Bijlage 1 * Sessieverslag naam: sessienummer: datum: totale tijdsduur face-to-face. agenda. verloop sessie

Transcriptie

1 Behandeling van angststoornissen Bijlage * Sessieverslag naam: sessienummer: datum: totale tijdsduur face-to-face agenda verloop sessie gebruikte technieken (omcirkel) Kind: rationale/identificatie negatieve gedachten/uitdagen/helpend gedrag/exposure-in vivo/experimenten/ rollenspelen/(zelf)beloning/anders, nl Ouders: coaching kind/werken aan eigen angst/moedige modeling/beloning/ouders disfunctionele gedachten over kind, rol ouders/communicatie met kind/ouderteam afspraken thuisopdrachten evaluatie sessie en vragen voor intervisie/supervisie notities intervisie/supervisie * Deze bijlage is voor eigen gebruik op A4-formaat te downloaden via door te zoeken op titel / auteur of ISBN. S. M. Bögels et al., Behandeling van angststoornissen bij kinderen en adolescenten, DOI.7/ , 8 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

2 Bijlage * Informatie voor scholen over cognitieve gedragstherapie voor kinderen/jeugdigen met angststoornissen Een van uw leerlingen en zijn/haar ouders gaat starten met een training in omgaan met angsten. We willen u hier informatie geven over wat angststoornissen zijn en over de training. Wat zijn angststoornissen? Het is normaal dat kinderen/jeugdigen angsten en zorgen hebben. In bepaalde fasen van hun ontwikkeling zijn die angsten sterker, bijvoorbeeld faalangst bij de eerste proefwerken op de middelbare school, sociale angst in het begin van de puberteit. We spreken pas van een angststoornis wanneer de angsten minimaal vier weken aanhouden en (I) het kind er ernstig door beperkt wordt in zijn functioneren op school, in sociale contacten, of in zijn vrije tijd, of (II) het kind erg lijdt onder zijn angsten. Een paar voorbeelden van angststoornissen: wanneer een kind niet meer naar school durft vanwege bijvoorbeeld angst om onvoldoendes te halen, angst om met kinderen of met leraren om te gaan, of omdat het kind niet van zijn ouders gescheiden durft te zijn, spreken we van een angststoornis; wanneer een kind met dergelijke angsten wel naar school gaat, maar elke morgen buikpijn heeft of misselijk is of slecht slaapt voor het naar school moet, lijdt het kind onder zijn angsten en spreken we ook van een angststoornis; wanneer een kind niet kan genieten van feestjes, schoolkampen, uit angst dat andere kinderen hem niet aardig vinden, lijdt het kind onder zijn angsten en spreken we van een angststoornis. Voor wie is de training bedoeld? De training is bedoeld voor kinderen van acht tot achttien jaar met de volgende angststoornissen: sociale angststoornis, dit is een aanhoudende angst om negatief beoordeeld te worden door anderen in sociale situaties; separatieangststoornis, dit is een aanhoudende angst om onafhankelijk te functioneren van ouders/verzorgers; * Deze bijlage is voor eigen gebruik op A4-formaat te downloaden via door te zoeken op titel / auteur of ISBN. S. M. Bögels et al., Behandeling van angststoornissen bij kinderen en adolescenten, DOI.7/ , 8 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

3 Behandeling van angststoornissen gegeneraliseerde angststoornis, dit is een aanhoudend piekeren/zich zorgen maken over bijvoorbeeld school, ziekte, ongelukken, de toekomst; enkelvoudige fobieën met ernstige belemmering, dit zijn bijvoorbeeld angst voor hoogtes, dieren, bloed, medische ingrepen; paniekstoornis, een angst voor plotselinge angstaanvallen waarbij men bang is om flauw te vallen, dood te gaan, of gek te worden; agorafobie, een angst om ver van huis te gaan, te verdwalen, zich in menigtes te begeven, of in een ruimte waar men niet snel weg kan. Vaker hebben kinderen meerdere van deze angststoornissen. Ook kan het zijn dat kinderen andere psychische stoornissen hebben die mogelijk het gevolg zijn van aanhoudende angststoornissen, zoals depressie. Kinderen die last hebben van angststoornissen, al dan niet samen met andere psychische stoornissen, kunnen de training volgen. Wat wordt er geleerd? In de training leren kinderen: hoe angst ontstaat (bijv. door aanleg (karakter), nare ervaringen zoals gepest worden, overbeschermende omgeving); hoe het komt dat angst soms niet overgaat, namelijk door negatief denken en door vermijden; hun negatieve gedachten in situaties waarin zij angstig zijn op te schrijven en na te gaan of die gedachten wel echt kloppen, door er vragen bij te stellen ( uitdagen ) of door uit te proberen of ze kloppen ( experimenten ); stap voor stap de situaties op te zoeken waar ze bang voor zijn, en in die situaties te blijven totdat de angst zakt. Ze maken een lijst met tien situaties waar ze bang voor zijn ( trap ), beginnen met de minst moeilijke situatie en eindigen met de moeilijkste situatie. Ouders leren: wat angststoornissen bij kinderen zijn en wat je eraan kunt doen; hoe zij hun kind kunnen coachen in het overwinnen van de angst; hoe zij met eigen angsten over hun kind kunnen omgaan; hoe zij als team samenwerken in de aanpak van de angst van hun kind. Wat is het effect van deze training? De training duurt twaalf weken. Direct na afloop van de training heeft de meerderheid van de kinderen geen angststoornis meer (dat betekent niet dat zij niet meer bang zijn, maar dat de angst hun niet meer zo belemmert). Drie maanden na afloop van de training hebben de meeste kinderen geen angststoornis meer. Die kinderen die dan nog steeds een angststoornis hebben, krijgen meestal verdere behandeling aangeboden.

