzingen, die op de munten te ontdekken zijn en wruit een eplde edoeling vlt f te leiden: de rchieven zijn verrnd en kunnen ons niet helpen. Wnneer wij nu de munten uit
54 LOD. S. BEUTH de periode, wrin vder Holtzhey lleen muntmeester ws, vergelijken met die n 2 Decemer 1760, toen vder en zoon smen de scepter voerden, dn vlt llereerst op, dt de 2 rozetten, die in 1760 tot en met d nog de munten vn Holtzhey Sr. sieren, in 1760e verdwenen zijn en het veld oven de kroon lnk lijft. Dit lijft zo, zolng vder en zoon smen in functie zijn, zelfs nog in 1765 (vder Holtzhey sterft 1 Novemer 1764). Gelijktijdig nu met het lnke veld oven de kroon verschijnt ovendien een duele lus, een strik met 2 lussen, links n de pijlenundel in het Generliteitswpen n de kz. Het verdwijnen vn de eide rozen is duidelijk: zolng vder en zoon smen in functie zijn, verdwijnt de muntmeestersnduiding vn de vder. Strks (in 1766) zl de zoon zijn eigen teken (2 sterren) voeren. Doch de innige verondenheid vn vder en zoon komt tot ons in het wrlijk ontroerende geheimschrift vn de duele lus, die dn ook prompt weer verdwijnt, wnneer in 1766'de zoon zijn eigen munt modelleert en de twee sterren verschijnen, die tot het einde vn de muntslg in 1798 lle Z.Z.D., ook vn n zijn dood in 1788, zullen lijven sieren. De duele lus nu, dit teken vn verondenheid, komt ook l voor op verschillende munten vn 1757 (ntuurlijk niet op 1757 en ) doch wordt in de verdere stempels vn Holtzhey Sr. niet gecontinueerd. De gevolgtrekking ligt voor de hnd: Er moet in 1757 dus l reden zijn geweest het teken der verondenheid, dit geheimschrift vervt in de duele lus, n te rengen. Deze reden is dn gelegen in het succes vn de pogingen vn vder Holtzhey die moeten heen geresulteerd in officieuze toezeggingen vn het eerherstel vn de zoon en mogelijk diens toekomstig muntmeesterschp. der Holtzhey, die zeker plezier in het verondenheidsteken heeft gehd en er mee heeft ingestemd, vond echter ij nder inzien de duele lus op dt ogenlik premtuur, zodt eind 1757 de duele lus moest verdwijnen en ps, mr dn ook prompt, in Decemer 1760 weer op de stempel kwm, tegelijk met de officiële enoeming. Is het in tegensprk met deze theorie, dt we in 1764 een munt ntreffen met één lus? Integendeel: de stempel vn deze munt dteert, lijkens de jrtlwijziging, uit 1763. Uit dit jr is, lthns tot op heden, geen exemplr met enkele lus ekend. Zou de veronderstelling gewgd zijn te menen, dt juist om deze enkele lus, de stempel in 1763 niet tot muntslg is toegelten en dt ij de jrtlwijziging, toen dit in de hst moest geschieden, dit detil over het hoofd is gezien?
