Bipolaire stoornis & Depressie Bernard Sabbe Forum Ups & Downs, Leuven, 6 oktober 2012 Met dank aan: Dr. Ralph Kupka, Psychiater & Opleider Psychiatrie, Altrecht GGZ, Utrecht Dr. Pascal Sienaert, Universitair Centrum St.-Jozef Kortenberg Drs. Anke Temmerman, Capri, Universiteit Antwerpen
Stemmingsstoornissen Waar hebben we het eigenlijk over?
Stemmingsstoornissen Mensen hebben last van: Problemen: steeds ruzies met m n partner Klachten: ik kan niet meer slapen Symptomen: (praat snel aan één stuk door )
Depressieve stoornis Depressie Sombere stemming Verlies van levenslust, afgenomen activiteit Vitale symptomen: futloos, slapeloos, eetlust, libido Gevoelens van waardeloosheid, schuld, zelfverwijt Kan psychotische vorm aannemen Hopeloosheid, uitzichtloosheid, suïcidaliteit Van alles is te weinig
Depressieve stoornis Depressie Ongeveer 15% van de bevolking heeft ooit een echte depressie meegemaakt (meer vrouwen)
Depressieve stoornis Depressie neiging tot herhaling (recidief)
Bipolaire Stoornissen Manie Depressie
Bipolaire Stoornissen Manie Depressie Afwisseling van manie (of hypomanie) en depressie
Bipolaire Stoornissen Manie Eufore, prikkelbare, verhoogde stemming Toegenomen levenslust en dadendrang Teveel energie, geen slaap nodig, toegenomen libido Toegenomen zelfvertrouwen, grootheidsgevoelens Verminderd oordeelsvermogen en zelfkritiek Kan psychotische vorm aannemen Soms ernstige relationele en maatschappelijke schade Van alles is te veel
Bipolaire Stoornissen Hypomanie Net als de manie, maar lang niet zo erg Een beetje te veel van het goede
Bipolaire Stoornissen Manie Depressie Ongeveer 1-2% van de bevolking lijdt aan een bipolaire stoornis (evenveel mannen als vrouwen)
Bipolaire Stoornissen Manie Bipolair I Depressie Hypomanie Bipolair II Depressie
Bipolaire Stoornissen Manie Bipolair I Hypomanie Depressie neiging tot herhaling (recidief) Bipolair II Depressie
Bipolaire Stoornissen Manie Bipolair I Hypomanie Depressie met Rapid Cycling Bipolair II Depressie
Bipolaire Stoornissen Cyclothymie
Stemmingsstoornissen 102 ptn, community mental health centre Bipolair I 18 % Bipolair II 18 % Bipolair III 9 % Cyclothymie 5 % Unipolaire depressie 44 % Dysthymie 6 % Akiskal & Mallya1987
Lange-termijn beloop van de bipolaire stoornis (?) Eenmalige episoden komen waarschijnlijk nauwelijks voor; vroeger of later krijgen de meeste patiënten een recidief Goodwin & Jamison, 1990
Lange-termijn beloop van de bipolaire stoornis (?) Geïsoleerde ziekteperioden komen waarschijnlijk voor bij ongeveer 2/3 van de patiënten Goodwin & Jamison, 1990
Lange-termijn beloop van de bipolaire stoornis (?) Restverschijnselen tussen de ziekteperioden komen waarschijnlijk voor bij ongeveer 1/3 van de patiënten Goodwin & Jamison, 1990
Lange-termijn beloop van de bipolaire stoornis (?) Recidiverende stemmingsepisoden met compleet herstel...... of met interepisodische verschijnselen (meestal depressiviteit) komen waarschijnlijk het meeste voor Goodwin & Jamison, 1990
Kenmerken van de bipolaire stoornis Komt voor bij 1-2% (of zelfs 4%?) van de algemene bevolking. Heeft vaak een familiaire (erfelijke) component. Begint meestal tussen het 15e en 25e jaar (ook eerder of later). Manie bezorgt de grootste last, depressie het grootste lijden. Meestal keert het vroeger of later terug (recidieven). Tussen de episoden soms ook lichtere verschijnselen. Rapid Cycling komt voor bij 15-20% van de patiënten.