4 Watisderolvandeschool? Kinderen passen het in de training geleerde toe in hun dagelijks leven, dus zeker ook op school. School is de belangrijkste oefenplaats. Het is belangrijk dat de school zorgt voor een veilige omgeving waarin angstige kinderen met het geleerde kunnen oefenen. Bijvoorbeeld door pesters de mond te snoeren, of door nieuwe kansen te creëren voor kinderen die in de klas genegeerd worden. De school kan ook helpen door het kind gelegenheid te bieden angstige situaties stap voor stap tegemoet te treden. Voor een kind met angst om spreekbeurten te houden kan de school bijvoorbeeld helpen door, wanneer het kind toe is aan het houden van een spreekbeurt, het de eerste keer samen met een andere leerling te laten doen. Of de school kan ervoor zorgen dat de mentor of een vriend(in) een kind opwachten wanneer deze voor het eerst na lange tijd weer naar school gaat, in het begin geen eisen stelt aan het kind zodat het alleen in de klas hoeft te zitten. Belangrijk is te weten dat het kind een lijst heeft met situaties die het gaat oefenen en dat de school nog geen dingen van het kind vraagt die bovenaan de lijst staan. Overleg hierover zo nodig met het kind. Vragen? Wanneer u nog vragen hebt over de training dan adviseren wij u eerst contact op te nemen met het betreffende kind en de ouders, en in tweede instantie met Telefoon

5 4 Behandeling van angststoornissen Bijlage * Informatiefolder voor kinderen, ouders en verwijzers Kinderen die bang zijn, vermijden en piekeren Cognitieve gedragstherapie voor kinderen en jongeren met overmatige angst: Denken + Doen = Durven Angst bij kinderen en jongeren Angst is een veelvoorkomend gevoel bij kinderen en jongeren. Veel kinderen en jeugdigen zijn af en toe bang, maar sommigen zijn soms zó angstig, dat ze erin vastlopen. De angst belemmert hen om naar school te gaan, of om dingen te doen waar ze anders plezier in hadden. Voor deze kinderen en jeugdigen en hun ouders is een kortdurende behandeling ontwikkeld die hen kan helpen om hun angsten te overwinnen. Behandeling voor overmatige angst Overmatige angst wordt veelal behandeld met cognitieve gedragstherapie. Dit is een kortdurende behandeling waarin kinderen leren hun angst overwinnen. Effecten van de behandeling Uit onderzoek naar deze behandeling weten we dat drie van de vier kinderen en jeugdigen drie maanden na afloop van de behandeling vrij waren van hun belangrijkste angststoornis. De overige kinderen waren, voor zover zij de behandeling hadden afgemaakt, wel verbeterd, maar nog niet genezen. Ook bleek dat de opvoeding en sfeer in het gezin verbeterde, en dat angsten bij ouders, voor zover die er waren, ook verbeterden. * Deze bijlage is voor eigen gebruik op A4-formaat te downloaden via door te zoeken op titel / auteur of ISBN. S. M. Bögels et al., Behandeling van angststoornissen bij kinderen en adolescenten, DOI.7/ , 8 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

6 5 Om wat voor kinderen en jongeren gaat het? Kinderen en jongeren in de leeftijd van acht tot achttien jaar. Kinderen en jongeren bij wie angst op de voorgrond staat. Kinderen en jongeren die last hebben van sommige van de volgende symptomen: - veel angst als de ouders weggaan, bang om alleen te zijn om alleen dingen te doen - veel piekeren over de toekomst - bang voor ziektes en dood - bang in contact met andere kinderen, bang om gepest te worden - angst voor hoogtes, verkeer, dieren, behandeling bij dokter of tandarts - problemen om naar school te gaan of om op school te blijven - vermijding van verschillende situaties, zoals school, omgaan met vrienden, sporten of andere hobby s - perfectionistisch, erg kritisch op zichzelf en eigen (school)werk - lichamelijke klachten, zoals hoofdpijn en buikpijn. De behandeling De behandelingen bestaan uit twaalf wekelijkse sessies van een uur voor de jeugdige en drie aparte sessies voor de ouders. Kinderen en jongeren leren om in het hier en nu op een andere manier om te gaan met angst en beangstigende situaties. Elke week krijgen ze opdrachten mee naar huis om wat ze geleerd hebben zelf in de praktijk te kunnen brengen. Ouders leren wat zij kunnen doen om hun kinderen hierbij te helpen en hoe zij elkaar hierbij zo goed mogelijk kunnen steunen. Ook leren ouders met eigen zorgen om te gaan. Behandelaars Behandelingen worden uitgevoerd door therapeuten die gespecialiseerd zijn in cognitieve gedragstherapie bij kinderen met angst. In teambesprekingen wordt de voortgang van de therapie bewaakt. Watwevanuvragen medewerking aan een uitgebreid interview over de klachten, met zowel ouders als kind of jongere; het invullen van vragenlijsten, zowel voor als na de behandeling; aanwezigheid bij de therapie voor beide ouders (waar nodig) en kind; nakomen van gemaakte afspraken. Meer informatie Met vragen of voor meer informatie kunt u allereerst terecht bij (invullen) Contactpersoon: (invullen)