GESCHIEDENIS AN DE ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN 55 Minder eenvoudig ws het een redelijke verklring te vinden vn de wederverschijning vn de duele lus op munten vn 1768 en 1769. Anvnkelijk ws ik geneigd dit ls een gedchtenloosheid vn de stempelsnijder te gtelliseren: vder Holtzhey ws toen immers l vier jr dood en de symoliek vn de duele lus hd zeker minder tot de neef gesproken dn tot de zoon. Toch kn deze gtellisering niet evredigen, wnneer we ons reliseren, dt de Holtzhey's de precisie in het loed hdden en de neef-stempelsnijder met de fmilie-symoliek vn de duele lus volkomen vertrouwd moet zijn geweest. Bij het opnieuw ekijken vn de munten vn deze jren volgde de vststelling vn de vervnging vn de Romeinse I in 1769 door de Arische 1. oorts dt gelijktijdig de duele lus en nu voorgoed, d.w.z. tot en met 1798 vervngen is door de enkele. Hierdoor meende ik vernd te moeten leggen tussen het tijdelijk wederopduiken vn de duele lus in 1768 en 1769 en de wisseling in de schrijfwijze vn de i, iets dt in het verleden steeds te mken hd gehd met een elngrijke geeurtenis, 't intreden in een nieuw er. De duele lus wees in de richting vn de fmiliesfeer, vn de verondenheid vn vder en zoon misschien hier wel: vn moeder en kind. De tot nog toe ekende gegevens zwegen echter over de huwelijksdtum vn Mrtinus Jr., terwijl ls eerste kind en zoon genoemd werd Mrtinus de nm die vn vder op zoon overging en die in 1776 georen werd. De munten wezen echter op een huwelijk dt midden 1768 gesloten zou zijn, dr er ongeveer evenveel exemplren vn dt jr voorkomen zonder ls met duele lus. Zou deze onderstelling juist lijken, dn zou dus 1768c de nkondiging inhouden vn de nieuwe loot, het eerste kind, de hope op de instndhouding, vn het geslcht; 1769 zou op de voortzetting der zwngerschp sln in het nieuwe jr en 1769, wnneer voor het eerst de Arische 1 optreedt, op de geoorte, de nieuwe er. Als wij drn in 1769c de enkele lus terugzien zou dit erop wijzen dt het kind een dochter moet zijn geweest. Het onderzoek nr eventuele evestiging vn de ldus gemotiveerde theorie leverde moeilijkheden. De Evng. Lutherse Gemeente in Middelurg kon wel evestigen dt Mrtinus Holtzhey Sr. in 1752 (met ttesttie uit Amsterdm) ls lidmt werd ingeschreven en dt Jr. in 1754 ls lidmt is ngenomen en evestigd, lsmede dt in 1754 eveneens is ingeschreven John Mtthis Holtzhey vn Heilron. n een huwelijk of de geoorte vn kinderen ws niets ekend, dr de oude doopoeken en huwelijksregisters vn de jren 1586 1806 in 1810 ij de Mirie moesten worden ingeleverd en deze ij de rnd vn 17 Mei 1940 verloren
56 LOD. S. BEUTH zijn gegn. Ook ij de Rijksinspectie vn de Bevolkingsregisters in Den Hg wren geen gegevens over de Holtzhey's ekend. Wel verwees de heer A. O. vn Kerkwijk in zijn rtikel over,,de portretten der Holtzhey's" 1 6 nr een geslchtslijst, ong. 1856 gepuliceerd in het sedert verdwenen tijdschrifit Astre, met de mededeling, dt deze lijst, opgetekend uit de mond vn de toen 78-jrige dochter vn Mrtinus Jr. wrschijnlijk onjuistheden evt. Ook in deze geslchtslijst, die op sommige punten rdig volledig is, wordt niet gerept over de dtum vn het huwelijk vn Mrtinus Jr. met mej. Corneli Slo, noch over de geoorte in 1769 vn een kind. Inzke het geslcht Slo vond ik echter gegevens in Sie 17 en op grond drvn stelde ik een onderzoek in het Rijksrchief vn Noord-Hollnd te Hrlem, wrij de op 29 Juni 1768 gedteerde huwelijkscte te voorschijn kwm l s. Zowel jr ls trouwdtum (in het midden vn het jr) klopte met de dignose op grond vn de estudering der munten gesteld. Omtrent de geoorte vn een kind in 1769 wren geen gegevens nwezig, dr lle verdere stukken in het etreffende rchief uitsluitend etrekking hdden op de oedel vn D. Slo, de schoonvder vn Mrtinus Jr., die in 1785 n diens dood ls mede-executeur optrd. Slechts een rief vn Petronell n hr vder, kort