Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023

Versie aangepast na AVA mei 2015 Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 Rapport Mei 2015 ir. A.H. Zwart ir. M.J.D. Stout

Voorwoord Greenport Ontwikkelingsmaatschappij B.V. (GOM) is het regionaal ontwikkelbedrijf voor de herstructurering van de Duin- en Bollenstreek. GOM opereert op basis van een door de Algemene Vergadering van Aandeelhouders vastgesteld Meerjarenprogramma met meerjarenbegroting. Dit Meerjarenprogramma wordt jaarlijks in mei herzien. Hierbij wordt het uitvoeringsprogramma geactualiseerd en worden de meerjarenbegroting en de meerjareninvesteringsagenda herzien. Ook wordt de jaarlijks door de Raad van Commissarissen van GOM vastgestelde herziening van de grondexploitaties en van de fondsen verwerkt. De grondslag voor GOM is gelegen in de Samenwerkingsovereenkomst Greenport Duin- en Bollenstreek (1 januari 2009) en de Intergemeentelijke Structuurvisie Greenport (vastgesteld in december 2009). In opdracht van de zes gemeenten is GOM belast met het ten uitvoer brengen van het herstructureringsbeleid voor de Greenport. Door middel van het Meerjarenprogramma, dat het karakter heeft van een dynamisch document, geeft GOM invulling aan haar taakstelling in de vorm van een concreet uitvoeringsprogramma dat bestaat uit herstructureringsprojecten ten behoeve van het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit, zoals vastgelegd in de ISG. Verankerd in de SOK en de ISG is GOM namens de gemeenten ook gevolmachtigd om de taken op het gebied van bollengrondcompensatie en greenportwoningbouw uit te voeren. Voor u ligt het Meerjarenprogramma en de meerjarenbegroting 2015-2023 (hierna te noemen MJP 2015-2023 ). Dit MJP 2015-2023 vervangt, na vaststelling door de AvA op 27 mei 2015, het MJP 2014-2023 dat op 28 mei 2014 door de AvA werd vastgesteld. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 1/22

Samenvatting Greenport Ontwikkelingsmaatschappij (GOM) zorgt ervoor dat de Duin- en Bollenstreek aantrekkelijker wordt (voor wonen, werken én recreëren) en dat de regionale economie zich kan versterken. Dat doen we door te investeren in de ruimtelijke modernisering van de Greenport (het buitengebied) en door uitvoering te geven aan de in de Intergemeentelijke Structuurvisie Greenport Duin- en Bollenstreek (ISG) vastgelegde regelgeving (onder meer op het vlak van bollengrondcompensatie en Greenportwoningen). Meerjarenprogramma 2015 2023 In het Meerjarenprogramma en de meerjarenbegroting 2015 2023 zijn de volgende uitvoeringsprojecten opgenomen: Greenhouse Park omvat de realisatie van circa 20 ha. glastuinbouwkavels en de realisatie van 4,4 ha woningbouwkavels. De doorlooptijd van dit project is voorzien t/m 2021. In 2014 heeft GOM 13 woningbouwkavels verkocht, waarvan er 12 zijn geleverd aan de afnemers. Van de nog resterende twee kavels is één kavel onder optie en nog één kavel vrij. De verkoop van glastuinbouwkavels vraagt een langere aanlooptijd. Ondanks het heersende glastuinbouwmarktbeeld hebben onze acquisitie-inspanningen toch geleid tot enkele leads. Met deze bedrijven wordt gesproken over concrete grondverkoop. In Bulb Trade Park wordt ca. 8,6 ha. kavels voor agrarische handels- en exportbedrijven en hulp- en nevenbedrijven en circa 6,6 ha. landschappelijke inpassingszone inclusief 30 kavels voor woningen gerealiseerd. De doorlooptijd van dit project is voorzien t/m 2020. Het eerste bedrijf heeft zich in 2014 gevestigd op Bulb Trade Park. De verkoop van de woningbouwkavels is gestart; dit heeft ondanks de getoonde interesse pas geleid tot één feitelijke verkoop. In het Bollengrondcompensatiefonds verantwoordt GOM de inkomsten uit de contracten die GOM sluit voor het overnemen van de bollengrondcompensatieverplichtingen (40 /m²) alsmede de uitgaven ten gevolge van contracten die GOM sluit ten behoeve van de productie van de vervangende bollengrond. De zogenaamde projectenpijplijn van GOM geeft inzicht in het contracteringspotentieel. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 2/22

Per 1/1/2015 was deze pijplijn als volgt samengesteld (op basis van een door GOM bepaalde, gewogen kans op realisatie): Totaal m² gewogen Totaal m² 100% Onttrekken 1e klas bollengrond 377.000 283.000 Onttrekken 2de klas bollengrond 13.000 4.000 Productie van 1ste klasse bollengrond Slopen opstallen 265.000 150.000 Opwaarderen 2de klasse bollengrond 169.000 75.000 Omspuiten graslanden 60.000 29.000 Productie GP woningen in aantallen 182 113 Het bollengrondcompensatiefonds werkt als een financieel gesloten systeem. De pijplijn bevat slechts de werkvoorraad voor GOM. Feitelijke contracteringen zijn pas aan de orde op het moment dat de financiële middelen ook beschikbaar zijn 1. GOM heeft enkele projecten in voorbereiding. Dit zijn projecten die zich nog in de (haalbaarheids)studiefase bevinden. De belangrijkste is de glastuinbouwlocatie Trappenberg-Kloosterschuur in Teylingen (toekomstig uitleggebied). Eind 2013 heeft GOM besloten de voorbereidingswerkzaamheden tot nader orde op te schorten. Resultaat Meerjarenprogramma Het resultaat van het voorliggende Meerjarenprogramma 2015 2023 bedraagt 7,3 miljoen (NCW op 1/1/2015). Ten opzichte van het vorige Meerjarenprogramma is het resultaat verbeterd (van 5,9 miljoen tot 7,3 miljoen). Dit is met name het gevolg van het verbeterde risicoprofiel binnen het project Bulb Trade Park. Het positieve saldo van het MJP 2015-2023 is opgebouwd uit de verwachte winst in: - het herstructureringsfonds als gevolg van verwachte verkopen van Greenportwoningbouwcertificaten; - de grondexploitatie van Bulb Trade Park als gevolg van verwachte inkomsten uit kavelverkoop (woningbouw en bedrijven); - de bijdrage van RIF middelen door Holland Rijnland. 1 Het onttrekken van 1e klas bollengrond en het produceren van 1 e klas bollengrond dient per saldo op nul te sluiten. Tenminste 40% van de onttrokken bollengrond dient door middel van het opruimen van verrommeling te worden gecompenseerd. Het opwaarderen van 2 e klas bollengrond en het omspuiten van grasland mag elk voor maximaal 30% als compensatie worden ingezet. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 3/22

