Voorwoord 11 Algemene inleiding 13 Deel 1. Achtergronden 21 1. Inleiding 23 2. Articuleren, een samenspel van neurofysiologische, (psycho-)linguïstische en (psycho-)akoestische factoren 29 2.1 Het neurofysiologische aspect van articulatie 29 2.2 Psycholinguïstische component 54 2.3 Psycho-akoestische component 78 2.4 Samenvattende conclusie 80 3. Spraakklankontwikkeling vanuit fonetisch en fonologisch standpunt 81 3.1 Inleiding 81 3.2 Theorieën en modellen i.v.m. articulatieontwikkeling 83 3.3 Spraakklankverwerving (fonetische articulatievaardigheid) 89 3.4 Fonologische ontwikkeling 100 3.5 Samenvattende conclusie 124 4. Articulatie- en fonologische stoornissen 125 4.1 Definitie, prevalentie en incidentie van articulatie- en fonologische stoornissen 125 4.2 Ziekte- en leermodel als verklaring voor afwijkend articulatiegedrag 127
6 4.3 Indeling van spraakklankstoornissen 128 4.3.1 Fonetische stoornissen 129 4.3.2 Fonologische stoornissen 135 4.4 Impact van articulatie- en fonologische stoornissen 141 4.4.1 Sociaal-emotionele effecten van articulatie- en fonologische stoornissen 142 4.4.2 Effecten van articulatie- en fonologische stoornissen op het beroepsmatige vlak 142 4.4.3 Interpersoonlijke effecten van articulatie- en fonologische stoornissen 144 4.5 Samenvattende conclusie 150 5. Samenvattende conclusie bij deel 1 151 Deel 2. Diagnostiek van articulatie- en fonologische stoornissen 153 1. Inleiding 155 2. Situering van diagnostiek binnen het therapeutisch proces 157 3. Screening 161 3.1 Informele procedures 162 3.2 Formele procedures 163 4. Anamnese en interview 167 5. Diagnostische procedures en instrumenten 171 5.1 Beoordeling van het spontane spreken 171 5.2 Fonetisch georiënteerde diagnostiek 173 5.2.1 Fonetische inventaris 173 5.2.2 Het traditionele, fonetisch georiënteerde articulatieonderzoek 174 5.3 Fonologisch georiënteerde diagnostiek 180 5.3.1 Situering 180 5.3.2 Fonemische inventaris 183 5.3.3 Homoniemen-analyse 185 5.3.4 Fonologische procesanalyse 186 5.4 Combinatie fonetische/fonologische analyse 204
6. Aanvullende onderzoeken 207 6.1 Diepgaand onderzoek van de spraakorganen: structuur en functie 207 6.2 Audiometrisch onderzoek 223 6.3 Onderzoek naar auditieve discriminatie en spraakklankdiscriminatie 224 6.4 Onderzoek naar comorbiditeit met andere logopedische stoornissen 224 6.4.1 Comorbiditeit met taalstoornissen 225 6.4.2 Comorbiditeit met vloeiendheidsstoornissen 225 6.4.3 Comorbiditeit met stemstoornissen 226 6.5 Oraal-sensorisch onderzoek 227 6.6 Proef voor productievariabiliteit 229 6.7 Spraakmotorisch onderzoek 229 6.8 Onderzoek naar fonologisch bewustzijn 231 7 7. Interpretatie en besluitvorming 243 8. Samenvattende conclusie bij deel 2 245 Deel 3. Therapie bij articulatie- en fonologische stoornissen 247 1. Inleiding 249 1.1 De nood aan behandeling, algemene uitgangspunten en prioriteiten in verband met behandeling 249 1.2 Algemene uitgangspunten 251 2. Historiek 263 3. Fonetisch georiënteerde benaderingen 267 3.1 Fonetische plaatsing 267 3.2 Motokinesthetische benadering 270 3.3 Prompt-benadering 271 3.4 Stimulus-benadering 272 3.5 Integrale stimulatie-benadering 275 3.6 Sensorisch-motorische benadering 276 3.7 Geprogrammeerde instructie-benadering 278 3.8 Nonsensmateriaal-benadering 279