n hr huwelijk is ewrd geleven, doch deze hndelt slechts over zkelijke ngelegenheden. Toch geeft de zij het dn onvolledige geslchtslijst vn Astre, juist door die onvolledigheid, een nwijzing. Als oudste zoon en eerste kind stt genoteerd Mrtinus, georen in 1776, dn volgt een dochter Judith Hester Cthrin, de ltere weduwe Piperserg, uit wier mond de lijst werd opgesteld, dn een zoon Nicols en tenslotte een dochter Mri Corneli Mrgreth. Nu rcht, voorl in die tijd, het geruik mede, dt de eerstgeoren zoon nr de vder vn de vder werd genoemd en de eerstgeoren dochter nr de moeder vn de moeder, in dit gevl nr Mrgreth vn der Beek, de echtgenote vn D. Slo. Wnneer we nu constteren dt de eerstgeoren dochter volgens de geslchtslijst niet is genoemd nr de grootmoeder vn moederszijde, doch nr de overleden moeder vn de vder, Judith; nr de kort te voren overleden zuster vn Petronell, Hester, die gehuwd ws met de roer vn Mrtinus (de ekende medilleur, Jon George) en nr Cthrin, de wrschijnlijk toen eveneens niet meer in leven zijnde jongste zuster vn Mrtinus, dn vlt het op, dt de nm Mrgreth ontreekt en dt, terwijl de verhouding vn Mrtinus tot zijn schoonouders voortreffelijk is geweest, zols mg lijken uit zijn ltere enoeming tot executeur en de doptie vn de geslchtsnm Slo door zijn
GESCHIEDENIS AN DE ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN 57 zoon Nicols. Die nm Mrgreth zou dn de nm moeten zijn geweest vn het in het eerste hlfjr 1769 georen kind, dt spoedig, misschien reeds voor de geoorte vn de eerste zoon moet zijn overleden. De cijferwijziging in 1773, toen de gekrulde 7 verlten werd voor de strkke rechtlijnige 7 zou misschien kunnen wijzen op het overlijden vn dit dochtertje, dt toen slechts vier jr oud ws. Een ltste nwijzing, dt het eerste kind in 1769 moet zijn georen is wederom op de munten te vinden. Op de ltere munten vn 1757 tot en met 1765 komt het muntteken, het urcht je, voor ls een toren, gemodelleerd met twee verdiepingen. Als in 1766, n het overlijden vn vder Holtzhey, de zoon ls muntmeester zijn eigen munt modelleert met 2 sterren; MONNO- wijzigt in MON:NO: en CONFOE in CONFOED, dn krimpt de doorzichtige 2-étge iurcht n de vz. weer in tot het in de nvng 1757 geruikte, eenverdiepings-torentje. Doch ziet, in de tweede vrint vn 1768 () herleeft de twee-étge-urcht (nog >met de enkele lus n de kz.), het teken vn verwchting en hoop, zeker in vernd te rengen met het huwelijk (de huwelijksdukt) en gevolgd door de triomfntelijke duele lus, nu wijzend op de zwngerschp. Deze merkwrdige sympoliek komt m.i. voort uit de menselijke ehoefte om op geheimen te zinspelen, die strks toch openr worden en wel zonder er regelrecht over te spreken. Uit diezelfde neiging komt ijv. ook een nder in Zeelnd estnd geruik voort 10. In de zeventiende eeuw vervrdigden sommige ingenieuze zilversmeden een drinkschl op hoge voet, versierd met een wereldol, wruit, indien een vloeistof in de schl gegoten wordt, een kindje te voorschijn komt. In de 18e eeuw werd de kostre gedreven zilveren schl die Hnsje in de Kelder" genoemd werd, veell vervngen door een glzen eker met hetzelfde opschrift. Wnneer deze schl of eker op tfel stond', ws dit een stille wenk te drinken op het welzijn vn de gstvrouw, die op deze wijze kennis gf vn de te verwchten gezinsvermeerdering. De vrg mg rijzen, wrom de n 1769 volgende geoorten dn niet zijn ngekondigd en ingeluid met duele lussen etc. Zou het zijn, dt het overlijden vn het eerste kind, met zoveel vreugde verwcht en in zoveel droefheid vergn, ihuiverig heeft gemkt voor soortgelijke nkondigingen, j, dt men ten deze ijgelovig ws geworden of wel dt met het klimmen der jren de meer wijsgerige en religieuse instelling vn de ouders de vreugde in het licht vn de roosheid des levens heeft getemperd? Doch er zijn nog ndere tekens op de munten der Holtzhey's die om verklring vrgen. Op de munten vn 1762, 1763 en 1764 treffen we