Omdat nog sprake is van verwachte verkoopopbrengsten is het in deze fase van het MJP nog te vroeg om binnen een acceptabel risicoprofiel een deel van dit positieve saldo reeds te gaan investeren in herstructureringsprojecten. Uiteindelijk is dat vanzelfsprekend wel de bedoeling. Wijzigingen Meerjarenprogramma De belangrijkste wijzigingen in dit nieuwe Meerjarenprogramma ten opzichte van het vorige programma, zijn: - de herziening van de grondexploitatie Greenhousepark zoals vastgesteld in de RvC op 30 maart 2015; - de herziening van de grondexploitatie Bulb Trade Park zoals vastgesteld in de RvC op 30 maart 2015; - de herziening en daarmee de splitsing van het Fonds kleinschalige projecten in twee (deel)fondsen:. de herziening van het bollengrondcompensatiefonds zoals vastgesteld in de RvC op 30 maart 2015;. de herziening van het herstructureringsfonds zoals vastgesteld in de RvC op 30 maart 2015. Risicomanagement GOM is zich terdege bewust van de noodzaak om financieel zorgvuldig te manoeuvreren en de aanwezige risico s te beheersen. Zeker in de huidige economische- en marktomstandigheden is een kritische houding ten aanzien van het inschatten van de marktvraag noodzakelijk. Directie en Raad van Commissarissen hebben alle aandacht hiervoor. GOM beschikt over een door haar accountant als zodanig beoordeelde adequate planning & control organisatie, governance structuur en risicomanagementaanpak. In 2014 heeft een update van de risico- Financiële planning Meerjarenprogramma 20.000.000 In de figuur is de cashflow van 15.000.000 het Meerjarenprogramma 10.000.000 weergegeven. In het voorliggende MJP is 2015 het laatste 5.000.000 Kosten - Opbrengsten 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 Saldo cumulatief jaar waarin de kosten nog 5.000.000- significant hoger zijn dan de 10.000.000- opbrengsten. Vanaf 2016 15.000.000- overstijgen de jaarlijkse opbrengsten de jaarlijkse kosten 20.000.000- (positieve cashflow). In 2020 wordt het break even point bereikt en in 2023 is er sprake van een positief saldo van ca. + 10 miljoen. Dit komt overeen met een NCW per 1/1/2015 van + 7,3 miljoen. Het maximale investeringsniveau, weergegeven door het cumulatieve saldo (de groene lijn), wordt in 2015 bereikt en bedraagt 17,8 miljoen inclusief eventuele investeringen vanuit het strategisch grondfonds. Dit blijft daarmee ruim binnen de kredietfaciliteit bij BNG van 42 miljoen 2. Tegenover het grootste deel van deze investeringen staan assets in de vorm van grondposities. 2 Krediet is door BNG aan GOM verstrekt op basis van de garantstelling door de gemeenten, ieder voor 1/6 deel. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 4/22

analyse plaatsgevonden op grond waarvan specifieke risicobeheersingsmaatregelen zijn genomen. Toekomstvisie en ambitie Na vier volledig operationele GOM-jaren is het proces van modernisering van de Greenport onomkeerbaar. GOM heeft belangrijke voortgang geboekt. Maar er is nog veel werk te doen. We staan nog altijd maar aan het begin van de werkelijke ruimtelijke en economische vernieuwing. De streek heeft lang onder druk gestaan. Van verstedelijkingsdreiging, van economische stagnatie en van ruimtelijke verpaupering. Via het Pact en het Offensief van Teylingen en op basis van de ISG is er een nieuw strategisch toekomstperspectief voor de streek vastgelegd. Een perspectief waarin een vitale Greenporteconomie en een open, aantrekkelijk buitengebied centraal staan en elkaar versterken. Een vitale economie in een vitaal landschap. Centrum van de wereldbollenmarkt. Toeristische icoon van Nederland. En één van de sterkste en meest aantrekkelijke woongebieden in de Randstad. Het is die gezamenlijke ambitie van de regio die leidend is voor de werkzaamheden van GOM. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 5/22

Inhoudsopgave Voorwoord 1 Samenvatting 2 1. Visie, Strategie en beleid 7 1.1 Bulb Valley 7 1.2 Ontwikkelingen in de Greenport 8 1.3 Strategisch herstructureren 10 1.4 Productiedoelen 11 1.5 Organisatie ontwikkeling 12 1.6 Verantwoord en verstandig financieel beleid 13 2. Meerjarenprogramma 2015 2023 15 2.1 Projecten in uitvoering 15 2.1.1 GOM organisatie 15 2.1.2 Grondexploitaties 16 2.1.3 Bollengrondcompensatiefonds 19 2.1.4 Herstructureringsfonds 20 2.1.5 Strategisch grondfonds 20 2.2 Projecten in voorbereiding 21 2.3 Projecten in initiatief 22 2.4 Afgesloten voorbereidings- en initiatief projecten 22 3. Meerjarenbegroting 2015 2023Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.1 Geactualiseerde Meerjarenbegroting 2015-2023Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.2 Financiële planning Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.3 Financiering Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.4 Ontwikkeling MJP en ontwikkeling risicoprofielfout! Bladwijzer niet gedefinieerd. Bijlagen Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 1. Meerjarenbegroting 2015-2023 2. Cashflow MJP 2015-2023 Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 6/22

1. Visie, Strategie en beleid 1.1 Bulb Valley Het doel achter de Intergemeentelijke Structuurvisie (ISG) en de modernisering van de Greenport is een vitale economie in een vitaal landschap. GOM heeft dit vertaald in het economisch-ruimtelijk perspectief: Bulb Valley. GOM gelooft in de kracht van de Duin- en Bollenstreek als hét centrum van de bloembollenwereldmarkt en als één van de meest aantrekkelijke vestigingsgebieden voor greenportondernemingen in ons land. Maar óók in de kracht van de regio als woon-, werk- en leefgebied in de Randstad. De Duin- en Bollenstreek is een uniek, ruimtelijk, economisch en maatschappelijk samenhangend gebied in de Randstad. Met de Greenport als belangrijke identiteitsdrager, economische pijler en ruimtelijke kwaliteitsfactor. De Duin- en Bollenstreek is het internationaal centrum (en de bron) van de wereldbloembollenmarkt en heeft met het sierteeltcluster rond Rijnsburg één van de belangrijkste handelscentra van ons land in huis: een cluster van moderne bollenteelt, sierteelt, vaste plantenteelt, handel, toelevering, kennis én toerisme. De Duinen Bollenstreek is echter ook één van de meest aantrekkelijke (woon)regio s in de Randstad. Met aantrekkelijke dorpen, een divers woonmilieu en een heel aantrekkelijke landschappelijke setting. Het duurzaam moderniseren van de Greenport en van het buitengebied is daarom zowel economisch als ruimtelijk noodzakelijk en wenselijk. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 7/22

