Nieuwsflits DAMA Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie

Nieuwsflits DAMA Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie Hoofddorp, augustus 2012 www.tno.nl Innovatie primaire proces en nieuwe fabriek bij De Boer Machines Eind 2010 is De Boer Machines verhuisd van Nijmegen naar een gloednieuw pand in Wijchen. Met TNO is in verschillende projecten gewerkt aan verbetering van het primaire proces, waaronder de opzet van de inrichting van het nieuwe pand. De Boer Machines is uitgegroeid tot een onderneming met meer dan 100 medewerkers. Bekend in Nijmegen en omstreken als machinefabriek voor algemene machinebouw en wereldwijd bekend om haar persinstallaties binnen de baksteenindustrie. Impressie installatie voor het persen van bakstenen en nieuwe fabriek. In de gevel van het nieuwe pand is de kern van een stenenpersinstallatie herkenbaar, de vormband. Vanuit de markt heeft ook De Boer reeds jaren de trend ervaren van steeds kleinere series en enkelstuks, die klantorder gericht in korte doorlooptijd moeten worden geleverd. Daardoor werd het steeds belangrijker om de omstelflexibiliteit te verhogen. Na enkele omstelobservaties voor het reviseren van de vormbakken zijn met TNO en het personeel oplossingen in gang gezet voor het beter organiseren van de voorbereiding van gereedschap en het vereenvoudigen van handling, (transportrek en kantelvoorziening). Uitbreiding van de infrastructuur van de stad Nijmegen was voor De Boer aanleiding om een nieuwe fabriek neer te zetten op het bedrijventerrein Bijsterhuizen in Wijchen. Bij de voorbereidingen is met TNO gekeken naar de optimale flow van de processen nieuwbouw en revisie van vormbakken en de inhuizing van machinebouwactiviteiten van het dochterbedrijf uit Boxmeer. Verschillende concepten zijn daarbij afgewogen. De uitkomst is benut voor de verdere realisatie met architect en aannemer. Veel aandacht is besteed aan voldoende voorzieningen voor handling van zware delen. Na de inrichting van de nieuwe fabriek zijn met TNO vervolgactiviteiten in gang gezet, nu met focus op de doorstroming en reductie verspilling in de afhandeling van orders van verkoop t/m productie. Het creëren van flow in ons bedrijfsproces in combinatie met reductie verspilling is cruciaal om onze concurrentiepositie te handhaven, aldus Herbert Aalbers, adjunct-directeur operations van De Boer. TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 1

Unit voor het kantelen van vormbakken en werksessie Lean Order Processing Recent heeft De Boer deelgenomen aan een project met TNO en 5 andere bedrijven op het gebied van flexibilisering inzet personeel. Door toenemende fluctuaties van de vraag zijn we genoodzaakt de inzet van personeel verder flexibeler te maken. Naast verhoging van multi-inzetbaarheid is met TNO ook gekeken naar mogelijkheden van een urenbank, die inmiddels ook is ingevoerd. TNO checklist DAMA Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie Hoe scoort mijn eigen bedrijfsproces en mijn positie in de toeleverketen? Deze vraagstelling moet steeds centraal staan bij het innoveren van het primaire proces en inzet personeel. Op basis van jaren ervaring met implementatietrajecten en onderzoek heeft TNO een checklist ontwikkeld waarmee bedrijven in de maakindustrie hun situatie kunnen spiegelen. De checklist omvat ca. 30 hoofdaandachtspunten voor het eigen bedrijfsproces en de interactie in de keten. Het betreft punten als inrichting productie en werkplekken, demand flow & lean, organisatie van orders, modulaire productopbouw, product design for flow, flexibiliteit inzet personeel, ergonomie, vermogen van de organisatie om veranderingen door te voeren, samenwerking in de keten, materiaal flow in de keten en datacommunicatie. De checklist is alleen beschikbaar voor bedrijven die producten ontwikkelen en/of onderdelen fabriceren en/of assembleren. Bedrijven ontvangen de checklist alleen mits zij de respons terugkoppelen naar TNO. De respons wordt uiterst vertrouwelijk behandeld en wordt niet verstrekt aan derden. Bedrijven kunnen contact opnemen met gu.vanrhijn@tno.nl en bert.tuinzaad@tno.nl TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 2