Moeilijke diagnose Tekstboek-beeld is niet de regel Eerste tekenen gezien als karakter Vaak psychotische symptomen Bij depressie geen herinnering aan hypomanie Verschillende behandelaars Veel comorbiditeit alcohol en middelen angststoornissen 10 jaar na eerste tekenen
Verloop: Beginleeftijd N = 368 Begin 17, 25, 40 Siblings meer kans om in dezelfde theoretische subgroep te zitten Onderliggende familiale kwetsbaarheid Theoretische Verdeling Beginleeftijden voor 579 patiënten met bipolaire I stoornis Bellivier e.a. Am J Psychiatry 2003, 160, 999
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 autism bipolar disorder Heritabiliteit van psychiatrische aandoeningen schizophrenia ADHD substance abuse major depression anorexia nervosa OCD panic disorder phobias generalized anxiety PTSD
Overgeërfde aanleg Schadelijke factoren voor/rond geboorte Afwijkingen in de hersenen Lichamelijke aandoeningen / drugs Psychosociale factoren BIPOLAIRE STOORNIS
Life Chart Methode
De aandoening in kaart brengen
Bipolaire / Unipolaire depressie Bipolaire Depressie Unipolaire Depressie (Hypo)manie gehad Ja Nee Man/Vrouw M = V M < V Beginleeftijd Tieners tot dertigers Dertigers tot vijftigers Postpartumepisodes Vaker Minder vaak Onset meestal erg plots meestal geleidelijk Aantal episodes erg veel minder Duur van episodes 3 tot 6 maanden 3 tot 12 maanden Psychomotoriek Vaker vertraagd Vaker geagiteerd Slaap Vaker meer slapen Vaker slapeloosheid Bipolaire stoornis in familie Vaak Zelden Unipolaire in familie Vaak Vaak Antidepressiva kunnen (hypo)manie uitlokken lokken zelden een (hypo)manie uit Lithium werkt heel goed werkt meestal niet zo goed
Bipolaire versus unipolaire depressie: classificatie Manie Bipolaire stemmingsstoornis Depressie Unipolaire stemmingsstoornis Depressie
Bipolaire versus unipolaire depressie: classificatie 1. Symptomatologie 2. Verloop 3. Psychosociale triggers 4. Neurobiologische mechanismen 5. Psychosociale behandelingen
Bipolaire versus unipolaire depressie: symptomatologie Unipolaire depressie: angst; activiteit (agitatie); somatische klachten anhedonie (verlies van plezier en interesse) Unipolaire depressie: meer angstsymptomen Onduidelijke resultaten voor: slaap; kwaadheid; psychomotorische vertraging; melancholia; stemmingsreactiviteit,
Bipolaire versus unipolaire depressie: verloop Beginleeftijd: bipolaire stoornis 6 jaar vroeger (case-register: N = 38000) Bipolaire depressies: korter, sneller begin? Bipolaire depressies: meer frequent; grotere stemmingsschommelingen op korte termijn Geen verschillen in duur of ernst van de episode
Bipolaire versus unipolaire depressie: psychosociale triggers Wellicht even gevoelig voor: Negatieve levensgebeurtenissen Lage sociale steun Sociale steun buffert de impact van levensgebeurtenissen Persoonlijkheid: vooral neuroticisme gelinkt aan depressie; uni- = bipolair Negatieve cognitieve stijl gelinkt aan uni- en bipolaire depressie: zelfwaardering Attributies van falen en mislukking Negatieve attributies aan gebeurtenissen
Bipolaire versus unipolaire depressie: Typen van sociale steun Emotionele steun : empathie, zorg en betrokkenheid Positieve waardering: competentie Zelfwaardering Instrumentele steun Informatie Netwerksteun
