De ontwikkeling van Chemical Adventure

Transcriptie

1 Een handleiding voor chemische ouders voor het geven van een chemiegastles Onderzoeksverslag Gerda Conijn Begeleiding: Erik Joling (UvA) en Janine van Driel Krol (Stichting C3) 27 januari 2005

2 Voorwoord In het laatste jaar van mijn studie heb ik de Communicatie & Educatie variant (CE variant) gekozen. In deze variant deed ik onder andere een stage en een onderzoek op het gebied van de communicatie en/of educatie in de bètawetenschap. Ik heb gekozen deze twee onderdelen te combineren, dat wil zeggen dat ik onderzoek deed aan een product dat ik tijdens mijn stage ontwikkelde. Dit product is een handleiding voor chemici die ik tijdens mijn stage bij Stichting C3 ontwikkelde. Deze handleiding biedt hulp bij het voorbereiden van een chemiegastles voor de basisschool. In dit verslag beschrijf ik het onderzoek dat ik voor de ontwikkeling van de handleiding deed. Het onderzoek is in twee delen op te splitsen: het vooronderzoek waarin ik vooral de wensen en eisen voor de handleiding onderzocht en de testfase waarin ik onderzocht of de handleiding functioneert. Beide delen van het onderzoek zijn beschreven in dit verslag. Ik heb met veel plezier aan de handleiding gewerkt. Bij het ontwikkelen van de handleiding en het doen van het onderzoek ben ik door verschillende mensen geholpen. Ik wil Janine van Driel Krol graag bedanken voor de goede begeleiding tijdens de stage en het ontwikkelen van de handleiding. Erik Joling wil ik graag bedanken voor zijn hulp bij het onderzoek. Alle chemici en basisschooldocenten die de vragenlijsten hebben ingevuld en teruggestuurd wil ik graag bedanken voor hun medewerking evenals Alexander Duyndam, Fons Cornelissen, Nel Velthorst en Frans Arnold die de handleiding kritisch hebben beoordeeld. Mijn bijzondere dank gaat uit naar de chemici die hun bijdrage hebben geleverd in de klankbordgroep en de chemici die de handleiding hebben getest. 27 januari

3 Voorwoord Inleiding a. De aanleiding van het onderzoek b. Over C c. De geschiedenis van de handleiding d. De opbouw van het onderzoek Doel a. De vraagstelling Methode a. Fase 0: bepaling van de randvoorwaarden en productcriteria b. Fase 1: draagvlakonderzoek en inventarisatie, ofwel het vooronderzoek c. Fase 2: uitwerken en testen van de handleiding d. Fase 3: uitgave en promotie van de handleiding Resultaten a. Fase 0: bepaling van de randvoorwaarden en productcriteria b. Fase 1: draagvlakonderzoek en inventarisatie, ofwel het vooronderzoek c. Fase 2: uitwerken en testen van de handleiding d. Fase 3: uitgave en promotie van de handleiding Conclusie en discussie a. Fase 0: bepaling van de randvoorwaarden en productcriteria b. Fase 1: draagvlakonderzoek en inventarisatie, ofwel het vooronderzoek c. Fase 2: uitwerken en testen van de handleiding d. Fase 3: uitgave en promotie van de handleiding Kennis over het ontwikkelen van een handleiding Literatuurlijst januari 2005 Hoofdstuk 1-2 -