58 LOD. S. BEUTH een lng fhngend lint n ij het wpenschild n de vz. dt door de ridder wordt vstgehouden. Zou dit kunnen wijzen op rouw door een wellicht ongeneeslijke ziekte vn vder Holtzhey in 1762, gevolgd door diens overlijden in Novemer 1764? Zeker zou een verklring vn dit lnge lint ls rouwsymool mooi" pssen in de ontcijfering vn de crypto-tekens, doch ij dit soort verklringen moet de grootste reserve in cht genomen worden. Allereerst is het de vrg of rouw in 1762, ij het leven vn de vder gepst is, drgelten of men op zo lnge termijn het overlijden kon voorzien en dn, wrom dn geen rouwlint ij het overlijden in 1788 vn Holtzhey Jr.? oorts lijft ter verklring het ontreken vn de vier llen tussen de fleurons vn de kroon in 1766 en 1788. Mogelijk dt lter nog eens ook hiervoor een redelijke verklring kn worden gevonden. De opvolging vn Joh. Mtthis Holtzhey, die 1 Octoer 1791 gepensioneerd werd, door George Koekers ls stempelsnijder, is nuwelijks uit de munten f te lezen. Wellicht verrdt de lichtgewijzigde 1 in het jrtl de nieuwe hnd. In 1788, op 25 Mrt ws inmiddels Mrtinus overleden. n te voren ws zijn opvolging geregeld: zijn echtgenote Petronell Slo zou het muntmeesterschp in nm lijven uitoefenen onder ijstnd vn J. L. Molter om het mt vst te houden voor de oudste zoon, die toen nog slechts jr ws. Ook dit zou een illusie lijken. Nog voor de zoon Mrtinus op vijf en twintig-jrige leeftijd in 1801 in Engelnd overleed, werd door de komst vn de Frnsen de Zeeuwse munt in 1799 opgeheven. 15 Augustus 1798 hd er de ltste muntslg plts gevonden. De ltst geslgen munten wren Zilveren Dukten. Drmede ws een einde gekomen n een eeuwenoude trditie, die in 1355 hr oorsprong hd gevonden, een einde ook n het muntmeesterschp en n de rol vn de fmilie Holtzhey. In de 19e eeuw stierf dit geslcht zowel in de mnnelijke ls in de vrouwelijke lijn uit. Doch hun munten, die tot in lengte vn dgen vn hun lief en leed getuigenis fleggen, lijven.
GESCHIEDENIS" AN DE ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN 59 1 J. Schulmn, Hndoek voor de Nederlndse Munten vn 1795 1945, 1946, p. 95. 2 Jroek Munt- en Penningkunde 30/32 (1943/5) p. 89. 3 Alg. Rijksrchief, Arch. Rden en Generlmeester vn de Munt, no. 24. 4 J. W. A. Besier, De Muntmeesters, en hun muntslg, 1890, p. 54 66. 3 Zie noot ij de tel. " Ntuurlijk is het denkr dt de nog in goede stt verkerende stempels ij het intreden vn het nieuwe jr eerst zouden zijn opgeruikt, n wijziging vn het oude jrtl. Als dit echter usnce wre geweest, zouden we in veel meer jren stempelwijziging heen zien voorkomen. Bovendien, een nieuw jr komt niet onverwcht en er is lle gelegenheid de enodigde stempels tijdig voor te ereiden. Eerder lijkt het wrschijnlijk, dt dn ps op een verlopen stempel teruggegrepen' werd, wnneer men zich drtoe door onvoorziene omstndigheden genoodzkt zg,.v. wnneer in, de loop vn enig jr door te veelvuldige stempelreuk of ziekte vn de stempelsnijder stgntie in de muntslg dreigde. Of wel, dt, tegen het einde vn de muntslg in een epld jr het niet meer de moeite loonde een geheel nieuwe stempel te mken. Het kn ook zijn, dt de geplnde nmunting zo gering ws (1717 18 19), dt men nmk vn specile stempels niet nodig oordeelde. Een nwijzing voor de wrschijnlijkheid dezer veronderstelling is te vinden in de eide enige exemplren vn de \ Z.Z.D. vn 1719 die nog voorhnden zijn, wrvn het jrtl in eide gevllen is gewijzigd uit 1716-en wel, omdt er n 1716 tot 1719 en drn tot 1760 geen \ Z.Z.D. zijn ngemunt. N 1716 schijnt men dus eerst niet vn pln te zijn geweest nog % Z.Z.D. te sln en is tot nmunting in 1719 dus vrij plotseling esloten. Doch nst deze onderstellingen wg ik tot slot een ndere: het zou ook kunnen wezen, dt de etrokken stempelsnijder vn die jren, Willem du Pré, nst de ondeugd der slordigheid ook die der luiheid edreef! In