Bipolaire versus unipolaire depressie: neurobiologische kwetsbaarheid Genetica: bipolair > unipolair Neuro-imaging: prefrontale activiteit; Δ amygdala (amandelkern) activiteit dopaminerge activiteit; Δ noradrenerge en serotonerge systemen Bipolaire depressie en manie: dysregulatie (studies over intracellulaire messenger systemen en effecten van slaapdeprivatie)
Bipolaire stoornis: genetica
CACNA2D4 deletie Aanwezig bij 2 BPD patiënten en 1 controlepersoon Van Den Bossche MJ et al. (2012) Am J Med Genet B: Neuropsychiatr Genet
Neuroimaging technieken I. Structurele beeldvorming - - CTscan - MRI II. Functionele beeldvorming - SPECT - PET - fmri
I. Structurele beeldvorming Kleinere linker subgenuale prefrontale cortex (subgenuale anterior cingulate) Moduleert stemming Integratie van cognitieve en emotionele informatie Bij unipolaire en bipolaire stoornissen Devrets WC, Nature, 1997; 824-827
Structurele veranderingen: unipolaire versus bipolaire stoornis striataal volume (nucleus caudatus, putamen, globus pallidus) Vergeleken met unipolaire stoornis, vertonen bipolaire patiënten: - diepe witte stof hyperinsensiteiten - hippocampus en basale ganglia
II. Functionele beeldvorming: Prefrontale cortex Subgenuale prefrontale cortex : - metabolisme en perfusie tijdens bipolaire depressie - metabolisme en perfusie tijdens manie Devrets WC, Nature, 1997; 824-827
Subcorticale regio s Depressieve, behandelingsresitente bipolaire patiënten prefrontaal metabolisme striatum, thalamus en amygdala Het tekort aan prefrontale activatie veroorzaakt disinhibitie van limbische subcorticale structuren, leidend tot affectieve symptomen Ketter TA, Biol Psychiatry, 2001; 97-109
Ketter TA, Biol Psychiatry, 2001; 97-109
Hogere affectieve aanspreekbaarheid en intensiteit van emoties bij euthymie Hogere affectieve aanspreekbaarheid (hogere respons op kleine stimuli) Hogere intensiteit van emoties Bipolaire patiënten geven aan dat ook gedurende euthyme periodes, zij zeer enthousiast of sterk ontgoocheld kunnen zijn bij mineure gebeurtenissen Henry C, Psychiatry Research, 2008; 159: 1-6
Wat is sociale cognitie? Cognitief vermogen om de mentale toestand van zichzelf en anderen af te leiden in termen van gedachten, emoties en intenties, waardoor het mogelijk wordt om het gedrag van anderen te voorspellen en om de sociale informatie uit de omgeving te begrijpen (Lahera et al., 2012). Sociale perceptie Sociale kennis Emotie verwerkin g Theory of Mind Attributiestijlen
Emotieperceptie BLIJ VERRASSING BOOS ANGSTIG VERDRIETIG WALGING
Reading the Mind in the Eyes-Test speels troostend opgewonden verveeld Baron-Cohen et al. 1997
Reading the Mind in the Eyes-Test Twijfelend Bevelend Enthousiast Hunkerend
Reading the Mind in the Eyes-Test Vreugdevol Ontledend Neerkijkend Verwijtend
Activatie tijdens een affect discriminatie taak bij gestabiliseerde bipolaire patiënten In antwoord op angstige emoties op het gelaat: - DLPF Cx - amygdala Een verlies van prefrontale corticale controle kan gelinkt zijn aan een verhoogde amygdala activatie Yurgelun-Todd D, Bipolar Disord, 2000; 237-248
Al met al is de bipolaire stoornis ernstig genoeg om een krachtige behandeling te rechtvaardigen.