1.2 Ontwikkelingen in de Greenport De economische kracht van de Duin- en Bollenstreek en het belang van de Greenporteconomie en de ruimtelijke kwaliteiten van het buitengebied daarbij, zijn inmiddels genoegzaam bekend. Uitgebreid economisch structuuronderzoek dat in december 2014 in opdracht van de provincie Zuid-Holland is verricht, heeft dit nog eens ondubbelzinnig bevestigd. Op welvaart in brede zin scoort de Bollenstreek zelfs het hoogst van alle 46 Nederlandse regio s. De werkloosheid is zeer laag. Qua woonaantrekkelijkheid scoort de Bollenstreek een 2e plaats. En hoewel de Bollenstreek relatief meer arbeidsplaatsen telt dan normaliter verwacht zou mogen worden, is er tegelijkertijd sprake van een omvangrijke pendel. Gezien de strategische ligging van de Bollenstreek in de Randstad is dat niet verrassend. De Greenportactiviteiten worden ook in dit onderzoek zonder meer aangeduid als dragende economische cluster voor de regio. Er wordt echter tevens gewezen op het beperkte banengenererende vermogen in de afgelopen jaren, op de moeilijke marktomstandigheden voor de sector en op de zorgen over de innovatieve kracht. De noodzaak van herstructurering en modernisering wordt hiermee bevestigd. De zes ISG gemeenten werken inmiddels aan een gezamenlijke Economische Agenda. Ook de in 2014 ingestelde Economic Board is hier als representant van het regionale bedrijfsleven bij betrokken. Hoofddoelstelling is het verbeteren van de economische prestaties van de Duin- en Bollenstreek. Zowel het versterken van de Greenporteconomie als het vernieuwen en verbreden van het toeristisch product en het stimuleren van economische vernieuwing en innovatie gaat daarbij aandacht krijgen. De (internationale) marktontwikkelingen die voor de bollensector en sierteeltsector zo bepalend zijn, bewegen zich na moeilijke jaren weer in de goede richting. De KAVB spreekt in algemene zin over 2014 als een goed jaar voor de bollenteelt. De afzet ontwikkelde zich gunstig, de prijzen herstelden zich enigszins en telers maken weer investeringsplannen. Dit weerspiegelt zich in de handels- en exportsector. ING en Rabobank bevestigen deze positieve ontwikkeling en verdere groeikansen in hun branchestudies. Maar wel met een duidelijke waarschuwing en randvoorwaarde: verdere schaalvergroting is onafwendbaar en noodzakelijk en daarnaast zullen vooral de moderne, marktgedreven, innovatieve en ketenintegratie-georiënteerde bedrijven van deze groei kunnen profiteren. Deze ontwikkeling en opgaven gelden zeker voor de Bollenstreek. Zowel voor de teelt als voor de handel. Het sierteelthandelscentrum rond veiling Flora in Rijnsburg en het cluster van in de Bollenstreek gevestigde bloembollenhandelsondernemingen zijn belangrijk voor de regionale economie en voor de internationale marktpositie van de BV Greenport Holland, maar zullen zich wel moeten kunnen blijven ontwikkelen. Voor de bollenteelt in de Duin- en Bollenstreek geldt dit wellicht nog in verhevigde mate. Relatief veel teeltbedrijven zijn beperkt in omvang, sterk conjunctuurgevoelig en kennen een verouderd ondernemersbestand. Dit zal in het komende decennium leiden tot het staken van de bedrijfsvoering. Er ontstaat daardoor Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 8/22

ruimte voor minder, maar grotere en sterkere teeltbedrijven. De in de ISG vastgelegde herstructureringsopgave is er op gericht deze economische en ruimtelijke transitie mogelijk te maken. De toekomst is uiteindelijk aan moderne bedrijven van een zekere schaalgrootte en met voldoende en goed verkaveld oppervlak. Verplichte ruilverkaveling bestaat niet meer en past ook niet meer in deze tijd. Dit laat echter onverlet dat het herstructureringsstreven erop gericht moet zijn en blijven om vrijkomende, kleine en niet optimaal verkavelde percelen om te vormen tot moderne kavels. Tegen deze achtergrond is GOM in 2014 ook gestart met het opstellen van een landschaps- en toekomstvisie voor de Hogeveensepolder in Noordwijkerhout. In samenwerking met LTO Noord en de Stichting Kavelruil Zuid-Holland en met medewerking van DLG (Dienst Landelijk Gebied) is gewerkt aan een gebiedsplan voor een toekomstbestendig teeltlandschap. Het is de bedoeling ook voor de andere polders en deelgebieden van de Greenport dergelijke plannen te gaan maken. Het sierteeltcluster in Katwijk (Rijnsburg) is weliswaar ten opzichte van Greenports als Aalsmeer of Westland relatief klein, maar kenmerkt zich juist als een sterk en economisch kansrijk cluster. De gemeente Katwijk heeft in 2014 het initiatief genomen voor het ontwikkelen van een integrale toekomstvisie op het cluster. Kenmerkend voor het cluster zijn de aanwezigheid van relatief kleine, maar gespecialiseerde en in een kwalitatief hoog segment opererende, innovatieve ondernemingen en een unieke marktplaats. Geen garantie op een zorgeloze toekomst, maar wel met de potentie van een gezonde economische ontwikkeling. Van een ontwikkeling naar grootschalige sierteeltproductie is daarbij geen sprake. Juist de combinatie van ondernemerschap, kennis gedreven innovatie en handelsgeest zal bepalend zijn voor de toekomstbestendigheid van het cluster. De gemeente en GOM zijn om die reden in gesprek over de wijze waarop een dergelijke ontwikkeling ruimtelijk het meest adequaat kan worden ondersteund. Het gaat naar verwachting vooral om het bieden van maatwerk aan bedrijven met groei- en investeringsplannen. Het afzetperspectief voor Greenhouse Park laat zich tegen deze achtergrond verklaren. GOM heeft in 2014 een aantal acquisitiecontacten kunnen leggen waaruit mogelijkerwijze in de nabije toekomst de eerste concrete vestigingsplannen kunnen voortkomen. Bulb Trade Park in Noordwijkerhout wordt door GOM specifiek ontwikkeld voor agrarische handels- en exportbedrijven en agrarische toeleveranciers. Het bedrijventerrein heeft vooral ten doel om bedrijven ontwikkelruimte te bieden, maar tegelijkertijd ook de herstructurering van het buitengebied te ondersteunen. Om die reden heeft GOM in 2014 acquisitiegesprekken gevoerd met vrijwel alle bedrijven uit de doelgroep ondernemingen die in de Bollenstreek gevestigd zijn en voor een eventuele bedrijfsverplaatsing naar Bulb Trade Park in aanmerking zouden kunnen komen c.q. die interesse hebben in een vestiging op Bulb Trade Park. De grote ondernemingen hebben vrijwel allemaal in de afgelopen jaren geïnvesteerd in hun huidige locatie. Met name in het segment middelgrote ondernemingen is de nodige dynamiek waarneembaar. Hetzij door groei, hetzij door consolidatie met collega-ondernemingen, hetzij door veranderende huisvestingswensen. Bij de kleine(re) handelsondernemingen is sprake van een sterk wisselend ondernemingsbeeld. De propositie Bulb Trade Park is voor dergelijke ondernemingen, mede door de beperkte omvang van deze bedrijven, minder relevant. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 9/22