enkele gevllen werd de stempel vn een vorig jr gewijzigd, zonder dt in ét oorspronkelijke jr enige muntslg plts vond, lthns zonder dt tot nu toe enig exemplr met het originele jrtl werd gesignleerd. Dit zijn met nme de jren 1693 (zie 1694); 1699 (zie -1701); 1753 (zie 1757); 1783 (zie 1784) en 1797 (zie 1798). De stempels vn 1693 en 1753 wren mogelijk proefstempels, vervrdigd met het oog op de voorgenomen hervtting vn de onderroken muntslg. Zo vond vn 1680 tot 1694 geen nmunting voor zover ekend vn Z.D. plts, evenmin in de jren 1751 en 52, terwijl het stempel vn 1753 ps voor de muntslg inl757 in geruik kwm. Het stempel vn 1783 is mogelijk niet geruikt, doordt de zilvernvoer vn overzee, wrop de Middelurgse Munt ws ngewezen, door oorlogsomstndigheden stgneerde. oor de nmen en dt vn de muntmeesters: J. Broekem, Geschiedenis der 7 Zeeuwse Munt", Archief Zeeuwsch Genootschp der Wetenschppen 5 (1881), p. 331-407. H. Enno vn Gelder, Munthervorming tijdens de Repuliek 1659 1694, 8 Amsterdm 1948, p. 55. Notulen Stten vn Zeelnd 1678 1683. 9 Het is mogelijk, dt in de muntvondst Hei- en Boeicop een exemplr vn 1 0 1693 te voorschijn is gekomen, ik he het echter niet zelf in hnden gehd. Rijnende vermeldt l voor 1735 een exemplr met ZEL (zie tel), doch dit 3 1 is ij het onderzoek niet tevoorschijn gekomen. M. G. A. de Mn, in Revue eige de numismtique 56 (1900), p. 303. 1 2 Iid., p. 310 311. 1 8 n het totl ntl geslgen stuks (mx. 19 millioen) lijken ongeveer 1 4 1700 stuks ewrd te zijn geleven, d.w.z. mper 1 exemplr op de 10.000 geslgen exemplren (0.01%). Uiterrd vrieert dit percentge met de verschillende perioden: Zo vinden we voor de periode: 1718 1727 totl 143445 stuks, wrvn thns over 19 exemplren = 0,015% 1735 158815 15 = 0,010% 1737-1738 437230 40 = 0,009% 1747-1750 365540 53 = 0,015% 1757-1758 146055., 23 = 0,016%
60 LOD. S. BEUTH Tellen we nu ij de voorhnden ex. ook de ex. vn 1757 (met innencirkel) n.1. 23 stuks dn komen we voor 1757 58 op een totl vn 46 stuks of wel 0,031 %, het' geen nmerkelijk hoger uitkomt dn voor ndere en ltere perioden, wr het percentge 0,005 edrgt (dus slechts 1 op de 20.000 geslgen exemplren). Auctiecf. W. C. Esdré, Jeronimo de ries e.., Amsterdm 13 Sept. 1842 1 3 no. 1136. 1 0 Jroek Munt- en Penningkunde 28 (1941) p. 39 46. Sie, Mndld vn het Ned. erond voor Siekunde 1 (1941), p. 23 1 7 en 104. 1 8 Rijksrchief Hrlem, Trouwoek der Geref. Gemeente te Thmen n de Amstel (Inv. 6A). De Oude Tijd 1869, p. 84. 1 6 SUMMARY History of nd cryptogrphy on Zeelnd silver ducts 1659 1798 On July the 9th 1659 new coin ws instituted: the silver duct. Its type ws tken from the gold duct, its vlue fixed t 50 stiver. It ws withdrwn in 1847. By fr the lrgest prt of the silver ducts, hnded in etween 1842 nd 1849, were Zeelnd coins which were wrongly supposed to e of higher lloy. Aout 19 million pieces must hve een struck etween 1695 nd 1798, the dte of the lst emission just efore the closing-down of the Zeelnd mint in 1799. For the present study, the Zeelnd silver ducts in 18 pulic nd out 50 privte collections hve een exmined nd registered. In this wy, the reltive rrities could e estimted nd the vrious types nd vritions distinguished. As in those dys prcticlly ech new die cused more or less slight vrition, the ltter re mostly limited to intentionl ltertions. 1'he types re the following: 1. 1659 1668 hmmered 2. 1672 1680 milled 3. 1694 1721 hmmered, corse workmnship 4. 1727 1750 milled 5. 1757 1798 milled nd edged. Another division is dded, sed on the chrcteristics of the successive mintmsters nd die-cutters nd the qulity of their work. Specil ttention is given to the mintmster Mrtinus Holtzhey (1752: 1764) nd his son. A symolicl significnce is detected in the occurrence of single or doule loops in the ornment nd n llusion to their fmily life which is prtly confirmed y dt from the rchives.