7 6 Behandeling van angststoornissen Bijlage 4 * Therapieschema Naam therapeut Telefoonnummer Graag op tijd afbellen indien jullie niet kunnen komen! Sessie Datum, tijd Sessie (ouders en kind) Sessie (kind): Sessie a (kind) Sessie b (ouders) Sessie 4 (kind en ouders tweede helft) Sessie 5 (kind) Sessie 6a (kind) Sessie 6b (ouders) Sessie 7 (kind) Sessie 8 (kind) Sessie 9a (kind) Sessie 9b (ouders) Sessie (kind) Sessie (kind) Sessie (kind en ouders tweede helft) * Deze bijlage is voor eigen gebruik op A4-formaat te downloaden via door te zoeken op titel / auteur of ISBN. S. M. Bögels et al., Behandeling van angststoornissen bij kinderen en adolescenten, DOI.7/ , 8 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

8 7 Bijlage 5 * Beoordelingsformulier therapeutische houding en treatment integrity Let op: als er meerdere gezinsleden zijn moeten de scores gemiddeld worden tussen gezinsleden, dat wil zeggen als de kwaliteit van relatie bijvoorbeeld goed was met de vader en slecht met de moeder, dan ertussenin scoren. Algemene factoren Kwaliteit van de relatie/ mate van samenwerking geen poging tot samenwerkingsrelatie wel poging, maar lukt niet (geen goede verstandhouding), focus teveel op enkele gezinsleden, anderen worden niet betrokken goede verstandhouding: therapeut betrekt alle gezinsleden in het verhaal, stelt vragen aangepast aan leeftijd kinderen optimale samenwerking werken als team samen, goede balans tussen empathie en objectiviteit, tussen ruimte bieden en structuur behouden; therapeut en gezinsleden vormen samen een team om angstthema (of andere thema s) te onderzoeken en aan te pakken, therapeut moedigt alle gezinsleden aan om actief en betrokken zijn, therapeut slaagt erin waar nodig een thema door het gezin zelf te laten leiden (bijv. als ouders kind aanspreken over angstthema) Empathie/ interpersoonlijke effectiviteit zwak empathisch: therapeut begrijpt niet wat gezinsleden expliciet zeggen, is gereserveerd, vijandig, vernederend, sarcastisch, accepteert gezin en haar functioneren niet kan expliciete dingen herhalen en parafraseren, maar gaat niet in op subtiele of impliciete informatie: therapeut is soms gereserveerd, ongeduldig, onoprecht/therapeut voelt niet aan waar complimenten of ondersteuning nodig zijn therapeut kan goed luisteren en empathisch zijn (ook impliciet): laat warmte, zorg en echtheid zien, geeft complimenten en ondersteuning kan subtiele communicatie van gezinsleden herformuleren en reflecteren: laat veel warmte, zorg en echtheid zien * Deze bijlage is voor eigen gebruik op A4-formaat te downloaden via door te zoeken op titel / auteur of ISBN. S. M. Bögels et al., Behandeling van angststoornissen bij kinderen en adolescenten, DOI.7/ , 8 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

9 8 Behandeling van angststoornissen Vragen om en ingaan op feedback therapeut vraagt op geen enkele moment feedback van gezinsleden om te bepalen wat de gezinsleden begrijpen of vinden van de sessie en gaat niet in op spontane feedback van gezinsleden therapeut krijgt wel af en toe feedback van gezinsleden, maar stelt niet genoeg vragen om zeker te zijn dat gezinsleden de lijn van therapeut/therapie begrijpen of om de reacties van de gezinsleden op de sessie vast te stellen therapeut verkrijgt regelmatig feedback van gezinsleden om de reacties van gezinsleden te kunnen bepalen, en gaat goed in op spontane feedback van gezinsleden therapeut gaat voortdurend na of gezinsleden de technieken die in de sessie worden gebruikt begrijpen, en gaat uitstekend om met spontane feedback van gezinsleden (d.w.z. gebruikt deze feedback bij het bijsturen van de lijn van de sessie en laat gezinsleden merken hoe belangrijk zij deze feedback vindt); werkt samen met gezinsleden aan samenvatten van belangrijke punten uit onderdeel van sessie (bijv. uitdaging) Structuur en efficiënt gebruik van therapietijd geen poging tot structuur aanbrengen, de sessie lijkt doelloos wel richting, maar tijdsverdeling loopt fout: te snel of traag, niet flexibel; therapeut krijgt wel feedback, maar vraagt niet na of gezinsleden alles begrijpen, laat zich afleiden door factoren in de omgeving efficiënt gebruik van de tijd; behoudt de aangewezen invloed op de loop van het gesprek communiceert structuur (agenda) aan gezin, goede indeling met begin, midden en eindpunt, goede scheiding van belangrijke dingen en bijzaak