De afzetperspectieven voor Bulb Trade Park lijken niet ongunstig. Het is, zonder op de zaken vooruit te lopen, maar wel rekening houdend met de aanzienlijke doorlooptijd van ruimtelijke plannen, van regionaal strategisch belang om tijdig na te gaan denken over de verdere ontwikkelingen vanaf het moment dat Bulb Trade Park uitverkocht zou raken. De Bollenstreek behoort tot de meest aantrekkelijke woningmarktregio s van ons land. Dit laat onverlet dat ook in de Bollenstreek de woningmarkt vele jaren in een diepe crisis verkeerde. Het eerste kwartaal van 2013 vormde het dieptepunt. Daarna begon het herstel. De prijzen stijgen. Landelijk is goed waarneembaar dat met name de steden in de Randstad en de Randstedelijke periferie profiteren van het herstel. De Bollenstreek kan hier door haar ligging en gebiedskwaliteit zeker van profiteren. Het aantal verkochte woningen in de Bollenstreek neemt weer toe; in 2014 steeg het aantal verkopen met 14% ten opzichte van het jaar daarvoor. Het aantal verkopen ligt weer op het niveau van 2009 (maar nog altijd 25% lager dan in de topjaren voor 2009). Zonder de pretentie de toekomst te kunnen voorspellen, mag worden verwacht dat het woningmarktherstel zich ook in de komende jaren zal doorzetten en dat er een zekere mate van inhaalbeweging op gang zal komen. Voor GOM en voor de voortgang van de herstructurering van de Greenport is dit van essentieel belang, gegeven het feit dat de inkomsten uit woningbouw (bouwtitels voor Greenportwoningen) de belangrijkste inkomstenbron voor de herstructurering zijn. 1.3 Strategisch herstructureren GOM heeft zich succesvol gepositioneerd als regionaal ontwikkelbedrijf. Met een investeringsprogramma van zo n 85 miljoen waarvan reeds 26 miljoen is geïnvesteerd en met de voortvarende ontwikkeling van Greenhouse Park en Bulb Trade Park laat GOM zien waartoe zij in staat is. De uitvoering van de herstructureringsagenda van de Greenport vergt echter nog heel wat inspanningen. Er is een lange weg te gaan. Consistent ruimtelijk beleid door de gemeenten is daarvoor een voorwaarde. De strategie die GOM toepast is in de volgende kernpunten samen te vatten: Bijdragen aan de ambitie voor de Duin- en Bollenstreek tot het beste woon-, werk- en recreatiegebied van Nederland ; Het versnellen van de ruimtelijke vernieuwing door: Het bespoedigen van de verkoop van bouwtitels; Proactieve sturing op het tot ontwikkeling (doen) brengen van clusterlocaties voor greenportwoningen; Het maken van afspraken met marktpartijen over de ontwikkeling van clusterlocaties; Maximale inzet (binnen de kaders van de financiële mogelijkheden en het risicoprofiel van GOM) op het opruimen van verrommeling en het moderniseren en herverkavelen van teeltareaal, waar mogelijk door middel van een gebiedsgerichte aanpak; Het zoeken naar mogelijkheden om de herstructurering te versnellen ook zolang GOM nog niet de beschikking heeft over de financiële middelen die Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 10/22

zij dient te genereren (maar zonder onverantwoorde financiële risico s te nemen); Het afstemmen en waar nodig integreren van de GOM activiteiten en het economisch stimuleringsprogramma van de Bollenstreekgemeenten (Economische Agenda in wording); Het opstellen en organiseren van een integraal investeringsprogramma voor de algehele ruimtelijke vernieuwing van de Greenport ( Masterplan ) waarin de bestaande ontwikkelingsvisies (zoals ISG, de economische beleidsagenda, het provinciaal gebiedsprofiel) worden samengevoegd met de investeringsprogramma s van het Hoogheemraadschap en Holland Rijnland en het Meerjarenprogramma (en toekomstige investeringsmiddelen) van GOM. Op deze wijze wordt het na te streven ruimtelijk en economisch eindbeeld van de modernisering van de Greenport geconcretiseerd en gekwantificeerd in een overall moderniseringsprogramma. Verbetering van regiomarketing; Het structureel betrekken van ondernemers en bedrijven bij de aansturing en de uitvoering van de brede vernieuwingsagenda. 1.4 Productiedoelen Grondexploitaties Vanaf 2014 zijn onze beide grondexploitaties/herstructureringslocaties volledig in uitvoering en op de markt (elk met een eigen fasering). In totaliteit zijn in Greenhouse Park (plandeel Katwijk) en Bulb Trade Park (incl. de woningbouwlocatie Abeelenpark) in verkoop: - Greenhouse park: circa 20 ha. glastuinbouwkavels en max. 60 woningbouwkavels. - Bulb Trade park: ca. 8,6 ha. kavels voor handels- en exportbedrijven en hulpen nevenbedrijven en 30 woningbouwkavels. Ons beleid is er logischerwijze op gericht deze bedrijfslocaties in te zetten ten behoeve van de doelstelling (opvanglocaties voor bedrijven uit de doelgroep die daardoor groei kunnen realiseren en/of kunnen worden uitgeplaatst uit het buitengebied) en daarmee zo veel mogelijk tempo te maken. Een snelle verkoop van woningbouwkavels versterkt de financiële positie van GOM en vergroot onze herstructureringsmogelijkheden. Fondsen GOM beschikt met de vaststelling van het MJP 2015-2023 over twee fondsen: - Het bollengrondcompensatiefonds. - Het herstructureringsfonds. Het Herstructureringsfonds is nieuw in het MJP 2015-2023. Het herstructureringsfonds vormde in het vorige MJP 2014 2023 samen met het bollengrondcompensatiefonds het Fonds kleinschalige projecten. In 2014 hebben we geconstateerd dat in het (voormalige) Fonds kleinschalige projecten twee belangrijke doelstellingen van GOM verweven waren: - Het uitvoeren van de bollengrondcompensatieregelgeving Voor dit fonds geldt dat partijen de verplichting tot de compensatie van bollengrond kunnen afkopen bij het fonds. Met de inkomsten realiseert het fonds Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 11/22