4 1. Inleiding a. De aanleiding van het onderzoek Stichting C3 heeft het plan opgevat een handleiding voor chemici te ontwikkelen. Met deze handleiding kunnen zij een leuke chemiegastles op de basisschool voorbereiden en geven. Tijdens mijn stage bij C3 heb ik voornamelijk gewerkt aan de ontwikkeling van deze handleiding. Met de handleiding wil C3 chemici met kinderen in de basisschoolleeftijd motiveren een chemiegastles te geven. In deze les kunnen zij de kinderen laten zien dat chemie heel dichtbij is. Bovendien maken de kinderen zo op een leuke en spannende manier kennis met chemie. Om er voor te kunnen zorgen dat de handleiding door zoveel mogelijk chemici gebruikt wordt is het belangrijk een goed en bruikbaar product te maken. Door onderzoek te doen naar de wensen en eisen voor een dergelijke handleiding en de handleiding te testen heb ik de handleiding zo goed mogelijk gemaakt. b. Over C3 Stichting Communicatie Centrum Chemie (C3) is een onafhankelijke stichting die in 1993 werd opgericht op gezamenlijk initiatief van de Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie (VNCI), de Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging (KNCV) en de Nederlandse Vereniging voor Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON). Zij stelt zich ten doel zoveel mogelijk mensen te informeren over chemie. Hierbij richt zij zich voornamelijk op het onderwijs, maar ook het algemene publiek en de media worden regelmatig over de activiteiten geïnformeerd. Met de activiteiten wil C3 laten zien hoe interessant en spannend chemie is, hoe belangrijk de industrie is en hoe aantrekkelijk studeren en werken in de chemie kan zijn. Sinds de oprichting heeft C3 veel bekendheid verworven binnen het onderwijs en in de chemische industrie. Om dit te bereiken heeft zij een groot aantal producten en proeven ontwikkeld. Bij de ontwikkeling van deze producten werkt zij vaak samen met bedrijven, onderwijs- en onderzoeksinstellingen, de overheid en vele anderen. Om de doelstellingen te bereiken heeft de stichting een directeur en drie werknemers in dienst. Iedere werknemer heeft een eigen projectlijn waarin zij activiteiten onderneemt: Arne Mast, directeur; Janine van Driel Krol is coördinator activiteiten basisonderwijs en werkt in de projectlijn Expedition Chemistry ; Wendy Caan is coördinator activiteiten vmbo en mbo. Haar projectlijn heet Chemical Factory ; Pauline Sloet tot Everlo is coördinator activiteiten voortgezet onderwijs & media. Zij werkt in de projectlijn Feel the Chemistry. c. De geschiedenis van de handleiding Enkele enthousiaste chemici hebben al chemiegastlessen gegeven op de basisschool. Een aantal van hen heeft met hulp van C3 een leuke les opgezet. C3 wil alle chemici die het leuk lijkt een gastles te geven daar graag bij helpen. Om snel complete informatie te kunnen bieden, heeft C3 het plan opgevat een handleiding te ontwikkelen. Deze handleiding moet richtlijnen en handvatten voor het voorbereiden van een chemiegastles bieden. Het idee voor een handleiding voor het geven van een gastles is niet helemaal origineel. Er zijn al verschillende vergelijkbare producten op de markt. Het Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIVI NIRIA) heeft bijvoorbeeld een handleiding geschreven voor ingenieurs die een gastles en een excursie op de middelbare school organiseren (KIVI, 2002/2003). C3 ontwikkelde eerder een handleiding waarmee leerlingen van de middelbare school als profielwerkstuk een scheikundeles op de basisschool kunnen geven (Stichting C3, 2002). 27 januari 2005 Hoofdstuk 1-3 -

5 Deze handleiding van C3 is in de vorm van een cd-rom uitgebracht onder de naam Terug naar de basis(school). Er is geen handleiding voor gastlessen op de basisschool door chemici gevonden. d. De opbouw van het onderzoek Het ontwikkelen van de handleiding omvatte verschillende stappen waar ik van april tot december 2004 aan werkte. Aan het begin van de stage en het onderzoek stelde ik een plan van aanpak (bijlage 1) en een onderzoeksplan (bijlage 2) op. In deze plannen staan de verschillende stappen van het onderzoek beschreven. Deze stappen vormen de opbouw van de stage en het onderzoek en zijn: Fase 0: bepaling van de randvoorwaarden en productcriteria Fase 1: draagvlakonderzoek en inventarisatie, ofwel het vooronderzoek Fase 2: uitwerken en testen van de handleiding Fase 3: uitgave en promotie van de handleiding 27 januari 2005 Hoofdstuk 1-4 -