GESCHIEDENIS AN DE ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN 61 ERKLARING BIJ DE TABEL Zeldzmheidsgrden : meer dn 15 exemplren ekend S 11 tot 15 exemplren ekend R 7 tot 10 exemplren ekend, 4 tot 6 exemplren ekend R3 2 tot 3 exemplren ekend R4 1 exemplr ekend v interpunctie vriel munttekens muntmeesterversieringen Jljï! 1 I % * * IX 0 " * * * X EL 10 O 0 in ) c XI 0 I.. XII O. $ XIII 13 0 0 I XI II 0 X ^ v m ^ xvi erzmelingen : K R N M H B Koninklijk Penningkinet, 's-grvenhge Kinet vn 's-rijks Munt, Utrecht Nederlndsche Bnk N.., Amsterdm Museum vn het Zeeuws Genootschp der Wetenschppen, Middelurg F. vn Heesvelde, Antwerpen Lod. S. Beuth, Amsterdm
ZEEUWSE ZILEREN DUKATEN 1659-1798 Omschrift en ijzonderheden v Muntmeester ver sierincr kz. Munttekekil, [rtl Zeldzmheid vn jrflng - Interpunctie Muntteken Omschrift en Algemene ijzonderheden kz. opmerkingen Zeldzmheid vn vrint Anwezifl in verzmelingen: ON N> Muntmeester: Jco Boreel 6 Juni 1658 3 Septemer 1678 Typ: I (met innencirke's) 1659 R : MO NO ARG PRO CON-FOE BELG C ZEL. 1660 1661 R3 1662 1663 R 1664 R4 1668 R4 4672 c cc c c cc CO COZEL" CO ZEL* COM ZEL* Type II (schroefpers) 3 MON NO ARG PRO CONFOE BELG COM ZEL 3. _ : NO 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 I Stempelsnijder: Mtth. Hooft Sr. 1652 1666 PI. III, 1 CONCORDIA RES PARAE CRESCNT I CRESCONT R KRNM piedfort R4 K R3 M B K N R KR B piedfort over 1660 R4 KR M B B R4 R 2 KR M B R4 B R R mh s R3 K N R3 K N ' B innencirkel R4 R gelijnd Stempelsnijder: Akir. Coverts 1671 1675 kntschrift R4 K in reliëf: LUCTOR ET EMERGO piedfort PI. III, 2 K NM KR M R3 K M B
1673 R z.j. d 1674 R4 ' & 1675 R4 4 MO 4 interp. vz. -; kz. R3 K K M R3 R B KR M B R4 R4 K 4 Stempelsnijder: Mth. Hooft ]r. 1676 1687 1676 R3 1677 R R3 K R KR H. Muntmeester: Hendrik vn Heumen prov. 15 Nov. 1678 20 Oct. 1679; def. 20, Oct. 1679 28 Jn. 1683 1678 R3 1679 R 1680 R3 CON FOE -BELG ZEL 58* CONF CE BELG COM ZEL III R3 K B K NM B grotere letters NM R3 KR R3 KR B Muntmeester: Hendrik vn Dusseldorp 19 Nov. 1682 10 Sept. 1705 Stempelsnijder: Willem du Pré 1687 1722 1694 c cc d Type III (slecht verzorgde slg) 4 MO NO ARG PRO CONFCE BELG COM ZEL I '7. II ZEEL ^L ZEEL ZEL I I stempel type II over 1673 geprelde over 1693 innencirkel CRESCN piedfort CRESCN PL III, 3 R4 5 R3 K N R M * K NM B KR M B M 1 2 3 1 5 Ridder lijft innen het omschrift: MO oven het hoofd. Muntmeesterteken komt voor met kleine en grote cirkels. oorgekomen in vondst Neerpelt: Revue eige de num. 85 (1933), p. 169. oorgekomen in vondst Boekei: Oudheidkundig Jroek 2 (1922), p. 165. Brussel, Penningkinet (vondst Herselt): Revue eige de num. 100 (1954), p. 3.