vervolgens de productie van vervangende bollengrond in een sluitende oppervlaktebalans en met een sluitende financiële begroting; - Het uitvoeren van de andere ruimtelijke herstructureringstaken en -projecten In de ISG is een aanzienlijk aantal andere ruimtelijke kwaliteitsopgaven en herstructureringsdoelen vastgelegd. In het uitvoeringsprogramma en MJP van GOM gaan deze een plaats krijgen op het moment dat GOM daarvoor financiele middelen heeft gegenereerd en deze middelen ook kan gaan investeren in concrete uitvoeringsprojecten. Om zuiver te kunnen administreren, verantwoorden en sturen is besloten in het MJP deze twee taken onder te brengen in twee aparte fondsen. In het herstructureringsfonds stromen de inkomsten uit de verkoop van Greenportwoningcertificaten in en mogelijk op termijn ook een positief plansaldo na afsluiting van de grondexploitaties van Bulb Trade park en Greenhousepark. Uiteindelijk zal ook dit fonds een sluitende financiële begroting kennen. Met betrekking tot de fondsen is ons beleid in algemene zin gericht op het zo veel en zo snel als mogelijk sluiten van contracten met grondeigenaren. Enerzijds gaat GOM door met het uitbouwen van de pijplijn aan initiatieven. Anderzijds proberen we zoveel mogelijk projecten in uitvoering te krijgen (door contracten te sluiten). GOM is hierbij afhankelijk van de voortgang in planologische procedures, de bereidheid bij grondeigenaren, het noodzakelijke evenwicht in de bollengrondbalans en (vooral) de lengte van onze financiële polsstok en het al dan niet noodzakelijk aanhouden van een financiële buffer in ons MJP. Door meer gebiedsgericht te werk te gaan, hopen we een meer integrale aanpak mogelijk te maken. In het bollengrondcompensatiefonds heeft GOM de volgende specifieke productiedoelen: - het overnemen van bollengrondcompensatieverplichtingen; - het daadwerkelijk produceren van nieuwe, vervangende, toekomstbestendige bollengrond; - het zoveel mogelijk realiseren van deze nieuwe bollengrond door het opruimen van verrommeling; - het zoveel mogelijk proberen de bollengrondbalans sluitend te houden; dat wil zeggen zo snel mogelijk vervangende bollengrond contracteren. In het herstructureringsfonds is het productiedoel het genereren van opbrengsten door middel van het verkopen van bouwtitels voor greenportwoningen (in de gewogen pijplijn per 1/1/2015 is sprake van een contracteringspotentieel van 182 mogelijke bouwtitels (=inclusief de bouwtitels voor de woningbouwkavels in Greenhousepark en Bulb Trade Park; gezamenlijk ca 100). 1.5 Organisatie ontwikkeling GOM is lean-and-mean en in overeenstemming met haar takenpakket en werkvoorraad georganiseerd. Na de evaluatie van GOM met de aandeelhouders in 2013 is besloten de huidige organisatievorm te bestendigen. Grote organisatiewijzigingen worden niet voorzien. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 12/22

1.6 Verantwoord en verstandig financieel beleid Greenport Ontwikkelingsmaatschappij B.V. opereert volledig binnen het door de Algemene Vergadering van Aandeelhouders vastgestelde Meerjarenprogramma. Dit Meerjarenprogramma bepaalt de financiële kaders en daarmee het uitvoeringsprogramma van GOM. Meerjarenprogramma GOM geeft uitvoering aan de door de zes Bollenstreekgemeenten in de ISG vastgelegde ambities die zowel in ruimtelijke als in financiële zin niet los van elkaar kunnen worden gezien. Alle werkzaamheden van GOM vormen daarom één integraal project dat is ondergebracht in één financieel meerjarenexploitatiekader. Op deze manier kan GOM winsten en verliezen op projecten met elkaar verevenen en daardoor de volledige herstructureringsagenda uitvoeren. Die agenda bestaat namelijk uit zowel winstgevende als (per definitie) verlieslatende projecten. Dat is immers inherent aan herstructurering. Ook de organisatiekosten van GOM maken onderdeel uit van het Meerjarenprogramma en worden hierin geactiveerd. Omdat GOM als onderneming zelf de inkomsten dient te genereren die nodig zijn voor de herstructurering, zullen de Meerjarenprogramma s van GOM altijd een positief financieel resultaat moeten laten zien. Meerjarenprogramma s worden jaarlijks per 1 januari herzien. Risicomanagement en governance GOM is zich terdege bewust van de noodzaak om financieel zorgvuldig te manoeuvreren en de aanwezige risico s te beheersen. Zeker in de huidige economische- en marktomstandigheden is een kritische houding ten aanzien van het inschatten van de marktvraag noodzakelijk. Directie en Raad van Commissarissen hebben alle aandacht hiervoor. GOM beschikt over een door haar accountant als zodanig beoordeelde adequate planning & control organisatie, governance structuur en risicomanagementaanpak. Risicomanagement grondexploitatieprojecten In onze grondexploitaties is een risicovoorziening opgenomen voor eventuele tegenvallers in kosten, opbrengsten en het verkooptempo van de kavels. Bij de jaarlijkse herziening van de grondexploitaties of wanneer daar aanleiding toe is, wordt tevens een risicoanalyse uitgevoerd. De grondexploitaties worden in het Meerjarenprogramma opgenomen met een zekerheid op het financiële resultaat van tenminste 85%. Daarnaast hanteert GOM het principe klantvolgend ontwikkelen. Dit houdt in dat weliswaar wordt geïnvesteerd in grondposities maar dat in principe vervolginvesteringen (bouw- en woonrijpmaken) pas worden gedaan als er een klant is gevonden voor een kavel. Mocht onverhoopt de afzet van bepaalde kavels op de langere termijn stagneren dan zal GOM in overleg treden met de betreffende grondgebiedgemeente en de aandeelhouders om te komen tot een alternatief plan. Volgens de uitgevoerde risicoanalyses liggen de voornaamste risico s bij de grondaankopen ten behoeve van ontwikkeling en de verkoop van bouwkavels. Bij de uitvoering van de projecten wordt hier nadrukkelijk en actief op gestuurd en gemonitord. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 13/22