Veerkracht in de plaatwerkindustrie Verslag eindbijeenkomst TNO MKB project bij Safan in Lochem In de eerste helft van 2012 werkten zeven metaalbedrijven en de FDP - Federatie Metaalplaat met TNO aan het flexibeler maken van hun personeel om beter te kunnen inspelen op de steeds meer fluctuerende vraag van de markt. Op 27 juni werd voor een grote groep collega-bedrijven verslag uitgebracht bij het gastbedrijf Safan in Lochem. Tijdens de rondleiding kon men kennismaken met het in flow produceren van frames en het assembleren van kantbanken en quillotinescharen. FDP-voorzitter Frederik Lodeizen trapte af met een toelichting op de trends in de bedrijfstak, waarna projectleider Francel Vos van TNO vertelde over de hulpmiddelen van TNO voor het flexibiliseren van inzet personeel. Vervolgens presenteerden de deelnemende bedrijven hun bevindingen. Inleiding door Frederik Lodeizen - FDP en Francel Vos - projectleider TNO Rondleiding bij Safan in Lochem, producent van kantbanken en quillotinescharen Bij Thomas Regout in Maastricht is een zelfsturend team geïntroduceerd dat voor een bepaalde productgroep zelfstandig orders door hun gehele productiecel begeleidt. Visie en doorzettingsvermogen hebben sterk bijgedragen aan het succes van dit team, dat inmiddels qua gedrevenheid, kwaliteit en efficiency ruim boven andere onderdelen van de organisatie uitstijgt. Safan in Lochem past inmiddels de competentiematrix toe om inzichtelijk te maken welke kennis ontbreekt om Safan nog flexibeler op klantvragen te kunnen laten inspelen. Daarbij helpt de matrix medewerkers om hun loopbaanpaden vorm te geven waarmee Safan een nog aantrekkelijker werkgever kan zijn. De Cromvoirtse in Oisterwijk gebruikt bij de competentiematrix een checklist om medewerkers beter te kunnen classificeren. Voor De Boer Machines in Wijchen heeft de FlexTool van TNO de financiële voordelen van een urenbank inzichtelijk gemaakt. Duidelijk werd wel, gedurende het traject, dat een win-win-situatie binnen het bedrijf aanzienlijk bijdraagt aan draagvlak voor een urenbank. Innotec heeft juist aandacht besteed aan de competenties en draagvlak van leidinggevenden om flexibiliseringsmaatregelen beter te laten landen. Tot slot gaf TNO met FDP een vooruitblik voor verdere innovatie: het samenwerken in ketens, bijvoorbeeld op het gebied van foodequipment, medische systemen, TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 3

klimaatsystemen, equipment voor packaging en semiconductor, etc. Slim samenwerken in ketens tussen afnemer en toeleverancier is dé concurrentiefactor voor versterking van de positie in de Maakindustrie. De focus moet liggen, naast voortdurende productinnovatie, op verkorten orderdoorlooptijd, verhoging productiviteit en flexibiliteit. Communicatie in en tussen bedrijven, maar ook betrokkenheid van personeel is daarbij cruciaal. TNO heeft expertise beschikbaar, die zowel bij grotere bedrijven als samen met brancheorganisaties en Syntens in het kader van het MKB programma wordt ingezet. Informatie flexibilisering inzet personeel: Francel.Vos@tno.nl Werkinstructies voor het efficiënt uitvoeren assemblagetaak, in één keer goed Verslag eindbijeenkomst TNO MKB project bij Fri-Jado in Etten-Leur, 11 juli 2012 Werkinstructies vormen een steeds belangrijker hulpmiddel voor het waarborgen van de kwaliteit van het assemblageproces; met minimale