6 2. Doel Het onderzoek bestaat uit meerdere delen, ieder deel heeft zijn eigen doel. Het eerste deel van het onderzoek heeft tot doel een overzicht te krijgen van de wensen en eisen voor de handleiding. Het gaat hierbij om de wensen en eisen van chemici en basisschooldocenten. Ook is het belangrijk educatief en/of vergelijkbaar materiaal te bestuderen. Hieruit moet informatie gehaald kunnen worden over de eisen aan een handleiding voor een chemiegastles. Het schrijven van de handleiding is geen deel van het onderzoek. De verschillende stappen van het schrijven en het onderzoek zijn met elkaar verbonden. Om deze reden wordt er wel over gerapporteerd. Het tweede deel van het onderzoek speelt zich af na het schrijven van de handleiding. Door de handleiding te laten testen door een aantal chemici is het de bedoeling een beeld te krijgen van het functioneren van de handleiding. Vervolgens is het doel de handleiding te verbeteren om hem zo goed mogelijk te kunnen aanbieden. Daarnaast wil ik met het onderzoek kennis ontwikkelen over het maken/schrijven van een handleiding. De doelen van het onderzoek staan ook in het onderzoeksplan (bijlage 2) geformuleerd. a. De vraagstelling In het onderzoeksplan zijn de vraagstellingen voor het onderzoek geformuleerd. Het onderzoek is in twee delen gesplitst: één deel voorafgaand aan het schrijven van de handleiding, het andere deel voorafgaand aan de uitgave. Het eerste deel heeft twee vraagstellingen: Is er behoefte onder chemici aan een handleiding voor het geven van een chemiegastles op de basisschool? Bij het opstellen van het onderzoeksplan dacht ik aan de bovenbouw van het basisonderwijs, in het bijzonder groep 6,7 en 8. Tijdens het onderzoek is dit bijgesteld tot de hele basisschool (groep 1 tot en met 8). In deze vraagstelling wordt met chemici bedoeld: mensen met een chemische opleiding of werkzaam bij een chemisch bedrijf waardoor zij een gedegen chemische kennis hebben. Wat zijn de wensen voor de handleiding; wat moet er in komen en wat niet? Zowel de wensen van chemici als die van basisschooldocenten zijn hierbij van belang. Het tweede deel heeft een vraagstelling, met deelvragen: Functioneert de handleiding, wat ontbreekt nog en wat is prettig? o Kon men uit de voeten met de handleiding of waren er veel aanpassingen nodig? o Waren de bronnen en links voor extra informatie duidelijk? o Wekte de handleiding enthousiasme op? o Was de leerkracht tevreden met de les? o Waren de leerlingen enthousiast over de les, zowel tijdens de les als achteraf? In het tweede deel zijn gedurende het onderzoek meer subvragen geformuleerd dan in het onderzoeksplan staan genoemd. Alle subvragen staan hierboven vermeld. 27 januari 2005 Hoofdstuk 2-5 -