Acute behandeling van manische en depressieve episoden Doel van de behandeling
Doel van de behandeling Acute behandeling van manische en depressieve episoden Preventieve (profylactische) behandeling: voorkómen van episoden
Doel van behandeling op korte termijn Acute behandeling van manische en depressieve episoden Voorkómen van schadelijke gevolgen en suïcide Goede diagnostiek en voorlichting Bespreken van de vervolgbehandeling
Doel van behandeling op langere termijn voorkómen van manische en depressieve episoden minder klachten tussen de episoden voorkómen van suïcide-pogingen en suïcide meer inzicht krijgen in de eigen stemmingsstoornis betrekken van naasten bij de behandeling Stress-Management verbetering van het psychosociale functioneren
Behandeling van de bipolaire stoornis Pillen en praten... en handelen Diagnostiek en uitleg over de diagnose Medicatie Psycho-educatie Gespreksbegeleiding en advisering Eventueel psychotherapie Zo mogelijk naasten erbij betrekken
Behandeling van de bipolaire stoornis Pillen en praten... en handelen Psychiater (arts, schrijft ook medicatie voor) Maatschappelijk werker Psycholoog (is ook psychotherapeut) Bij klinische opname vaak ook anderen: verpleegkundigen vaktherapeuten
Behandeling van de bipolaire stoornis Acute behandeling van manie Acute behandeling van depressie
Behandeling van de bipolaire stoornis Acute behandeling van manie Prophylaxe Acute behandeling van depressie
Behandeling van de bipolaire stoornis Prophylaxe Acute behandeling van doorbraak manie Acute behandeling van doorbraak depressie
Behandeling van de bipolaire stoornis Prophylaxe Acute behandeling van doorbraak manie Prophylaxe aanpassen Acute behandeling van doorbraak depressie
Om (langdurig) medicijnen te kunnen blijven slikken moet je accepteren dat je een stemmings-stoornis hebt.
De ideale stemmingsstabilisator Is effectief tegen manische en depressieve episoden. niet ideaal maar ook goed: Werkt anti-manisch en leidt niet tot depressie of: werkt anti-depressief en leidt niet tot manie Is effectief bij de acute behandeling en bij de prophylaxe. Belast de patiënt ook op den duur niet met bijwerkingen die de gezondheid, het welbevinden, en de therapietrouw ondermijnen.
De ideale stemmingsstabilisator...bestaat (nog) niet.
Medicatie bij de bipolaire stoornis Stemmings-stabilisatoren: Lithium (Camcolit, Priadel, Litarex) Valproaat (Depakine, Convulex) Carbamazepine (Tegretol) Lamotrigine (Lambipol) Antipsychotica bij manie: Klassieke antipsychotica (bv. Haldol, Cisordinol) Atypische antipsychotica (bv. Risperdal, Zyprexa, Seroquel) Antidepressiva bij depressie: Tricyclische antidepressiva (bv. Anafranil, Sarotex) Moderne antidepressiva (bv. Prozac, Seroxat, Efexor) MAO-remmers (bv. Nardelzine, Aurorix)
Medicatie bij de bipolaire stoornis Stemmings-stabilisatoren Antipsychotica bij manie Antidepressiva bij depressie Benzodiazepinen tegen angst, onrust en slaapproblemen: Kalmerende middelen (bv. Seresta, Valium, Xanax, Rivotril) Slaapmiddelen (bv. Normison, Loramet, Stillnoct, Imovane)
Indicatie voor Medicamenteuze Prophylaxe: Richtlijn NVvP 2008 Aantal Episoden? Eerste (Manische) Episode Tweede Episode Derde Episode Positieve Familiegeschiedenis en/of Ernstige Episode nee ja Positieve Familiegeschiedenis en/of Ernstige Episode nee Prophylaxe overwegen ja Prophylaxe geïndiceerd geen Prophylaxe Nolen et al., 2008
Medicatie bij de bipolaire stoornis
Medicatie bij de bipolaire stoornis Lithium is nog steeds eerste keuze voor de profylactische behandeling en heeft een anti-suïcide effect