faalkosten, in korte doorlooptijd en inleertijd en hoge reproduceerbaarheid van het proces. In de praktijk blijkt dit vaak te summier opgezet, te weinig toegesneden op de taak en onvoldoende systematisch ge-update. De noodzaak van innovatie wordt steeds groter door snellere opeenvolging van nieuwe producten, toename wisselende taken door toename productdiversiteit, toenemende wisseling in personeel, flexibilisering en behoefte aan sneller inleren. Voor het innoveren van werkinstructies assemblage heeft TNO het afgelopen jaar een project uitgevoerd met Syntens en 9 bedrijven uit de sectoren apparatenbouw, instrumentenbouw en machinebouw. Het betreft de bedrijven Biddle, Eleq, Hytrans, Bandall, Bronkhorst High Tech, IthoDaalderop, Bronneberg, Fri-Jado en Tobroco. De uitvoering heeft plaats gevonden door een team van TNO Duurzame Arbeidsproductiviteit uit Hoofddorp en TNO Human Factors uit Soesterberg. Syntens is betrokken voor het breder verspreiden van de resultaten. Op 11 juli is voor bedrijven regio Zuid en Midden NL een eindbijeenkomst bij Fri-Jado georganiseerd, waarbij de resultaten zijn gepresenteerd. Drie bedrijven, Fri-Jado, Bronneberg en Tobroco hebben hun ervaringen toegelicht. Bijeenkomst en rondleiding bij gastbedrijf Fri-Jado TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 4

Laurens Engbers, directeur van Fri-Jado Euro products gaf bij de opening een beeld van de kernactiviteiten van het bedrijf. Fri-Jado ontwikkelt, produceert en installeert wereldwijd keukenequipment en buffetten aan supermarkt concerns. Ben van Sunten, directie operations, presenteerde de passie van Fri-Jado voor demand flow & lean, gebaseerd op de principes van Goldrath en Ohno. Het is een proces van voortdurend verbeteren. Het bedrijf genereert alleen geld door de verkoop van zijn producten en diensten. De winstbron bevindt zich binnen het productieproces. Stop het proces als iets niet goed gaat en neem aktie om direct de verstoring te verhelpen, aldus Ben. Sinds 1993 is het bedrijf bezig met de principes van demand flow & lean. De focus ligt op het zorgen voor doorstroming van orders en het reduceren van wachttijden. Naast verkorting van doorlooptijd is ook de bewerkingstijd afgenomen door het efficiënter organiseren van het proces. Onlangs heeft Fri-Jado zelfs printing-on-demand gerealiseerd aan het eind van de assemblagelijn. Alleen die informatie, die op dat moment vanuit de klantvraag (toestel) is gewenst. Fri-Jado werkt ook aan een competentiematrix om de inzet van personeel nog beter aan te sturen. Door middel van flexen en visualisatie van IPK s (In Process Kanban) in assemblagelijnen zetten de medewerkers zich in op die plek in het proces waar de orderdoorstroming het vraagt. Eerder heeft TNO ondersteuning geboden bij de training van medewerkers en design reviews voor het vereenvoudigen van de productopbouw en efficiënter uitvoeren van assemblagehandelingen. Maykel Aerts, industrial engineer bij Fri-Jado ging in zijn presentatie in op verbeteringen die in het project met TNO zijn doorgevoerd met werkinstructies in de assemblagelijn. In de huidige situatie worden de instructies reeds per zone in de lijn, per type digitaal gepresenteerd op een scherm. De aansturing vindt vraaggestuurd plaats via een barcode op de productdrager (pallet). Op het scherm is een afbeelding (foto) met tekst zichtbaar. Deze tekst bleek te omvangrijk en is omgebouwd naar meer kernpunten in de volgorde van handelingen. Op een aantal punten zijn foto s vervangen door 3D afbeeldingen, waarmee de geselecteerde boodschap beter kan worden overgedragen. Naast werkinstructies is met TNO aandacht gegeven aan het doornemen van het productontwerp van een buffet op assemblagevriendelijkheid. Daarbij is tevens gebruik gemaakt van de TNO checklist Product Design for Flow Assembly. Oplossingen zijn met Fri-Jado gedefinieerd voor het vereenvoudigen van het product met als resultaat aanzienlijk efficiëntere uitvoering van assemblagehandelingen. Recycling machines bij Bronneberg in Helmond TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 5