7 3. Methode a. Fase 0: bepaling van de randvoorwaarden en productcriteria De randvoorwaarden en productcriteria van de handleiding zijn in overleg met C3 bepaald. Hierbij is onder andere gekeken naar de mogelijkheden binnen C3. Deze fase is al tijdens het opstellen van het plan van aanpak ingevuld. De randvoorwaarden bepalen de eerste criteria van de handleiding. Van hier uit wordt de handleiding ontwikkeld. b. Fase 1: draagvlakonderzoek en inventarisatie, ofwel het vooronderzoek Om het draagvlak te bepalen is een oproep geplaatst in de C3-nieuwsbrief van maart 2004, chemiezine (elektronische nieuwsbrief van de VNCI) en het Chemisch2Weekblad (nummer 7). In deze oproep werden chemici gevraagd of zij een chemiegastles willen geven of al eens hebben gegeven en of zij dan contact met C3 op wilden nemen zodat zij konden meewerken aan de ontwikkeling van de handleiding. De oproep is in figuur 1 te lezen. Om de wensen en eisen voor de handleiding in kaart te brengen heb ik vragenlijsten opgesteld. De vragenlijsten die voor de ontwikkeling van de cd-rom terug naar de basis(school) zijn gemaakt dienden als voorbeeld. De vragenlijsten heb ik naar chemici en naar basisschooldocenten gestuurd. De vragen in deze lijsten hadden betrekking op de invulling van de handleiding. Dat wil zeggen: welke onderwerpen moeten in ieder geval in de handleiding komen. Ook vroeg ik naar ervaringen met gastlessen en de eisen aan een gastles van de docenten. Op de vragenlijst konden de respondenten aangeven of ze verder in het onderzoek betrokken wilden worden, bijvoorbeeld door deelname aan de klankbordgroep of door de handleiding te testen. Figuur 1: oproep voor chemische ouders zoals geplaatst in de C3-nieuwsbrief, het Chemisch2Weekblad en VNCI chemiezine. Chemische ouders gezocht Op 1 april is Gerda Conijn met haar afstudeerstage bij C3 begonnen. Gerda studeert scheikunde aan de Universiteit van Amsterdam en zal C3 vijf maanden komen versterken. Voor haar stageopdracht zijn wij op zoek naar ouders die graag een lesje over chemie op de basisschool van zijn of haar zoon of dochter wil geven Samen met een klankbordgroep bestaande uit chemische ouders wil Gerda hiervoor een handleiding ontwikkelen. Heeft u al eens zo n lesje op de basisschool gegeven of bent u dat van plan, dan zoeken wij u! Stuur uw naam, adres en telefoonnummer naar gconijn@c3.nl en dan zal Gerda binnenkort contact met u opnemen. In het vooronderzoek heb ik ook ervaringsdeskundige prof. dr. N.H. Velthorst geïnterviewd. Zij is emeritus hoogleraar fysische chemie aan de Vrije universiteit van Amsterdam. Ten tijde van het interview was zij bestuurslid van Stichting C3. Zij heeft veel ervaring in het geven van voorlichting over chemie voor divers publiek: jong en oud en van chemici tot leken op het gebied van de chemie. Vanwege deze achtergrond heb ik haar geïnterviewd over het geven van chemiegastlessen voor kinderen en de inhoud van de handleiding. Voor het interview stelde ik een plan op met de vragen die ik in ieder geval beantwoord wilde hebben. Ik ben ook op zoek gegaan naar vergelijkbaar materiaal waarin ik informatie over het geven van chemie(gast)lessen kon vinden. Met dit doel heb ik educatief materiaal van de Royal Society of Chemistry (RSC, UK) en van de American Chemical Society (ACS, USA) ontvangen. Ook de handleiding voor Ingenieurs van het KIVI NIRIA en de cd-rom Terug naar de basis(school) van Stichting C3 heb ik met dit doel bestudeerd. 27 januari 2005 Hoofdstuk 3-6 -