10 9 Specifieke sessiefactoren In hoeverre behaalde de therapeut de doelstellingen voor het sessienummer? Geef een score tussen en, waarbij = helemaal niet, = een beetje, = voldoende, = goed Sessie invoegen bij beide ouders en kind hoop geven op verbetering nagaan wat ieders verwachtingen zijn uitleg geven over wat ouders en kind kunnen verwachten rationale CGT uitleggen GGGG van beide ouders en kind op bord Sessie herhalen rationale therapie motivatie voor therapie verhogen GGGG kunnen onderscheiden oefenen uitdagen Sessie a kunnen uitdagen helpend gedrag kunnen toepassen Sessie b (ouders) oriëntatie op de oudersessies ouders uitdagen leren bewust worden van effect van eigen angst en vermijdingsgedrag op angst kind leren zien en belonen van toenaderingsgedrag van kind ervaren van effect van beloning Sessie 4 (kind en later ouders) begrijpen exposure rationale en rol beloningen hiërarchie maken start exposure Sessie 5 exposure-in-vivo ervaren exposure thuis voorbereiden Sessie 6a exposure-in-vivo (zelf)beloning

11 Behandeling van angststoornissen Sessie 6b (ouders) ouders begeleiden bij het begeleiden van hun kind in het omgaan met de angst bewust worden van disfunctionele gedachten over de angst van hun kind en veiligheid van de wereld van hun kind leren uitdagen van dergelijke gedachten Sessie 7 continueren exposure introductie experimenten Sessie 8 continueren exposure-in-vivo (maar steeds zelfstandiger) leren uitvoeren experimenten Sessie 9a continueren exposure (maar steeds zelfstandiger) uitvoeren experimenten werken aan communicatie met ouders over angst Sessie 9b (met ouders) ouders helpen met het begeleiden van hun kind in de exposure ouders leren elkaar te steunen stilstaan bij verschillende rollen van vaders en moeders werken aan communicatie tussen ouder en kind over de angst Sessie afronden exposure en experimenten start van samenvatting van geleerde/synthese Sessie samenvatting van geleerde/synthese omgaan met terugval Sessie (kind en later ouders) omgaan met terugval evaluatieensynthese voorbereiden wachtperiode/periode zonder therapeut feestelijk einde (bekrachtiging)

12 Literatuur American Psychiatric Association (5). Diagnostic and statistical manual of mental disorders, fourth edition, text revision (DSM-IV-TR). Washington: APA. Ameringen, M. van, Mancini, C., & Farvolden, P. (). The impact of anxiety disorders on educational achievement. Anxiety Disorders, 7, Arntz, A. & Bögels, S.M. (). Schema-gerichte Cognitieve Therapie voor Persoonlijkheidsstoornissen. Houten: Bohn Stafleu van Loghem. Bagner, D.M. & Eyberg, S.M. (). Father involvement in parent training: When does it matter? Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology,, Bakker, F.C., van Wieringen, P.C.W., van der Ploeg, H.M., & Spielberger, C. D. (989). Handleiding bij de Zelf-Beoordelings-Vragenlijst voor kinderen ZBV-K; Een Nederlandstalige bewerking van de State-Trait Anxiety Inventory for children (STAIC) van Spielberger e.a. Lisse: Swets & Zeitlinger B.V. Barrett, P.M. (998). Evaluation of cognitive-behavioral group treatments for childhood anxiety disorders. Journal of Clinical Child Psychology, 7, Barrett, P.M., Dadds, M.R., & Rapee, R.M. (996). Family treatment of childhood anxiety: A controlled trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, -4. Beck, A.T., Rush, A.J., Shaw, B.F., & Emery, G. (979). Cognitive therapy of depression. Chicester: Wiley. Beck, A.T. & Emery, G. (985). Anxiety disorders and phobias: A cognitive perspective. New York: Basic Books. Belsky, J. (997). Variation in susceptibility to environmental influence: An evolutionary argument. Psychological Inquiry, 8,8-86. Bodden, D. (7). Individual versus family cognitive behavior therapy for childhood anxiety disorders: A clinical and economic evaluation. Maastricht: University press. Bodden, D.H.M., Bögels, S.M., & Muris, P. (8). The diagnostic utility of the Screen for Child Anxiety Related Emotional Disorders-7 (SCARED-7). Submitted. Bodden, D.H.M., Bögels, S.M., Nauta, M.N., de Haan, E., Ringrose, J., Appelboom, C., Brinkman, A.G., Appelboom-Gee, K.C.M.M.J. (8). The efficacy of individual versus family cognitive behaviour therapy in clinically anxious youth. Submitted. Bodden, D.H.M., Dirksen, C.D., Bögels, S.M., Appelboom, C., Appelboom-Geerts, K.C.M.M.J., Brinkman, A.G., de Haan, E., Ringrose, J., & Nauta, M.H. (8). Costs and cost-effectiveness of individual versus family cognitive behaviour therapy in clinically anxious youth. Submitted. Bögels, S.M. (99). Cognitieve therapie bij sociale fobie. In: S.M. Bögels & P. van Oppen (red.) Cognitieve Therapie: Theorie en Praktijk (pp.45-65). Houten: Bohn, Stafleu Van Loghum. Bögels, S.M (996). Het IQ van de cliënt en andere predictoren voor het succes van (cognitieve) gedragstherapie. Lezing gehouden op de najaarsconferentie van de VGT & VVGT, Veldhoven, 4-5 oktober. S. M. Bögels et al., Behandeling van angststoornissen bij kinderen en adolescenten, DOI.7/ , 8 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