In de speciaal machinebouw gaat het primair om de structuur van het bouwproces. Vervolgens kunnen aan de deelprocessen tekeningen, stuklijsten en werkinstructies worden gehangen, aldus Maarten van der Sande, directeur van Bronneberg. Het bedrijf in Helmond is gespecialiseerd in de ontwikkeling, nieuwbouw, reparatie en revisie van recyclingmachines. Cruciaal is vroegtijdige inbreng van expertise uit het bouwproces tijdens de engineeringsfase. Doel is het vermijden van in het werk bepalen van bijvoorbeeld bevestigingspunten voor leidingen, het minimaliseren van arbeidsintensieve handelingen, het reduceren van verspillingen (lean), het ontwerpen volgens vastgestelde richtlijnen en het uitbesteden bij partners in toelevering. In het project werkinstructies assemblage is met TNO gekeken naar een complexe machine voor een afnemer in de staalindustrie. Met een team van engineers, werkvoorbereiding, monteurs en directie is het beoogde bouwproces en de productopbouw doorgenomen met de TNO werkmethode MAS montageafloopschema. Direct kon daarmee de stuklijst nader worden ingedeeld alsmede de vraaggestuurde uitgifte van onderdelen. Inkoop kon beter worden voorbereid overeenkomstig de behoefte vanuit het assemblageproces. Door deze aanpak werd gelijk de interactie tussen engineering en montage op gang gebracht en konden verbeteringen in het ontwerp worden meegenomen. Tussentijdse controle-activiteiten zijn gedefinieerd om omslachtige eindcontrole te reduceren. Een volgende toepassing van het MAS is in gang gezet voor een autopletter. Voor een kleinere schaar, die in kleine series wordt gemonteerd, is de opzet van de werkplek verbeterd en zijn werkinstructies opgezet. Daarmee is intussen de werkinhoud (uren) per schaar met ca. 50% gereduceerd. Voorheen werden ze per 10 samengesteld; nu per stuk. Vandaag reeds meetbaar resultaat, noemde Maarten van der Sande in zijn presentatie. Werkinstructies in flow assemblagelijn van shovels bij Tobroco in Oisterwijk Begin 2011 is bij Tobroco in Oisterwijk een lijn voor flow assemblage gerealiseerd waarmee een productmix van verschillende uitvoeringen van shovels efficiënter kan worden gerealiseerd. Samen met TNO is een team van Tobroco aan de slag geweest om het oorspronkelijke assemblageproces op standplaats om te bouwen volgens principes van demand flow & lean. Michel Vriens, manager flow assemblage bij Tobroco ging in zijn presentatie in op de kernactiviteit van het bedrijf. Tobroco is gespecialiseerd in de ontwikkeling en productie van shovels. Ze worden geleverd aan landbouw, tuinbouw en grondverzet. Het betreft een breed assortiment met varianten in afmetingen en opties. Gelaste TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 6

constructies worden toegeleverd en de eindassemblage vindt plaats bij Tobroco. In de oorspronkelijke opzet van de nieuwe fabriek in Oisterwijk werden de shovels oorspronkelijk elk afzonderlijk op een vaste plek samengesteld. Dit betekende veel extra handling om per order de materialen te verzamelen en bij de desbetreffende werkplekken te krijgen. De nieuwe assemblagelijn is geschikt voor een brede productmix en ca. 2000 stuks per jaar. Samen met TNO en het personeel zijn montage-afloopschema s opgesteld voor de productmix. Met behulp van een product-procesmatrix zijn de verschillen in kaart gebracht voor deelprocessen voormontage, eindmontage, testen t/m expeditiegereedmaken. Vervolgens zijn alternatieve concepten voor flow