Risicomanagement Bollengrondcompensatiefonds De risico s voor het Bollengrondcompensatiefonds zijn beperkt vanwege de strikte voorwaarden waarbinnen de directie van GOM dient te handelen. De gestelde budgetten zijn taakstellend en mogen niet worden overschreden. Tevens geldt dat investeringen in bollengrondproductie pas kunnen plaatsvinden nadat de hiervoor benodigde financiële middelen ontvangen zijn. Om toch voortgang te maken is in het Meerjarenprogramma opgenomen dat GOM 1 miljoen beschikbaar heeft als voorfinanciering. Indien er onverhoopt niet voldoende inkomstencontracten tegenover zouden staan, kunnen de reeds ontvangen RIF middelen voor dekking zorgen. Op basis van de huidige ervaringen met het sluiten van bollengrondcompensatiecontracten en bollengrondproductiecontracten (onder meer opruimen van verrommeling) blijkt dat dit goed past binnen het compensatietarief van 40 per m² voor 1 e klasse bollengrond. Mede als gevolg van de huidige economische situatie en het feit dat GOM nu het laaghangend fruit kan plukken. Het gevolg hiervan is dat er financiële ruimte ontstaat om ook duurdere verrommeling op te ruimen. Risicomanagement Herstructureringsfonds Door de economische omstandigheden en zeer magere woningmarkt in de afgelopen jaren, staat er druk op de afzet(baarheid) en prijsstelling voor bouwtitels voor greenportwoningen. Er zijn enkele verkoop- en bouwtitelreserveringscontracten gesloten en er wordt onderhandeld over een aantal contracten. Zeker bij de wat complexere projecten is maatwerk vereist. Omdat binnen het herstructureringsfonds nu enkel de inkomsten uit de verkoop van greenportwoningen zijn opgenomen en nog geen uitgaven geprogrammeerd zijn, is er sprake van een positief fondsresultaat. De risico s beperken zich daarmee tot de planologische onherroepelijkheid van de betreffende woningbouw en de uiteindelijke fasering. Risicomanagement Fonds Strategische Grondaankopen Voor het Fonds Strategische Grondaankopen bestaat het voornaamste risico uit mogelijke waardedaling van aan te kopen onroerend goed indien dit uiteindelijk niet in ontwikkeling genomen kan worden. Door een betalingsregeling te hanteren waarbij een eventuele aankoop tegen de huidige markwaarde plaatsvindt met een bijbetaling indien sprake is van een waardestijging als gevolg van een bestemmingswijziging, wordt dit risico verkleind. Overigens is in de afgelopen jaren geen gebruik gemaakt van het strategisch grondfonds en wordt dit ook nu niet voorzien. Risicomanagement voorbereidingsprojecten en initiatief De financiële risico s van de voorbereidings- en initiatiefprojecten zijn beperkt tot het verlies van de gemaakte planontwikkelingskosten indien een project niet door gaat. Hiervoor worden via de winst & verliesrekening voorzieningen getroffen. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 14/22

2. Meerjarenprogramma 2015 2023 Het Meerjarenprogramma van GOM is opgebouwd uit vier typen projecten: - Projecten in uitvoering; - Projecten in voorbereiding; - Projecten in initiatief; - Afgesloten initiatief- en voorbereidingsprojecten. Tot de projecten in uitvoering behoren: - De GOM organisatie; - De twee grondexploitaties:. Greenhousepark;. Bulb Trade park; - De drie fondsen:. Het bollengrondcompensatiefonds;. Het herstructureringsfonds;. Het strategisch grondfonds. Projecten in voorbereiding zijn projecten die op de nominatie staan om, nadat de haalbaarheid en uitvoerbaarheid hiervan in voldoende mate zijn onderzocht en vastgesteld, door GOM in uitvoering te worden genomen. GOM maakt hiervoor planontwikkelingskosten. In de meerjarenbegroting wordt daarom hiervoor een jaarlijks werkbudget gealloceerd. Projecten in initiatief zijn projecten die al dan niet in de contracteringen-pijplijn van GOM worden opgenomen en waarvoor derhalve eerste haalbaarheidsonderzoeken en gesprekken met grondeigenaren en grondgebiedgemeenten plaatsvinden. Ook hiervoor wordt in de meerjarenbegroting een jaarlijks werkbudget gealloceerd. 2.1 Projecten in uitvoering 2.1.1 GOM organisatie De GOM organisatie is bewust ingericht als een lean-and-mean projectorganisatie. Het huidige Meerjarenprogramma van GOM heeft een looptijd tot en met 2023. In het meerjarenprogramma is financieel rekening gehouden met organisatiekosten voor GOM gedurende deze gehele programma(=exploitatie)periode. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 15/22

2.1.2 Grondexploitaties GOM voert twee grondexploitaties: - Greenhousepark; - Bulb Trade park. Voor beide grondexploitaties heeft de Raad van Commissarissen van GOM in zijn vergadering van 30 maart 2015 de jaarlijkse herziening vastgesteld. Het resultaat hiervan is verwerkt in het voorliggende Meerjarenprogramma en in de meerjarenbegroting. Greenhousepark GOM realiseert in de komende jaren het glastuinbouwreconstructieproject Greenhousepark in het sierteeltcomplex rond veiling FloraHolland bij Rijnsburg. De eerste fase van dit project bestaat uit de ontwikkeling van een kleine 20 ha nieuw uit te geven, modern glastuinbouwgebied. Hoewel Greenhouse Park op de markt is gebracht, is het plan nog niet uitontwikkeld; deels heeft dit te maken met de lastige verwervingenproblematiek c.q. planconfiguratie, deels echter ook met het onduidelijke glastuinbouwperspectief en de vraag hoe daarmee om te gaan. De planontwikkeling voor de mogelijk toekomstige uitleglocatie op Teylings grondgebied blijft in ieder geval opgeschort. De gemeente Katwijk laat in nauwe samenspraak met GOM momenteel twee onderzoeken uitvoeren naar de toekomst van het sierteeltcluster Rijnsburg respectievelijk de bestaande glastuinbouwlocatie Zijlhoek. De resultaten hiervan wordt medio 2015 verwacht. GOM zal deze gebruiken bij de verdere planuitwerking en onze gesprekken daarover met de gemeente. Als onderdeel van de herontwikkeling van Greenhousepark realiseert GOM in Rijnsburg tevens woningbouwkavels (maximaal 60 in drie planfasen) voor vrijstaande woningen aan de Voorhouterweg. De doelstelling van het project Greenhousepark is drieledig: - reconstructie van het bestaande glastuinbouwgebied met als doel het realiseren van grotere glastuinbouwkavels waardoor een efficiëntere en effectievere bedrijfsvoering mogelijk wordt; - uitbreiding van het glastuinbouwgebied; - ruimtelijk inpassen en realiseren van een dusdanig aantal greenportwoningen, zodat een budgettair neutrale ontwikkeling mogelijk is. In essentie wordt Greenhousepark ontwikkeld om de sierteeltcluster in Rijnsburg ontwikkelruimte te kunnen blijven bieden en bedrijven die moeten worden uitgeplaatst of anderszins zich niet kunnen (of planologisch mogen) blijven doorontwikkelen op hun huidige vestigingsplaats, een alternatieve locatie aan te kunnen bieden. Voor het succes van de herontwikkeling en het financieel slagen van de grondexploitatie is het daarom van groot belang dat de gemeenten in de Duin- en Bollenstreek op dit punt consistent beleid blijven voeren. GOM ontwikkelt de locatie immers in opdracht en met een specifiek doel. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 16/22