13 Behandeling van angststoornissen Bögels, S.M. (997). Sociale angst en sociale fobie bij kinderen en jeugdigen. In R. Kohnstamm en T. van Engelen (red.) Kinder & Jeugdpsychologie: Trends. Psychologie en Praktijk (pp. -55). Lisse: Swets & Zeitlinger publishers. Bögels, S.M. (999). Expertise in cognitieve therapie: Vaardigheden, training en supervisie. In: S.M. Bögels & P. van Oppen. Cognitieve therapie: Theorie en Praktijk (pp.7-89). Houten: Bohn Stafleu van Loghem. Bögels, S.M. (6). Task Concentration training versus Applied Relaxation for social phobic patients with fear of blushing, trembling and sweating. Behaviour Research and Therapy. Bögels, S.M. (6). Ouderschap en angst. Rede uitgesproken bij de aanvaarding van de leerstoel orthopedagogiek, in het bijzonder de integratieve jeugdzorg. NVO Bulletin, 5/6,-4. Bögels, S.M. & Van Oppen, P (999). Specifieke aspecten van cognitieve therapie. Cognitieve Therapie: Theorie en Praktijk (pp.49-7). Houten: Bohn Stafleu van Loghem. Bögels, S.M. & De Boer, F. (). Systeemtherapeutische interventies bij gezinnen van angstige kinderen. Kind en Adolescent,, 7-5. Bögels, S.M., & Siqueland L. (6). Family cognitive behaviour therapy for children and adolescents with clinical anxiety disorders. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry,, 4-4. Bögels, S.M. & Perotti, E. (8). Do fathers know best? A formal model on paternal advantage in childhood social anxiety. Submitted. Bögels, S.M. & Phares, V. (in press). Fathers Role in the Aetiology, Prevention and Treatment of Child Anxiety: A Review and New Model. Clinical Psychology Review. Bögels, S.M., Bamelis, L., & van der Bruggen, C. (in press). Parental rearing as a function of parent s own, partner s, and child anxiety status: Fathers make the difference. Cognition and Emotion. Braet, C. (). Cognitieve Gedragstherapie voor depressieve kinderen. In: C. De Wit, C. Braet & T. Snaterse (Red.). Behandeling van depressie bij kinderen en adolescenten, hoofdstuk, Lisse: Swets & Zeitlinger. Burns, D.D. & Nolen-Hoeksema, S. (99). Coping styles, homework assignments, and the effectiveness of cognitive-behavior therapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 5-. Chalfant, A.M., Rapee, R., & Carroll, L. (6). Treating anxiety disorders in children with high functioning autism spectrum disorders: A controlled trial. Journal of Autism and Developmental Disorders, 4. Clark, D.M. (997). Cognitive therapy for social phobias: Some notes for therapists (ongepubliceerd manuscript). Chu, B.C., Choudhury. M.S., Short, A.L., Pincus, D.P., Creed, T.A., & Kendall, P.C. (4). Alliance, technology, and outcome in the treatment of anxious youth. Cognitive and Behavioral Practice,, Christina, J.M., Gilman, S.E., Guardino, M., Mickelson, K., Morselli, P.L., Olfson, M., & Kessler, R.C. (). Duration between onset and time of obtaining initial treatment among people with anxiety and mood disorders: an international survey of