assemblage uitgewerkt, het concept van transport van de shovels door de lijn en de benodigde materiaallocaties. Intussen draait de assemblagelijn met aanzienlijke reductie van assemblagetijd per shovel. Als vervolg is met TNO gekeken naar de werkinstructies. Doel daarbij is te komen tot digitale werkinstructies, per zone, per producttype. De opzet is gedefinieerd in samenhang met de reeds beschikbare data van productgegevens bij Tobroco. Per zone worden straks stapsgewijs werkinstructies getoond met afbeeldingen, inclusief opties. Niet alleen foto s, maar ook afbeeldingen om de geselecteerde boodschap over te dragen. Zowel in het Nederlands als in het Engels in verband met buitenlandse medewerkers. Tobroco streeft naar papierloze instructies. We hebben berekend dat we per week ca. 60 manuur kunnen besparen wanneer we overgaan op digitale werkinstructies, aldus Michel Vriens. In het project hebben we de werkinstructies inhoudelijk vormgegeven en zijn we klaargestoomd voor overgang op digitaal. TNO visie van parallel ontwikkelen product èn proces Tot slot ging projectleider Bert Tuinzaad van TNO in op het belang van werkinstructies en de opzet van het project; een combinatie van individuele en collectieve sessies. Werkinstructies ontstaan reeds in het productontwikkeltraject; eerst grof (productopbouw) en daarna gedetailleerd per stap. Cruciaal is de vroegtijdige afstemming tussen engineering, werkvoorbereiding en (service)monteurs. Daarmee worden problemen achteraf voorkomen en draagt het bij tot enthousiastmering van betrokken disciplines. TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 7

Beter een slim ontwerp met eenvoudige werkinstructies dan een slecht ontwerp dat met omslachtige handelingen en complexe werkinstructies moet worden geassembleerd, aldus Bert Tuinzaad. Die koers vraagt in de eerste plaats bewustwording over alle disciplines in het bedrijf. Voorheen was het onderwerp werkinstructies vaak een sluitpost, nu wordt het een cruciale factor bij de afstemming, de informatie-overdracht, de kwaliteitsborging en het inleren van personeel. Introductie R&D project Inleren door Gu van Rhijn van TNO Gu van Rhijn ging in haar presentatie in op het belang van inleren. Hiertoe loopt parallel een R&D project met assemblagebedrijven. Wanneer is iemand ingeleerd? Welke vormen van inleren zijn het meest effectief? Voorts presenteerde Gu ook een nieuwe ontwikkeling bij TNO op het gebied van AR Augmented Reality, tools die ook voor werkinstructies assemblage kunnen worden ingezet. Binnenkort zullen deze technieken breder voor de industrie worden toegelicht. Aan het eind van de bijeenkomst kregen de bedrijven documentatie mee, waarmee ze hun eigen situatie kunnen spiegelen. Het betreft hand-outs van de sheets, richtlijnen werkinstructies, checklist werkinstructies en casebeschrijvingen inrichting productie; onderdelenfabricage en assemblage. Op 27 september wordt met Syntens een soortgelijke bijeenkomst georganiseerd bij gastbedrijf Biddle in Kootstertille (Fr) voor bedrijven in de regio Noord en Midden NL. Daar zullen de projectdeelnemers Biddle, Hytrans en Bronkhorst High Tech hun ervaringen presenteren. Geïnteresseerde bedrijven kunnen contact opnemen met Bert.Tuinzaad@tno.nl TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 8