Bij de vaststelling van de businesscase Greenhousepark is onderstaand stedenbouwkundig plan gepresenteerd. Het plan is opgebouwd uit: glastuinbouwgebied (3 deelgebieden) en woningbouw langs de Voorhouterweg en de Vinkenweg. Deze ambitie is verankerd in het bestemmingsplan. Bij de planuitwerking hebben zich in de voorbije periode kansen tot planoptimalisatie voorgedaan. In de door de Raad van Commissarissen vastgestelde herziening is deze planoptimalisatie verwerkt. Tegelijkertijd is naar aanleiding van de marktverwachtingen kritisch gekeken naar het te verwachten afzettempo en de prijsstelling van zowel de woningbouw- als glastuinbouwkavels. Per saldo heeft dit geleid tot een grondexploitatieherziening waarin: - er glastuinbouwkavels worden gerealiseerd die beter verkaveld kunnen worden waardoor de afzetbaarheid en de flexibiliteit in de uitgifte worden vergroot; - er kan worden bespaard op verwervingskosten en kosten voor bouwrijp maken; - de kwaliteit en prijsstelling (en daarmee de afzetbaarheid) van de woningbouw- en glastuinbouwkavels verbetert; De doorgevoerde grondexploitatieherziening leidt tot een met vorig jaar vergelijkbaar financieel exploitatieresultaat en risicoprofiel. Uit de uitgevoerde risicoanalyse blijkt dat het exploitatieresultaat op basis van het 85% zekerheidspercentage marginaal is verbeterd ten opzichte van de GREX doorrekening in het voorgaande Meerjarenprogramma. Op basis van de huidige stand van zaken en voortgang van het project, in combinatie met de verwachte realistische afzet van glastuinbouw- en woningbouwkavels wordt er vanuit gegaan dat het project eind 2021 gerealiseerd moet kunnen zijn. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 17/22

Bulb Trade park Bulb Trade Park is het nieuwe, hoogwaardige bedrijventerrein voor moderne, internationaal opererende bloembollenhandels- en exportbedrijven en hulpbedrijven in de Greenport Duin- en Bollenstreek: wereldmarktleider in bloembollenhandel en logistiek. Het is bedoeld als één van de icoonprojecten van de moderne Greenport. Bulb Trade Park is gesitueerd aan de provinciale weg N206 aansluitend aan het bestaande bedrijventerrein Delfweg in Noordwijkerhout. GOM realiseert met de uitvoering van in totaal ca. 8,6 ha bedrijventerrein en ca 6,6 ha landschappelijke inpassingszone. In deze inpassingszone, gesitueerd tussen het nieuwe bedrijventerrein en de bestaande golfbaan op het landgoed Tespelduyn, wordt tevens een dertigtal woningbouwkavels voor vrijstaande woningen gerealiseerd. Het stedenbouwkundig plan ziet er als volgt uit: In 2014 zijn een groot deel van de werkzaamheden voor het bouwrijp maken uitgevoerd. Mede als gevolg hiervan leidt de grondexploitatieherziening tot een financieel beter resultaat en een beter risicoprofiel. Uit de uitgevoerde risicoanalyse blijkt dat het exploitatieresultaat op basis van het 85% zekerheidspercentage is verbeterd ten opzichte van de GREX doorrekening in het voorgaande Meerjarenprogramma. Op basis van de huidige stand van zaken en voortgang van het project, in combinatie met de verwachte realistische afzet van bedrijfs- en woningbouwkavels, wordt er vanuit gegaan dat het project eind 2020 moet zijn gerealiseerd. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 18/22

2.1.3 Bollengrondcompensatiefonds Via het bollengrondcompensatiefonds worden door GOM contracten gesloten met grondeigenaren: - contracten waarin GOM de verplichting tot compensatie van planologisch onttrokken bollengrond overneemt (inkomsten voor GOM); - productiecontracten voor vervangende bollengrond (uitgaven door GOM) door opruimen verrommeling of bollengrondverbetering. Het potentieel aan mogelijkheden om dergelijke contracten te kunnen sluiten, blijkt uit en wordt gevoed door de zogenaamde projectenpijplijn. Deze pijplijn groeit gestaag. Per 1/1/2015 bestond de pijplijn uit zo n 297 initiatieven, zowel voor het onttrekken als het produceren van bollengrond. Deze initiatieven zijn beoordeeld op ruimtelijke en financiële haalbaarheid en er resteren (per 1-1- 2015) 182 initiatieven die uitgevoerd zouden kunnen worden. Totaal m² gewogen Totaal m² 100% Onttrekken 1e klas bollengrond 377.000 283.000 Onttrekken 2de klas bollengrond 13.000 4.000 Productie van 1ste klasse bollengrond Slopen opstallen 265.000 150.000 Opwaarderen 2de klasse bollengrond 169.000 75.000 Omspuiten graslanden 60.000 29.000 Productie GP woningen in aantallen 182 113 GOM probeert zoveel mogelijk tempo te maken met het sluiten van contracten, maar is eerst en vooral afhankelijk van de bereidheid en medewerking van grondeigenaren alsmede de voortgang van planologische procedures. Kort gezegd heeft GOM tot doel in ieder geval de projectvolumes uit deze pijplijn daadwerkelijk te kunnen contracteren en realiseren. Gezien voornoemde afhankelijkheden, laat zich dit echter moeilijk in een concrete productieplanning vatten. Daarnaast werkt GOM vanzelfsprekend aan de verdere uitbouw van de pijplijn. Er blijft onverminderd vraag naar herstructurering in de regio. Voor het sluiten van contracten is voorts het bollengrondcompensatiebeleid, zoals vastgelegd in de ISG, richtinggevend: het onttrekken van 1 e klas bollengrond en het produceren van 1 e klas bollengrond dient per saldo op nul te sluiten. Tenminste 40% van de onttrokken bollengrond dient door middel van het opruimen van verrommeling te worden gecompenseerd. Het opwaarderen van 2 e klas bollengrond en het omspuiten van grasland mag elk voor maximaal 30% als compensatie worden ingezet. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 19/22