14 Literatuur members of mental health patient advocate groups. Psychological Medicine,, Cobham, V.E., Dadds, M.R., & Spence, S.H. (998). The role of parental anxiety in the treatment of childhood anxiety. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 66, Coplin, J.W. & Houts, A.C. (99). Father involvement in parent training for oppositional child behavior: Progress or stagnation? Child and Family Behavior Therapy,,9-5. Craske, M.G., Allen, L.B., Barrios, V., Stoyanova, M., & Rose, R. (7). Cognitive behavioral therapy for panic disorder and comorbicity: More of the same or less of more? Behaviour Research and Therapy, 45, Crowell, J.A. & Feldman, S.S. (99). Mother s working models of attachment relationships end Mother and Child Behavior During Separation and Reunion. Developmental Psychology, 7, De Boer, F. & Bögels, S.M. (). Genetische en familie-invloeden bij angstige kinderen. Kind en Adolescent,, Dolman, C. & Hansen, A. (Eds.). Directieve therapie bij kinderen en adolescenten. Houten, Bohn Stafleu Van Loghum. Donker, A. (4). Precursors and prevalence of young-adult and adult delinquency. Dissertatie Universiteit Leiden. Leiden. Dreessen, L. & Arntz, A, Luttels, C., & Sallaerts, S. (994). Personality disorders do not influence the results of cognitive behavior therapies for anxiety disorders. Comprehensive Psychiatry, 5, Duhig, A.M., Phares, V., & Birkeland, R.W. (). Involvement of fathers in therapy: A survey of clinicians. Professional Psychology: Research and Practice, 4, Flannery-Schroeder, E.C. & Kendall, P.C. (). Group and individual cognitivebehavioral treatments for youth with anxiety disorders: A randomized clinical trial. Cognitive Therapy and Research, 4, Flouri, E. & Buchanan, A. (a). The role of father involvement and mother involvement in adolescents psychological well-being. British Journal of Social Work,, Flouri, E. & Buchanan, A. (b). The role of father involvement in children s later mental health. Journal of Adolescence, 6, Ford, T., Hamilton, H., Meltzer, H., & Goodman, R. (7). Child mental health is everybody s business: The prevalence of contact with public sector services by type of disorder among British school children on a three-year period. Child and Adolescent Mental Health,,-. Ginsburg, G.S., Silverman, W.K., & Kurtines, W.K. (995) Family involvement in treating children with phobic and anxiety disorders; A look ahead. Clinical Psychology Review, 5, Haan, E. de (). Behandeling van de dwangstoornis. In: E. de Haan, C. Dolman & A.M.D. Hansen (red.) Directieve therapie bij kinderen en adolescenten. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

15 4 Behandeling van angststoornissen Hudson, J.L. & Rapee, R.M. (). Parent-child interactions and anxiety disorders: An observational study. Behaviour Research and Therapy, 9, Hudson, J.L. & Rapee, R.M. (). Parent-child interactions in clinically anxious children and their siblings. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology,, In-Albon, T. & Schneider, S. Psychotherapy of Childhood Anxiety Disorders: a Meta- Analysis. Psychotherapy and Psychosomatics. Katz, L.F. & Low, S.M. (4). Marital Violence, Co-Parenting, and Family-Level Processes in Relation to Children s Adjustment. Journal of Family Psychology, 8, 7-8. Keller, M.B., Lavori, P.W., Wunder, J., Beardslee, W.R., Schwarts, C.E., & Roth, J. (99). Chronic course of anxiety disorders in children and adolescents. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry,, Kendall, P.C. & Southam-Gerow, M.A. (995). Issues in the transportability of treatment: The case of anxiety disorders in youths. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 6, Kendall, P.C. (99). Anxiety disorders in youth. Cognitive-behavioral interventions. Boston: Allyn and Bacon. Kessler, R.C., Berglund, P., Demler, O., Jin, R., Meringas, K., & Walters, E.E. (5). Lifetime prevalence and age-of-onset distributions of DSM-IV disorders in the national comorbidity survey replication. Archives of General Psychiatry, 6, Kinney, A. (99). Cognitive-behavior therapy with children: Developmental considerations. Journal of Rational Emotive & Cognitive-behavior Therapy, 9, 5-6. Lange,A.(6).Gedragsverandering in gezinnen. Groningen: Wolters-Noordhoff. Last, C.G., Hansen, C., & Franco, N. (998). Cognitive-behavioral treatment of school phobia. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 7,44-4. Leon, A.C., Portera, L., & Wissman, M.M. (995). The social costs of anxiety disorders. British Journal of Psychiatry, 54, 9-6. Maughan, B., & Rutter, M. (998). Continuities and discontinuities in antisocial behaviour from childhood to adult life. In T.H. Ollendick & R.J. Prinz (Eds.), Advances in Clinical Child Psychology (Vol., pp.-47). New York: Plenum press. McHale, J.P. & Rasmussen, J.L. (998). Coparental and family group-level dynamics during infancy: Early family precursors of child and family functioning during preschool. Development and Psychopathology,, Miller, Laye-Gindhu, & Gold (6). Presentation held at the annual conference of the American Association of Cognitive Behaviour Therapies, Chicago, nov Muris, P., Bodden, D., Hale, W., Birmaher, B., & Mayer, B. (7) De SCARED-NL: Vragenlijst over angst en bang zijn bij kinderen en adolescenten. Amsterdam: Boom Test Uitgevers. Muris, P., Meesters, C., & van den Berg, F. (). The Strength and Difficulties Questionnaire (SDQ): Further evidence for its reliability and validity in a Dutch community sample of children and adolescents. European Child and Adolescent Psychiatry,,-8.