De mens centraal bij het ontwerp van efficiënte en gezonde werkplekken Verslag eindbijeenkomst TNO MKB project bij BMA-Ergonomics in Zwolle, 12 juli 2012 Een gezonde en productieve werkplek tezamen met een vraaggestuurd flow proces is essentieel om in Nederland duurzaam concurrerend te kunnen blijven produceren. Een goede werkplek wordt o.a. bepaald door productontwerp, toeleveranciers, het logistieke proces, hulpmiddelen en het gedrag van medewerkers. Aqualectra, Brink Climate Systems, Contour, Eleq en Merford Cabins zijn begin dit jaar samen met TNO aan de slag gegaan om hun productie werkplekken te optimaliseren. Gedurende het project is ergonomische kennis overgedragen en zijn concrete handvatten aangereikt om in de toekomst optimale werkplekken te kunnen realiseren. In individuele sessies is samen met TNO direct praktisch aan de slag gegaan terwijl de bedrijven in collectieve bijeenkomsten ervaringen uitwisselden en kritisch bij elkaar naar het proces- en de werkplekinrichting keken. Het eindresultaat was tweeledig: werkplekken waarbij enerzijds de productiviteit is verhoogd en anderzijds de fysieke belasting is afgenomen. Op 12 juli zijn de resultaten van het project voor een groep bedrijven uit de maakindustrie toegelicht bij gastbedrijf BMA Ergonomics in Zwolle. BMA Ergonomics is ontwikkelaar en producent van beeldschermstoelen, die ca. 60% van haar producten exporteert naar o.a. Scandinavië en Duitsland. BMA is eind jaren 80 gestart als biomechanisch adviesbureau en in 1997 begonnen om een eigen stoel op de markt te brengen, de Axia. Bas van de Doelen, ergonoom bij BMA, lichtte tijdens de bijeenkomst de zitfilosofie van BMA kort toe. De zitting van de stoel is iets achterover gekanteld om goed in de stoel te kunnen blijven zitten, terwijl de gebruiker tijdens verschillende beeldschermtaken door het dynamische mechaniek van de stoel optimaal ondersteund wordt door de rugleuning. Directeur Koen van Eig benadrukt het belang van partnership bij de ontwikkeling van nieuwe producten. BMA is ondanks een inzakkende markt toch redelijk succesvol gebleven door de introductie van nieuwe innovaties. Samen met TNO is een eerste concept ontwikkeld van een Smart Chair. Deze stoel die het zitgedrag van de gebruiker kan registeren geeft feedback, door een trilsignaal, als er te lang in dezelfde houding of ongunstige houdingen wordt gewerkt. TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 9

Introductie project bij BMA Ergonomics en rondleiding assemblage Frank Krause van TNO benadrukte dat het bewust veranderen van het gedrag van medewerkers om belasting te verminderen lastig is. Bij het (her) ontwerp van werkplekken moet de aandacht juist gericht worden op o.a. het logistieke proces, de organisatie van het werk, hulpmiddelen en het op de juiste wijze aanleveren van onderdelen door toeleveranciers. Hiermee wordt de invloed van gedrag zo klein mogelijk te gemaakt. Door een juiste werkplekinrichting kan je het juiste en gewenste gedrag wel uitlokken. Belangrijke instrumenten die kunnen worden ingezet om een ontwerp te ondersteunen zijn de TNO tools Ergomix en APLE (Automatic Physical Load Evaluation). Met de Ergomix, een systeem waarmee gebruikers in hun toekomstige werkomgeving kunnen worden gemixed, kan al in een vroeg stadium de belangrijkste knelpunten worden vastgesteld. Centraal hierbij staat de communicatie tussen management, engineers, ergonomen en medewerkers. De APLE, die in een eerder stadium bij o.a. BMA Ergonomics en Vanderlande Industries is ingezet, evalueert de fysieke belasting met behulp van een sensor meetpak en de belangrijkste richtlijnen voor fysieke belasting. TNO tools voor analyse en ontwerp efficiënte en ergonomische werkplekken. In het midden APLE en rechts ERGOMIX TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 10