Medicatie bij de bipolaire stoornis Lithium is nog steeds eerste keuze voor de profylactische behandeling en heeft een anti-suïcide effect Valproaat (Depakine) en carbamazepine (Tegretol) zijn een goed alternatief
Medicatie bij de bipolaire stoornis Lithium is nog steeds eerste keuze voor de profylactische behandeling en heeft een anti-suïcide effect Valproaat (Depakine) en carbamazepine (Tegretol) zijn een goed alternatief Moderne antipsychotica zijn effectief tegen manie en leiden waarschijnlijk niet tot depressie
Medicatie bij de bipolaire stoornis Lithium is nog steeds eerste keuze voor de profylactische behandeling en heeft een anti-suïcide effect Valproaat (Depakine) en carbamazepine (Tegretol) zijn een goed alternatief Moderne antipsychotica zijn effectief tegen manie en leiden waarschijnlijk niet tot depressie Lamotrigine is effectief tegen de bipolaire depressieen leidt waarschijnlijk niet tot (hypo)manie
Medicatie bij de bipolaire stoornis Lithium is nog steeds eerste keuze voor de profylactische behandeling en heeft een anti-suïcide effect Valproaat (Depakine) en carbamazepine (Tegretol) zijn een goed alternatief Moderne antipsychotica zijn effectief tegen manie en leiden waarschijnlijk niet tot depressie Lamotrigine is effectief tegen de bipolaire depressie en leidt waarschijnlijk niet tot (hypo)manie Antidepressiva zijn effectief tegen bipolaire depressie maar kunnen leiden tot (hypo)manie
Medicatie bij de bipolaire stoornis Bij veel mensen met een bipolaire stoornis is (op den duur) een combinatie van verschillende medicijnen nodig om klachten te voorkomen of te behandelen.
Medicatie bij de bipolaire stoornis Bij veel mensen met een bipolaire stoornis is (op den duur) een combinatie van verschillende medicijnen nodig om klachten te voorkomen of te behandelen. De thans beschikbare behandelingen zijn weliswaar voor veel, maar niet voor alle patiënten effectief, en is verder onderzoek noodzakelijk.
Effect van psycho-educatie
Psychotherapie bij de bipolaire stoornis Psychotherapie is stoornis gericht (ziektemodel) Psychoeducatie is een kernonderdeel In principe altijd in combinatie met farmacotherapie
Psychotherapie bij de bipolaire stoornis Groeps psychoeducatie Cognitieve therapie (CGT) Interpersoonlijke / sociale ritme therapie (IP/SRT) Family Focussed Treatment (FFT)
Opstoten voorkomen Medicatie innemen Verander nooit zonder overleg Een goede behandeling duurt levenslang Bespreek vragen, onzekerheden Steun en begeleiding Eerste Hulp Bij Opstoten Een stabiel leven leiden
Opstoten voorkomen Medicatie innemen Steun en begeleiding Psycho-educatie Gespreksbegeleiding Relatie en Familiebegeleiding Zelfhulp (Ups & Downs; Similes) Eerste Hulp Bij Opstoten Een stabiel leven leiden
Opstoten voorkomen Medicatie innemen Steun en begeleiding Eerste Hulp Bij Opstoten NOODPLAN Een stabiel leven leiden
Noodplan Manie Wat zijn voor mij belastende (sociale) omstandigheden? 1. 2. Wat zijn mijn vroege signalen van (hypo)manie? Wat merk ik zelf? Wat merkt een ander? 1. 1. 2. 2. Actieplan bij (hypo)manie Wat doe ik zelf? Wat doet een ander? 1. 1. 2. 2. Medicijn 1: Medicijn 2: Gebruiksadvies: Gebruiksadvies: Wat zijn mijn signalen van ernstige manie? Wat merk ik zelf? Wat merkt een ander? 1. 1. 2. 2. Actieplan bij ernstige manie Wat doe ik zelf? Wat doet een ander? 1. 1. 2. 2. Medicijn 1: Medicijn 2: Wie kan/mag/moet wat doen? Naam 1: Naam 2: Gebruiksadvies: Gebruiksadvies: mag/moet mag/moet
Opstoten voorkomen Medicatie innemen Steun en begeleiding Eerste Hulp Bij Opstoten Een stabiel leven leiden Eigen stressbronnen leren kennen Rekening houden met beperkingen Respecteer je biologische klok Slaap-waak hygiëne Regelmaat Ook vrije tijd en sociale contacten
VRAGEN?