De ene klap is de andere niet Ontwikkeling en aanpak van agressief gedrag Prof.dr. Bram Orobio de Castro Ontwikkelingspsychopathologie Universiteit Utrecht Diagnostiek Aanpak - overzicht - Misverstanden rond begrip gedragsstoornis Reactieve vs proactieve agressie Ontwikkeling van agressie: van norm tot probleem Kwetsbaarheden X Omgevingen Agressie als vaardigheidstekort Kwetsbaarheden X Omgevingen Functie-analyses Vaardigheden vergroten 1
stoornis in gedragsstoornis Beschrijving van combinatie van gedragingen Heterogeen: Verschillende combinaties volstaan Vage criteria (norm, lft, frequentie) BESCHRIJVING, geen VERKLARING opstandige gedrag wordt veroorzaakt door ODD is tautologie Oorzaken verschillen sterk tussen kinderen! Co-morbiditeit 2
Reactieve agressie Waargenomen bedreiging In reactie op; impulsief; defensief Woede; controleverlies Bescherming 3
Waargenomen kans op positieve uitkomst Weloverwogen; initiërend; offensief Geen woede Plagen; domineren Bereiken doelen Proactieve agressie Ontwikkeling Agressief geworden? Gemaakt? Of gebleven? 4
Normatieve ontwikkeling +- 2jr: fysieke agressie, temper tantrums normatief +- 3jr: Opstandigheid +- 4jr: Beide zeker niet meer normatief! Midden kindertijd: verbale agressie piekt Vroeg adolescentie (meisjes): relationele agressie Adolescentie: status offenses 60 Ontwikkeling: aangeboren, aangeleerd, niet afgeleerd of niets anders geleerd? 50 40 30 20 10 0 infant child adolescence adult high desist desist2 limited low 5
Problematische ontwikkeling De afname van agressie in de kleutertijd blijft uit Niet agressief geworden, maar agressief gebleven Risicofactoren: Voorspellers van problematische ontwikkeling Als A, hogere kans dat later B Protectieve factoren: Als A, hogere kans dat later B, behalve als C Alleen combinaties 10 geven hoge risico s 0 100 % a a n h o u d e n d e r n s t i g d e l i n q u e n t 90 80 70 60 50 40 30 20 oudste groep jongste groep 6
Oorzaken voor gedragsproblemen Bad Seed model: antisociale aanleg Leertheorieën: Modelling, Conditionering (klassiek & operant), Sociale cognitie Transactioneel model: vicieuze cirkels Bad seeds? Antisociale aanleg? Nee Wel: verschillen in Kwetsbaarheid 7
Kwetsbaarheid Moeilijker (sociale) vaardigheden leren? Temperament Emotionaliteit Intelligentie (LVB) Executieve functies (inhibitie) Sociale cognitie ASS Leertheorie Vaardigheden leren: Sociale waarneming & probleemoplossen Omgaan met frustratie Alternatief gedrag Leeromgeving Leerpotentieel kind Leeromgeving verandert door gedrag kind 8
Conditionering: Coercive Interaction Alleen bij kwetsbare kinderen! Sociale informatieverwerking Situatie Waarneming Reactie Waardering Probleemoplossing 9
Vijandige schemata Tegendeel WEL zien Maar niet begrijpen Vijandige attributie Agressie Horsley e.a., J. of Abnormal Child Psy, in press Vijandige intentie Leedvermaak attributie Blinde woede Beperkt gedragsrepertoire Uitkomstverwachtingen Normen (oog om oog) Geen verzoening Kempes e.a., Behavior, 2009; Van Nieuwenhuijzen e.a., JIDR, 2005, 2006, AJMR, 2009 10
Sociale informatieverwerking Situatie Waarneming Reactie Schemata Waardering REACTIEF PROACTIEF Probleemoplossing De Castro e.a., 2002/3/4/5: J. of Abnormal Child Psy, in press Persoonsknmerken - Intelligentie - Aandacht - Inhibitie - Werkgeheugen - Temperament Individuele verschillen Situaties Sociale Perceptie Gedrag Omgevingsknmerken - Ouder(s) (harsh, inconsequent, ) - Leeftijdgenoten (rejective, pro-violence, ) - Wijdere omgeving (anonymous, violent, ) Kinderen en ouders delen genen en omgeving 11
Transactioneel model Wisselwerking tussen kind, ouder(s) en omgeving bepaalt ontwikkeling Kwetsbaarheid + wederzijdse beïnvloeding >> vicieuze cirkel Goodness of fit belangrijk 5G: Individuele Puzzels Persoonsknmerken - Intelligentie - Aandacht - Inhibitie - Werkgeheugen - Temperament Situaties G Omgevingsknmerken - Ouder(s) G (harsh, inconsequent, ) - Leeftijdgenoten (rejective, pro-violence, ) - Wijdere omgeving (anonymous, violent, ) Sociale G Perceptie G Gedrag G 12
Interventie? Child factors - Intelligence - Attention / Inhibition - Temperament Voorkomen & behandelen Situaties Interventie? Environmental factors - Parent(s) (harsh, inconsequent, ) - Peers (rejective, pro-violence, ) - Broader environment (anonymous, violent) Interventie? Specific social informationprocessing pattern Probleemgedrag Gedragsmatig Functie-analyse Antecedenten van gewenst en ongewenst gedrag Structuur (begrenzen en ruimte bieden) Overeising voorkomen Consequenties van gewenst en ongewenst gedrag 13
Ouders: Pittige Jaren (Incredible Years), PCIT, PMTO, etc Varianten LVB, ASS, ADHD Begeleiders & ouders: Veel lokale varianten ASS: ABA Sociaal cognitieve vaardigheden Intensief Op maat, zie kwetsbaarheden Naast gedragsmatige interventie Toegepast in eigen situatie Zelfcontrole Minder Boos en Opstandig PAD (school) 14
5W: Wat Werkt Wanneer voor Wie en Waarom? Bijvoorbeeld PAD Reactive Aggression 10 9 8 7 6 5 4 3 2 Proactive Aggression 5 4 4 3 3 2 2 1 1 0 T1 T2 T3 OBS Controls OBS PATHS EXP Controls EXP Paths 1 0 T1 T2 T3 OBS Controls OBS PATHS EXP Controls EXP Paths Louwe, van Overveld, Orobio de Castro e.a., 2006 + in voorbereiding Discussie Agressie afleren vraagt complexe vaardigheden Moeilijker te leren voor kwetsbare kinderen Temperament, Emotionaliteit Intelligentie (LVB), executieve functies (inhibitie), ASS In risicovolle omstandigheden Opvoeding, school, leeftijdgenoten, wijk, breder Vicieuze cirkels Diagnostiek: wisselwerking individuele kwetsbaarheden en omgeving Interventie: vaardigheden en omgeving versterken, kwetsbaarheden verminderen Probleem: Afstemming in NL 15
16