8 3.9 Auditieve conceptualisatie-benadering 281 3.10 Multiple foneem-benadering 282 3.11 Distinctieve kenmerken-benadering 284 3.12 Gepaarde stimuli-benadering (paired stimuli) 285 3.13 Co-articulatie benadering 286 3.14 Eclectische, sociaal-cognitieve gedragstherapeutische articulatietherapie (ESCGAT) 286 4. Fonologisch georiënteerde benaderingen 291 4.1 Inleiding 291 4.2 Minimale paren-behandeling en varianten 295 4.2.1 Minimale paren (Ferrier & Davis, 1973; Weiner, 1981; Young, 1983) 297 4.2.2 Multiple opposities (Williams, 2003) 300 4.2.3 Maximale oppositie (Gierut, 1989) 303 4.3 Benaderingen op basis van fonologische processen 307 4.3.1 Cycles approach (Hodson & Paden, 1983) 309 4.3.2 Metaphon (Howell & Dean, 1994) 316 4.4 Trainen van het fonologisch bewustzijn 322 4.4.1 Inleiding 322 4.4.2 Articulatievaardigheid en fonologisch bewustzijn 325 4.4.3 Inhoud van de oefengang 326 4.4.4 Programma s 330 4.4.5 Besluit met betrekking tot fonologisch bewustzijn 333 4.5 Andere fonologisch georiënteerde programma s 333 4.5.1 Working with children s phonology (Lancaster & Pope, 1992) 334 4.5.2 Soundaround (Burnett & Wylie, 2002) 335 4.5.3 t Denkertje (Spiessens, Van Looveren & Vanmechelen, 2007) 339 4.5.4 Besluit bij andere fonologisch georiënteerde programma s 342 5. Gecombineerde benaderingen 343 5.1 PACT-benadering (Bowen & Cupples, 1999; ibid., 2004) 343 5.2 Op representaties-gebaseerde benadering (Rvachew, 2005) 347 5.3 Besluit betreffende gecombineerde benaderingen 349 6. Generalisatie en carry-over 351 6.1 Inleiding 351 6.2 Fonetische en fonemische contexten 352 6.3 Situationele contexten 354 6.4 Beïnvloedende factoren voor carry-over 356 6.5 Principes van carry-over 357
9 6.6 Specifieke technieken voor carry-over 358 6.6.1 Technieken bruikbaar in het therapielokaal 358 6.6.2 Technieken buiten het therapielokaal 361 6.7 Het bepalen van carry-over 363 7. Samenvattende conclusie bij deel 3 369 Deel 4. Bijzondere problemen 371 1. Inleiding 373 2. Spraakproblemen t.g.v. schisisproblematiek en velofaryngeale insufficiëntie 375 2.1 Situering 375 2.2 Indeling van velofaryngeale stoornissen 377 2.3 Spraakkenmerken bij schisis 379 2.4 Diagnostiek 381 2.5 Therapie 387 2.6 Besluit in verband met schisis en velofaryngeale insufficiëntie 395 3. Neurogene articulatiestoornissen 397 3.1 Dysartrie (cerebral palsy) 397 3.1.1 Definitie en situering 397 3.1.2 Classificatie indeling 399 3.1.3 Spraakkenmerken bij cerebral palsy 400 3.1.4 Diagnose van spraakproblemen bij cerebral palsy 402 3.1.5 Behandeling van spraakproblemen bij cerebral palsy 405 3.1.6 Besluit met betrekking tot dysartrie 407 3.2 Ontwikkelingsdyspraxie van de spraak 408 3.2.1 Definitie en kenmerken 408 3.2.2 Verklaringsmodellen 409 3.2.3 Kenmerken 411 3.2.4 Diagnose 414 3.2.5 Therapie bij ontwikkelingsdyspraxie van de spraak (ODS) 416 3.2.6 Besluit in verband met ontwikkelingsdyspraxie van de spraak 423 4. Samenvattende conclusie bij deel 4 425
10 Referenties 427 Appendices 463 Appendix 1. Verwerving specifieke spraakklanken en -combinaties: leeftijden waarop deze door respectievelijk 75% en 90% van de kinderen gekend zijn (R. Elen *, in voorb.) 465 Appendix 2. Ontwikkeling spraakklanken en -verbindingen (ASIA-5) (Stes & Elen, 1996, p. 37) 467 Appendix 3. ArticulatieDieptest (ADT) (naar McDonald, 1964) (R. Elen, 2013) 468 Appendix 4. Scoreformulier ArticulatieDiepTest (ADT) ( Elen, 2013) 470 Appendix 5. Scoreformulier Diepgaand Onderzoek Articulatie-organen (DOA) (R. Elen, 1978; ibid., 2010) 472 Appendix 6. Scoreformulier Orosensorische discriminatieproef (naar Ringel et al., 1970) (Boey, Cools, & Lauwers o.l.v. R. Elen, 2007) 478 Trefwoordenlijst 479