16 Literatuur 5 Muris, P., Steerneman, P., Merckelbach, H., & Meesters, C. (996). The role of parental fearfulness and modeling in children s fear. Behaviour Research and Therapy, 4, Muris, P., Mayer, B., Bartelds, E., Tierney, S., & Bogie, N. (). The revised version of the Screen for Child Anxiety Related Emotional Disorders (SCARED-R): Treatment sensitivity in an early intervention trial for childhood anxiety disorders. British Journal of Clinical Psychology, 4, -6. Muris, P., Merkelbach, H., Schmidt, H., & Mayer, B. (999). The revised version of the Screen for Child Anxiety Related Emotional Disorders (SCARED-R): Factor structure in nonclinical children. Personality and Individual Differences, 6, 99-. Murray, L., Cooper, P., Creswell, C., Schofield, E., & Sack, C. (7). The effects of maternal social phobia on mother-infant interactions and infant social responsiveness. Journal of Clinical Psychology and Psychiatry, 48,45-5. Nauta, M.H., Scholing, A., Emmelkamp, P.M.G., & Minderaa, R.B. (). Cognitivebehavioural therapy for anxiety disordered children in a clinical setting: Does additional cognitive parent training enhance treatment effectiveness? Clinical Psychology and Psychotherapy, 8, -4. Nauta, M.H., Scholing, A., Emmelkamp, P.M.G., & Minderaa, R.B. (). Cognitivebehavioural therapy for anxiety disordered children in a clinical setting: No additional effect of a cognitive parent training. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 4, Nuhoff, C., De Haan, E., & Bögels, S.M. (4). Vreemde vogels: Kinderen die buiten een onderzoeksprotocol voor de behandeling van angststoornissen vallen. Kind en Adolescent Praktijk,,4-. Orlemans, J.W.G., Eelen, P., & Hermans, D. (995). Inleiding tot de gedragstherapie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Öst, L.G. (987). Applied relaxation: description of a coping technique and review of controlled studies. Behaviour Research and Therapy, 5, Öst, L.G. (6). Does CBT work in clinical settings or only in the ivory tower of the researchers? Presentation held at the European Conference of Cognitive Behavior Therapy. Paquette, D. (4). Theorizing the father-child relationship: Mechanisms and developmental outcomes. Human Development, 47, 9-9. Pelligrini, A. (995). School recess and playground behavior. New York; State University New York. Perrin, S., Yule, W., & Smith, P. (4). Treatment of PTSD in children and adolescents (pp. 7-4). In P.M. Barrett & T.H. Ollendick (Eds.), Handbook of interventions that work with children and adolescents: Prevention and treatment, West Sussex, UK: Wiley &Sons. Prins, P.J.M. & Bosch, J.D. (998). Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen. Houten: Bohn, Stafleu Van Loghum. Rapee, R.M. (). Group treatment of children with anxiety disorders: Outcome and predictors of treatment response. Australian Journal of Psychology, 5,5-9. Ringrose, H.J. & Nijenhuis, E.H. (986). Bang zijn voor andere kinderen: omgang en thera-

17 6 Behandeling van angststoornissen pie met sociaal onhandige kinderen: een werkboek. Groningen: Wolters-Noordhoff. Sanders-Woudstra, J.A.R., Verhulst, F.C., & de Witte, H.F.J. (Red.). (995). Kinder- en jeugdpsychiatrie. Psychopathologie en behandeling. Assen: Van Gorcum. Schlosser, R.W. (4). Goal attainment scaling as a clinical measurement technique in communication disorders: a critical review. Journal of communication disorders, 7, 7-9. Schulte, D., Kunzel, R., Pepping, G., & Schultebahrenberg, T. (99). Tailor-made versus standardized therapy of phobic patients. Advances in Behaviour Research and Therapy, Selman, R.L. (98). The growth of interpersonal understanding: Developmental and clinical analysis. New York: Academic Press. Shadish, W.R., Matt, G.E., Navarro, A.M., & Phillips, G. (). The effects of psychological therapies under clinically representative conditions: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 6, Shortt, A.L., Barrett, P.M., & Fox, T.L. (). Evaluating the FRIENDS program: A cognitive-behavioral group treatment for anxious children and their parents. Journal of Consulting and Clinical Psychology,, Siebelink, B.M. & Treffers, Ph. A.D. (). Adis-C: Nederlandse bewerking van Anxiety Disorders interview Schedule for DSM-IV. Swets Test Publishers. Silove, D., Manicavasage, V., Curtis, J., & Baszczynski, A. (996). Is separation anxiety an early risk factor for adult panic disorder? A critical review. Comprehensive Psychiatry, 7, Silverman, W.K., Kurtines, W.M., Weems, C.F., Ginsburg, G.S., Rabian, B., & Serafini, L.T. (999). Contingency management, self-control, and educational support in the treatment of childhood phobic disorders: a randomized clinical trail. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 67, Silverman, W.K. & Nelles, W.B. (988). The Anxiety Disorders Interview Schedule for children. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 7, Siqueland, L., Kendall, P.C., & Steinberg, L. (996). Anxiety in children: Perceived family environments and observed family interaction. Journal of Clinical Child Psychology, 5, 5-7. Siqueland, L. & Diamond, G.S. (998). Engaging parents in cognitive behavioral treatment for children with anxiety disorders. Cognitive and Behavioural Practice, 5, 8-. Siqueland, L., Rynn, M., & Diamond, G. S. (5). Cognitive behavioural and attachment based family therapy for anxious adolescents: Phase I and II studies. Journal of Anxiety Disorder, 9, 6-8. Spence, S.H., Donovan, C., & Brechman-Toussaint, M. (). The treatment of childhood social phobia: The effectiveness of a social skills training-based, cognitive-behavioural intervention, with and without parental involvement. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 4, Stein, M.B., Fuetsch, M., Müller, N., Höfler, M., Lieb, R. & Wittchen, H. (). Social anxiety disorder and the risk of depression: A prospective community study of adolescents and young adults. Archives of General Psychiatry, 58, 5-56.