De Ergoseat in een kraancabine van Merford Cabins Daan Potters, directeur van Merford Cabins in Groot Ammers, onderschrijft het belang van een goede werkplek voor kraancabines. Schepen worden steeds groter en langer. Daarom moeten containerkranen meegroeien, wat leidt tot zeer grote versnellingen voor machinisten. Merford is continu bezig de ergonomie van haar producten te verbeteren en is begin dit jaar begonnen met de opzet van een nieuwe productielocatie. In het huidige project is ingezoomd op het verbeteren van de Ergoseat productielijn. Dit is een speciale stoel voor kraanmachinisten, die in het verleden samen met o.a. TNO is ontwikkeld en geëvalueerd. De oude productiesituatie werd o.a. gekenmerkt door het lassen van de delen vanuit meerdere pallets op de grond, regelmatig tillen van gelaste zware delen, montage van de stoel in zeer ongunstige werkhoudingen. Samen met TNO is in het project een opgezet gemaakt voor een nieuwe lijn waarin gelast wordt op hoogte, alle onderdelen op een universele transportbok worden geplaatst die gebruikt wordt voor intern en extern transport. Alle montagehandelingen vinden buiten de cabine plaats waarna de stoel aan het einde van het productieproces in zijn geheel in de cabine wordt gebracht, gekanteld en klantspecifiek afgemonteerd. De belangrijkste resultaten voor de medewerkers: zware delen worden nauwelijks nog handmatig getild, ongunstige werkhoudingen tijdens voormontage en eindmontage zijn sterk gereduceerd en onnodige handling van materiaal geëlimineerd. TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 11

Een regelkast van Aqualectra Veel belangstelling voor ergonomische kennis Aqualectra in Heerhugowaard is met totaal 140 medewerkers en 50 mensen in productie, één van de grotere paneelbouwers van Europa. Aqualectra maakt o.a. hoofdverdeelsystemen, besturingspanelen en laag- en middenspanning systemen voor verschillende marktsegmenten. Aqualectra was al bezig om de lay-out en productie op een andere manier in te richten. Ergonomie kan nu goed en tijdig hierin worden meegenomen. De belangrijkste ergonomische knelpunten tijdens de montage zijn het tillen van zware panelen en het voorovergebogen monteren van het paneel dat vlak op tafel ligt. Een projectteam heeft samen met TNO een opzet gemaakt voor een nieuwe universele montagewagen en een flexibele materialenkar. Tom Stringer, directeur van Aqualectra, lichtte tijdens de bijeenkomst de verschillende prototypes en het nieuwe ontwerp toe. Het nieuwe werkplekontwerp is geëvalueerd met het Xsens pak en de APLE software. Ongunstige buiging en rotatie van de rug komen in de nieuwe inrichting niet meer voor. Na de laatste wijzigingen in het ontwerp van de kar, een in hoogte instelbaar montageframe, is de verwachting dat ook de onderzijde van het paneel goed bereikbaar is voor alle medewerkers. Met een toeleverancier wordt momenteel gekeken naar een balancer, opdat het paneel mogelijk direct in de kast kan worden geplaatst zonder dat de medewerkers deze tillen. Aqualectra verwacht dat dit per paneel ongeveer een uur handlingstijd gaat schelen en bovendien de medewerkers minder vermoeid worden. Tom Stringer vatte de resultaten voor zijn bedrijf kort samen: minder fysieke belasting tijdens montage en de aandacht voor medewerkers wordt als zeer positief ervaren. Hij verwacht in de toekomst, door de combinatie van lean manufacturing en ergonomie, meer werkplezier, minder faalkosten, een reductie in inwerktijd en een toename van kwaliteit. Ook benadrukt hij het belang van het bij elkaar in de keuken kijken. Je geeft tijdens de bijeenkomsten informatie weg, maar krijgt er ook erg veel voor terug, de tijd die je er insteekt, is het meer dan waard!. Een soortgelijke bijeenkomst wordt medio november georganiseerd bij Merford Cabins in Groot Ammers. Geïnteresseerden kunnen zich aanmelden bij Tim.Bosch@tno.nl TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 12