Jrtl Zeldzmheid vn jrflns - Interpunctie vz. en kz. Muntteken vz. Omschntt en ijzonderheden vz. Muntmeesterversiering kz. Omschrift en ijzonderheden kz. Algemene opmerkingen Zeldzmheid vn vrint Anwezig in verzmelingen: 0\ 4". 5. 7. 7 1. 5. AR CONFΠCONFΠZEEL ZEL. BELG ZEL $ ZEEL $ I I I Stempel vn gouden 10 dukten stuk S R4 KR M H K M R3 N S KRNM 1695 1696 1697 1698 "l701 1703 1704 m n c c d c c d e. 7 1. 7. 7. 7. 7 7 1 - ARG COM ZEL ZEEL ZEL ZEEL ZEL ZEEL BELG ZEL $ BELG COM ZEL ZEEL ZEL ZEEL ZEL ZEEL ZEL I I 2 7 Ar. 1 Ar. 1 CRESCm CONCORDI over 1696 over 1698 over 1(69)9 over 169? R3 S B KRNM KRNM KR R4 N B KRNM R M R4 K M S M R KRNM B R4 N B M R K M R3 S R R4 R KR M M H 3
c ZEEL KR M d 7 4 PWE CRES.CUNT R3 M e 7 ZEL RESP.ARWE 4 R4 B. f 7 7 PAR R4 1705 7 ZEEL over 1704, 7 - KR M B,c 7 ZEL N B M tintmeeste'r: Adoli de Groene 13 April 1706-20 Mei 1711 1706 7 K N B 7 ZEEL -v R 1707. over 1706 R3 R B 7 S K NM 1708 R3 7 R3 K B Muntmeester: D vid Fiers 18 Oct. 1713-1722? 1713 R ' 7 KRNMH 7 RESPR/E R4 B 1714 7 II S KR M 1 7 II RESPAR R3 B c- 7 II RESPvE R3 1715 S 7 II S KRNM 7 III R4 B 1716 R3 - II over 1715 R4 5 7 II CRESCUNT R3 K M 1717 R3 II punt op 1717 over 1715 R3 B 1718 R4 7. II CRESCUNT over 1716? R4 H 1719 7 II over 1717 KR M 1720 R3 7 II CRESCUNT R3, 1721 -.... - II R 1 2 3 4 5 Muntmeesterteken chter zel, links vn kop. Muntmeesterteken tussen twee rozen. Genoemd Ct. uctie W. E. Rijnende (G. Th. Bom 18 Aug. 1890), no. 1037. De tweede o in CONCORDIA. vereterd uit R. Brussel, Penningkinet (vondst Herselt): Revue eige de num. 100 (1954), p. 3.
Omschrift en ijzonderheden vz ' siering kz. Omschrift en ijzonderheden kz. Algemene^ opmerkingen Jrtl Zeldzmheid vn jrgng rint Interpunctie vz. en kz. Muntteken Munt- méester- Zcldzmheid vn vrint Anwezig in verzmelingen: On Muntmeester: Pietec Kppeyne 17227 31 Dec. 1752 Stempelsnijder: Dniël Drppentier 1722 1751 Type I (goed verzorgde slg) Pl. I, 1727 v 8 MO NO ARG PRO CONFŒ BELG COM ZEEL IX KR B 1735 8 CON F CE IX kroon gesloten R KRN sterren in driehoek.8 X kroon gesloten sterren in lijn c 8 -IX kroon open R3 B 8 ZEL 7 R4 i 1737 8 : : ZEEL X open kroon S RNM lnge 7 : 8 X gesloten kroon korte 7 c 8 X open kroon K korte 7 ' 1738 8 X open kroon over 1737 R3 8 X open kroon S KRNM c 8 IX gesloten kroon R RN 1747 S. X ' oven kroon R * ltste 7 kort, 9 X ' oven kroon R KRN H ltste 7 kort oo piedfort R3 K N B > c 9 X : oven kroon ce piedfort M B 'd 9 ZEL X : oven kroon 1748 9. _ ZEEL X ' oven kroon S RNM piedfort R K B