GOM heeft in 2014 nieuwe contracten kunnen sluiten voor het opruimen van 3.1 ha verrommeling. In totaal heeft GOM daarmee (vanaf 2011) tot en met 2014 in het bollengrondcompensatiefonds een totale contracteringsportefeuille (gesloten en inmiddels uitgevoerde en gesloten maar nog niet uitgevoerde contracten) opgebouwd van: - 27,1 ha overgenomen bollengrondcompensatieverplichtingen; - 14,2 ha opruimen verrommeling (52% van de totale compensatieverplichting); - 7,2 ha nieuwe bollengrondproductie door verbetering van 2 e klasse bollengrond tot 1 e klasse bollengrond (27% van de totale compensatieverplichting); - 2,9 ha nieuwe bollengrondproductie door omspuiten van grasland (11% van de totale compensatieverplichting). In de Greenport wordt ook verrommeling opgeruimd en bollengrond geproduceerd door middel van toepassing van de ruimte voor ruimte regeling. Dit verloopt via de gemeenten en formeel buiten GOM om. De nieuwe bollengrond die hierdoor wordt geproduceerd en de verrommeling die hierdoor wordt opgeruimd tellen echter wel mee in de formele bollengrondbalans en in de totale hoeveelheid opgeruimde verrommeling in de Duin- en Bollenstreek. Sinds 2011 is via ruimte voor ruimte 6,6 ha verrommeling opgeruimd. 2.1.4 Herstructureringsfonds In het herstructureringsfonds verantwoord GOM de inkomsten die GOM ontvangt door de verkoop van Greenport-woningbouwtitels. Deze opbrengsten zal GOM op enig moment kunnen gaan investeren in herstructureringsprojecten uit de ISG. Pas op het moment dat het risicoprofiel van het MJP dat toelaat zullen in het herstructureringsfonds investeringsprojecten worden opgenomen. De uit deze activiteiten voortvloeiende financiële verplichtingen, zullen dan nimmer de beschikbare middelen overstijgen. 2.1.5 Strategisch grondfonds Om snel en adequaat in te kunnen spelen op mogelijkheden die zich op de grondmarkt voordoen, wordt rekening gehouden met een strategisch grondfonds. Voorbeelden van deze mogelijkheden zijn: bollengrondcompensatie, grondaankopen voor projecten in de voorbereidingsfase of ten behoeve van strategische grondaankopen. Getracht wordt grip op grond te krijgen tegen minimale kosten. Dit kan bijvoorbeeld door het betalen van een optievergoeding of door gronden te verwerven tegen de agrarische waarde met een nabetaling zodra sprake is van een onherroepelijke bestemmingswijziging. Om fiscale redenen verdient het de voorkeur dat de (grondgebied)gemeente verwerft. Om de investeringslast bij de gemeenten te beperken kan GOM in voorkomende gevallen een koopovereenkomst met de betreffende gemeente sluiten onder de opschortende voorwaarde dat sprake is van een levering van bouwrijpe grond. Op basis van deze overeenkomst kan GOM een vooruitbetaling doen. Bij GOM drukt deze aanbetaling dan op het strategisch grondfonds. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 20/22

Wanneer voor een project een realisatieovereenkomst is gesloten tussen GOM en een grondgebied gemeente, worden de vooruitbetaalde bedragen van het strategisch grondfonds overgeboekt naar de betreffende grondexploitatie en valt het betaalde bedrag weer vrij in het fonds. Feitelijke grondoverdracht (tussen de gemeente en GOM) vindt plaats op het moment de gronden fiscaal bouwrijp zijn. Op basis van de begroting is 4,5 miljoen aan revolving fund beschikbaar voor strategische grondaankopen. Het grondfonds heeft door het revolving karakter geen effect op het resultaat van het MJP. Uitgangspunt is dat gronden maximaal 2 jaar in portefeuille worden gehouden en daarna in exploitatie worden genomen. Bij het in exploitatie nemen worden alle gemaakte kosten inclusief rente intern doorbelast naar het project in uitvoering. Voor het Fonds Strategische Grondaankopen bestaat het voornaamste risico uit mogelijke waardedaling van het aangekochte onroerend goed indien dit uiteindelijk niet in ontwikkeling genomen kan worden. Door een betalingsregeling te hanteren, van aankoop tegen de huidige markwaarde en bijbetaling indien sprake is van een waardestijging als gevolg van een bestemmingswijziging, wordt dit risico verkleind. Gezien de huidige economische- en marktomstandigheden wordt inzet van het strategisch grondfonds binnen afzienbare tijd niet voorzien. 2.2 Projecten in voorbereiding GOM heeft een viertal projecten in voorbereiding: - Het glastuinbouwgebied Trappenberg-Kloosterschuur (Teylingen); - Gebiedsgerichte aanpak Vinkeveldpolder inclusief de mogelijke Greenportwoningbouwlocatie Herenweg; - Herstructurerings- en Greenport-woningbouwlocatie Torenlaan te Voorhout; - Bollengrondcompensatie Keukenhof. Samengevat wordt in deze voorbereidingsprojecten nader onderzocht of en zo ja op welke wijze een (her)ontwikkeling mogelijk is: Voorbereidingsproject Kloosterschuur-Trappenberg Teylingen Torenlaan Voorhout Vinkeveldpolder Greenportwoningen (Herenweg Noordwijk) Doel 10 ha kavels glastuinbouw Opruimen bedrijfsbebouwing en herontwikkeling kavels woningbouw Opruimen verrommeling Ontwikkeling kavels greenportwoningbouw Mogelijk worden in 2015 twee locaties aan de voorbereidingsprojecten toegevoegd in verband met de voorbereiding van clusterlocaties voor Greenportwoningen. Ten tijde van het opstellen van het MJP 2015-2023 zijn beide locaties echter nog in een te pril stadium van planontwikkeling om daarover reeds te besluiten. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 21/22

Keukenhof In 2012 is een bollengrondcompensatieovereenkomst gesloten met Keukenhof in verband met het nieuwe parkeerterrein. Specifiek zijn toen maatwerkafspraken gemaakt over de financiële en ruimtelijke compensatie. Vanwege dit bijzondere karakter is het project bollengrondcompensatie Keukenhof in de afgelopen jaren aangemerkt geweest als voorbereidingsproject. In het eerste kwartaal van 2015 zijn alle benodigde vergunningen onherroepelijk geworden. Keukenhof heeft direct daarna aan haar betalingsverplichtingen jegens GOM voldaan. In het volgend jaar vast te stellen Meerjarenprogramma 2016 e.v. zullen de ontvangen inkomsten in het bollengrondcompensatiefonds worden verwerkt. Voor de ruimtelijke consequenties, de feitelijke fysieke bollengrondcompensatie geldt dat deze inmiddels volledig is verwerkt in de bollengrondbalans per 1/1/2015. GOM heeft daarmee aan de bollengrondcompensatieverplichtingen voldaan. Dit was mogelijk doordat er in de afgelopen jaren een positief bollengrondbalanssaldo kon worden opgebouwd. 2.3 Projecten in initiatief Hieronder vallen alle werkzaamheden die GOM verricht ten behoeve van het kunnen contracteren van herstructureringsprojecten. Zie onder paragraaf 2.1.3. 2.4 Afgesloten voorbereidings- en initiatief projecten GOM heeft eind 2014 de pijplijn aan projecten beoordeeld en geconstateerd dat inmiddels van de 297 initiatieven er 115 ruimtelijk en financieel niet haalbaar zijn gebleken. In 2014 zijn 15 initiatieven afgesloten. Het aandeel in de kosten van de in 2014 afgesloten initiatieven is overgeheveld naar de afgesloten initiatiefprojecten. Meerjarenprogramma GOM B.V. 2015-2023 8 april 2015 Pagina 22/22