Workshop procesoptimalisatie onderhoudsbedrijven NAG Netherlands Aerospace Group, 12 september bij TNO in Hoofddorp Op 12 september organiseert TNO samen met de NAG een bijeenkomst voor leden van de NAG voor het onderwerp procesoptimalisatie onderhoudsbedrijven. Centraal staan de onderwerpen verkorting orderdoorlooptijd, lean manufacturing en inrichting productie. Het betreft de resultaten van een project dat in het kader van het TNO MKB programma is uitgevoerd met 5 bedrijven van de NAG. In dit project is ook de Hogeschool Amsterdam betrokken geweest. Op de bijeenkomst van 12 september zullen drie bedrijven hun ervaringen toelichten. Avio-Diepen uit Alphen a/d Rijn, NDF Special Light Products uit Roosendaal en KVE uit Ypenburg. Nadere informatie: Diana.Nikolova@nag.aero Bert.Tuinzaad@tno.nl Workshop Flow Concepten Assemblage, 31 oktober bij TNO in Zeist Wanneer welk concept flow assemblage? Interactief met de deelnemers doornemen voordelen, nadelen en randvoorwaarden. Hoe kom je tot de keuze van de opzet flow assemblage voor een productmix, gelet op aantallen, verschillen in werkinhoud, verschillende mogelijkheden van transport van het product door een assemblagelijn, verschillende mogelijkheden materiaalaanvoer en verschillen in vaardigheden personeel? Dat zijn allemaal vragen waarmee het TNO team al 25 jaar ervaring heeft bij het opzetten en realiseren van assemblagelijnen in de maakindustrie; machines, constructies, apparaten, modules en instrumenten. Om meer inzicht te geven in bovengenoemde afwegingen organiseert TNO voor assemblage georienteerde bedrijven een workshop op 31 oktober bij TNO in Zeist, middag. Verschillende concepten flow assemblage en concepten voor transport in de lijn worden interactief met de deelnemers inzichtelijk gemaakt met voor- en nadelen. Daarmee zijn bedrijven beter in staat om tot de juiste keuze te komen voor hun eigen situatie. Het betreft flow concepten zoals: mensen vast op zones, shoppen met het product langs zones, demand flow & flexen, alles in de lijn versus lijn met subassemblages, materiaal eerst kitten en dan assembleren, monteren aan continu bewegende assemblagelijn, etc. Bovendien zal het TNO - FlexFlow spel worden gedemonstreerd voor het visualiseren en beoefenen van demand flow & flexen. Na afloop van de workshop ontvangen de deelnemers per mail de digitale foto s van de op de workshop uitgewerkte flipovers. De workshop wordt samen met Syntens financieel mogelijk gemaakt door een bijdrage uit het TNO MKB programma. Alleen toegankelijk voor assemblagebedrijven. Deelname is gratis. Maximaal 2 deelnemers per bedrijf. Maximaal 20 deelnemers. Inschrijving in volgorde van binnenkomst van de aanmelding. Bij meer belangstelling volgt 2e workshop. Aanmelden uitsluitend bij Chantal.vanVeen@tno.nl Informatie: Bert.Tuinzaad@tno.nl TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 13

Nieuwe TNO boekjes met casebeschrijvingen industrie Topprestaties in de Maakindustrie, innoveren met impact, uitgave TNO, 2 e druk 2011 20 casebeschrijvingen bij ondernemers in de maakindustrie Gratis beschikbaar, tevens als pdf Samen Innoveren Rendeert, uitgave TNO, 2012 20 innovatieve projecten met MKB ondernemers in diverse sectoren als food, gezondheid, industrie, bouw, mobiliteit, etc. Gratis beschikbaar, tevens als pdf. Team Duurzame Arbeidsproductiviteit Industrie gu.vanrhijn@tno.nl bert.tuinzaad@tno.nl michiel.delooze@tno.nl tim.bosch@tno.nl michael.mayer@tno.nl frank.krause@tno.nl reinier.konemann@tno.nl dirk.osinga@tno.nl francel.vos@tno.nl Agenda bijeenkomsten 12 sept. 2012 Procesoptimalisatie onderhoudsbedrijven NAG Netherlands Aerospace Group, bij TNO in Hoofddorp, (bert.tuinzaad@tno.nl) 27 sept. 2012 Werkinstructies Assemblage, bij Biddle in Kootstertille (bert.tuinzaad@tno.nl) Medio nov. 2012 Inrichting Werkplekken, bij Merford Cabins in Groot Ammers, (tim.bosch@tno.nl) 31 okt. 2012 Concepten Flow Assemblage, bij TNO in Zeist, (bert.tuinzaad@tno.nl) TNO Nieuwsflits Duurzame Arbeidsproductiviteit Maakindustrie 14