18 Literatuur 7 Suomi, S.J. (997). Early determinants of behaviour: Evidence from primate studies. British Medical Bulletin, 5, Turnbull, J.E., George, L.K., Landerman, R., & Swartz, M.S. (99). Social outcomes related to age of onset among psychiatric disorders. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 58, Turner, S. M., Beidel, D. C., Roberson-Nay, R., & Tervo, K. (). Parenting behaviors in parents with anxiety disorders. Behavior Research and Therapy, 4, Twenge, J.M. (). The age of anxiety? The birth cohort change in anxiety and neuroticism, Journal of Personality and Social Psychology, 79, 7-. Van der Bruggen, C., Stams, G.J. & Bögels, S.M., (8). The association between parental control and parent and child anxiety: A meta-analysis. Submitted. Van Oppen, P. & Bögels, S.M. (999). Algemene aspecten van cognitieve therapie. In: S.M. Bögels & P. van Oppen (red.) Cognitieve Therapie: Theorie en Praktijk (pp. 5-48). Houten: Bohn, Stafleu van Loghum. Van Yperen (5). Hoe effectief is de jeugdzorgpraktijk?. Kind en Adolescent, 6, Verhulst, F. C., van der Ende, J., Ferdinand, R. F., & Kasius, M. C. (997). The prevalence of DSM-III-R diagnoses in a national sample of Dutch adolescents. Archives of General Psychiatry, 54, 9-6. Verhulst, F. C., van der Ende, J., & Koot, H. M. (996). Handleiding voor de CBCL (4-8). Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam/Academisch Ziekenhuis Rotterdam, afdeling Kinder- en Jeugdspychiatrie, Sophia Kinderziekenhuis. Verhulst, F. C., van der Ende, J., & Koot, H. M. (997). Handleiding voor de Youth Self report(ysr). Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam/Academisch Ziekenhuis Rotterdam, afdeling Kinder- en Jeugdspychiatrie, Sophia Kinderziekenhuis. Webster-Stratton, C. (995). The effects of father involvement in parent training for conduct problem children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 6, 8-8. Weisz, J.R., & Jensen, A.L. (). Child and adolescent psychotherapy in research and practice context. Review of the evidence and suggestions for improving the field. European Child and Adolescent Psychiatry,, -8. Windheuser, H.J. (977). Anxious mothers as models for coping with anxiety. Behavioural Analysis and Modification,, Woodruff-Borden, J., Morrow, C., Bourland, S., & Cambron, S. (). The behavior of anxious parents: examining mechanisms of transmissions of anxious from parent to child. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology,, Young, J.E. (99). Cognitive therapy for personality disorders: a schema-focused approach (th edition). Sarasota: Professional Resource Exchange.

19 8 Behandeling van angststoornissen Register ADHD, 5 ADIS-C, 8 ADIS-P, 8 agenda, opstellen en bewaken, 4 agorafobie, autismespectrumstoornis, 5 automatische gedachte, belonen, 69 causale catastrofale misinterpretatie, 7 CGT, 8 coach,, 9 comorbiditeit, 49 co-parenting, 6, 8 coping modeling, 6 creatief, 9 creatieve aspiratie, 8 creatieve vaardigheden, 8 depressie, 5 differentiële gevoeligheid, disfunctionele cognitie, 48 distancing, 4 dyslexie, 5 effectiveness, effectmeting, 5 efficacy, egosyntoon, enquête, 8 exclusiecriteria, experiment, 7 exposure,, 4 exposure-in-vivo, 7 externaliserende stoornis, feedback, 9 FRIENDS, 8, 97 functionele cognitie, 48 gedragsexperiment, 7 gegeneraliseerde angststoornis, genuanceerd evalueren, 4 geprotocolliseerde cognitieve gedragstherapie (CGT), 8 S. M. Bögels et al., Behandeling van angststoornissen bij kinderen en adolescenten, DOI.7/ , 8 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

20 Register 9 gezinsgerichte CGT, groepsgerichte CGT, 9 helpend gedrag, 4 helpende gedachte, 6 hot cognitions, 8 implementatie, interview, 9 intervisie, kansberekening, kindgerichte CGT, 9, klassieke conditionering, meerdimensionaal evalueren, 4 monitoring, 5 observeren, 4 ontspanning, 4 operante conditionering, 46 overbeschermen, 75 paniekstoornis, perfectionisme, 48 preventie, 8, 97 rigiditeit, 48 rollenspel, 46 SCARED, schema, 59 separatieangststoornis, sociaal perspectief-nemen, 5 sociale angststoornis, speels, 9 spel, 8 supervisie, 4 taakconcentratie, 4 taartdiagram, terugval, 85 therapeutische relatie, 9 training, transfer of control, uitdagen, weerstand, 49