1750 c cc c 9 10 11 11 11 ZEL X X X XI XI oven kroon oven kroon smlle 0 in jrtl grote 0. in jrtl piedfort over 1748 R R4 S R K B K NM KRNM Muntmeester: Mrtinus Holtzhey Sr. eind 1752 1760 (2 Dec.) Type (gernd) Stempelsnijder: Mrtinus Holtzhey Jr. 1752 1754 ]oh. Mtth. Holtzhey 1754-1791 (1 Oct.) PI. I, 3 1757 1758 1759 R4 1760 S c d e f 9 h i c d MON NO ARG PRO CONFCE BELG COM ZEL ZEEL ZEL XII XI XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII gespikk. kroon duele lus duele lus duele lus duele lus duele lus duele lus enkele lus grote lnke kroon kleine gespikk. kroon grote lnke kroon enkele lus enkele lus duele lus duele lus Proef; - met innencirkel (PI. I, 2) over 1753 loemr.nd roosrnd roosrnd ' R4 S R3 R4 R3 S R3 R4 R R3 t R3* KRNM B KR M K M B K M N N B B K N KRN B B B B Muntmeesters: Mrt. Holtzhey Sr. en Jr. 2 Dec. 1760 1 Nov. 1764 e. 1761. 1 2 X over 1760d Genoemd Ct. uctie W. E. Rijnende (h.), n. 1046. erondersteld op grond vn estn vn cc. R3 B
Omschrift en ijzonderheden vz Jrtl Zeldzmheid vn jrqnq - Interpunctie vr. en kz. Muntteken Muntmeesterversiering kz. Omschrift en ijzonderheden kz. Algemene opmerkingen Zeldzmheid vn vrint Anwezig In verzmelingen: 1762 1763 S 1764 1 lng lint lng lint lng lint kort lint lng lint N M KRNM KRNM N KRNM kroon prels niet R3. onderlijnd enkele lus over 1763 R3 KRNM N Muntmeester: Mrtins Hitzhey Jr. 1 Nou. 1764 15 Juni 1787 1765 1766 1767 1768 c d 13 13 13 13 13 13 NO CONFŒD XI XI XI XI XI XI XI XI XI kroon lnk; duele Jus kroon lnk 2 zonder. tussen' fleurons kroon lnk kroon lnk duele lus duele lus K N R R R S R KRN NM' B M B KRNM K N R M B
1769 1770 1771 1772 1773 1774 1775 1776 1777 1778 1779 1780 1781 1782 1784 S S 1785 1786 1787 XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI XI duele lus Rom. I duele lus Ar. 1 enkele lus Ar. 1 kroon lnk geogen jrtl rechte 7 jrtl geogen 7 in jrtl geogen 7 in jrtl grote cijfers 85 kleine cijfers 85 piedfort 1783 R S R3 R KRNM M M N B KRNM KRNM KRNM RNM K KRNM KRNM KRNM KRN M B KRN KRNM KRNM S KRNM KRNM KRNM B N RNM K NM KRNM KRNM 1 2 Muntteken chter ZEL, links vn zwrd. erder, tenzij nders vermeld: enkele lus.
Jrtl Zeldzmheid vn jrgng rint Interpunctie vz. en kz. Munt" teken vz. Omschrift en ijzonderheden vz. Muntmeesterversiering kz. Omschrift en ijzonderheden kz. Algemene opmerkingen Zeldzmheid vn 1 vrint Anwezig in verzmelingen: Miintmeesteres: Petronill Slo, Wed. M. Holtzhey Jr. 15 Juni 1787 18 Jn. 1799 1788 R 1789 R 1790 S 1791 XI XI XI XI XI XI zonder. tussen fleurons 1788 R3 R3 S RN K B NM B KRNM B KR KRNM Stempelsnijder: George Kockers 1792 1799 1792 1793 1794 S 1795 1796 R3 1798 c CONFŒ:D- CONFŒD XI XI XI XI XI XI XÍ ' XI XI XI XI jrtl hooggepltst (1 mm eneden ovenrnd schild) zonder fhngend lint 1793 over 1796 over 1797 KRNM S R R R3 R3 S KRNM N KRN KRN K KRN N H B
Zeeuwse zilveren dukten PLAAT III