8 De bevindingen van het vooronderzoek heb ik in een verslag samengevat. Dit verslag (bijlage 3) besprak ik in een klankbordgroepbijeenkomst. In de klankbordgroep bestond uit een aantal chemici en een basisschooldocent. Bij het samenstellen van de groep is gelet op reistijd en achtergrond om een gevarieerde groep te krijgen (mannen en vrouwen, verschillende beroepen). Tijdens deze bijeenkomst is ook het concept voor de handleiding besproken. Na de bijeenkomst wilde ik een concept hebben waarmee ik kon beginnen met het schrijven van de handleiding. De lijst van wensen en eisen die uit het vooronderzoek kwam wilde ik in de klankbordgroepbijeenkomst bevestigen. c. Fase 2: uitwerken en testen van de handleiding De resultaten van het vooronderzoek en de uitwerking van het concept in de klankbordgroepbijeenkomst heb ik samengebracht in de handleiding. Verschillende versies zijn door Janine en Arne bekeken en beoordeeld. Nadat het concept in zijn geheel was uitgewerkt is een versie naar een forum van 4 personen gestuurd. Deze forumversie van de handleiding is bekeken door: Alexander Duyndam, hoofdredacteur van het Chemische2Weekblad; Fons Cornelissen, docent natuur- en techniekonderwijs op pabo Domstad en bestuurslid van Stichting C3; Erik Joling, vakdidacticus scheikunde op de Universiteit van Amsterdam en stagebegeleider vanuit de universiteit; Nel Velthorst, emeritus hoogleraar fysische chemie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam en bestuurslid van Stichting C3. In een later stadium heeft ook Frans Arnold, vakdidacticus scheikunde aan de Katholieke Universiteit Nijmegen de forumversie van de handleiding van commentaar voorzien. Het commentaar van deze personen is verwerkt in de testversie van de handleiding. Deze versie is door enkele chemici getest. Een aantal chemici dat op de eerder genoemde vragenlijst had aangegeven dat zij de handleiding wilden testen, is benaderd. Hen vroeg ik een chemiegastles te geven die zij voorbereidden met behulp van de handleiding. Met de handleiding stuurde ik hen een evaluatieformulier op waarop zij de handleiding konden beoordelen. Twee van deze lessen heb ik bijgewoond om te kijken hoe de handleiding gebruikt werd en hoe de kinderen reageerden op de les. Een les was bij Ellen Krabbendam op een openbare basisschool in Rijswijk. Zij gaf een gastles in groep 4, de klas van haar dochter. De andere les vond plaats in groep 7 van een openbare basisschool in Oostzaan. Deze les werd door Simon Goede gegeven. Beide lessen waren op een donderdagmiddag. Voor deze lessen had ik in een observatieplan (bijlage 4) samengevat waar ik op zou letten. Daarnaast heb ik bij de les van Simon geluidsopnamen gemaakt. In beide lessen maakte ik aantekeningen van wat er gebeurde. Hieruit moet blijken hoe de handleiding in de praktijk gebruikt wordt. Ellen en Simon vroeg ik een evaluatieformulier in te vullen. Ik heb geen nagesprek met hen gevoerd. Na de testfase heb ik de handleiding nog van enkele wijzigingen voorzien. De uiteindelijke versie van de handleiding is hieruit voortgekomen. Bij de handleiding heb ik een verantwoording geschreven. Daarin staat per hoofdstuk wat ik daar van verwacht en wat ik met dat hoofdstuk wil bereiken. d. Fase 3: uitgave en promotie van de handleiding Om de handleiding bekendheid te geven, heb ik een persbericht geschreven en een flyer gemaakt. Deze flyer is op een aantal markten uitgedeeld waaronder het KNCV jaarcongres op 2 november, de VONK conferentie op 3 november en de markt Wij doen mee! op 6 november. De handleiding wordt door een vormgever opgemaakt en in pdf door C3 op de website geplaatst. 27 januari 2005 Hoofdstuk 3-7 -

9 4. Resultaten a. Fase 0: bepaling van de randvoorwaarden en productcriteria Zoals in het hoofdstuk methode staat genoemd, zijn de randvoorwaarden en productcriteria van de handleiding al in het plan van aanpak vermeld. In overleg met C3 is bepaald dat de handleiding bedoeld is voor chemici met kinderen in de basisschoolleeftijd die een chemiegastles willen geven op de basisschool. De doelgroep voor de les is: kinderen tussen 9 en 12 jaar. Later in het onderzoek is deze doelgroep uitgebreid naar kinderen in de basisschoolleeftijd, dat wil zeggen van 4 tot 12 jaar. Deze aanpassing is gedaan omdat daar vanuit de chemici vraag naar was. Verder is bepaald dat de handleiding een kort en bondig stuk tekst moet zijn dat enthousiasmerend is voor de chemici. b. Fase 1: draagvlakonderzoek en inventarisatie, ofwel het vooronderzoek De resultaten van het vooronderzoek zijn ook beschreven in het verslag dat is besproken bij de klankbordgroepbijeenkomst. In dit hoofdstuk noem ik de belangrijkste resultaten uit het vooronderzoek. Het verslag is in bijlage 3 opgenomen. Vragenlijsten naar chemici en basisschooldocenten Alle oproepen samen hebben tot en met eind juni 32 reacties opgeleverd. Deze kwamen zowel van chemici die een gastles willen geven als van chemici die al een gastles gegeven hebben. Al deze chemici heb ik een vragenlijst gestuurd waarin zij hun wensen en eisen voor de handleiding konden aangeven. Naderhand kwamen er nog enkele reacties van mensen die het oproepje lazen en geïnteresseerd waren. Hen heb ik geen vragenlijst gestuurd, omdat dat deel van het onderzoek al afgerond was. Om de wensen en eisen voor de handleiding in kaart te brengen ontwikkelde ik vragenlijsten. Er waren twee verschillende vragenlijsten: een voor chemici en een voor basisschooldocenten. De lijsten voor chemici zijn verstuurd naar alle 32 chemici die op een oproep hadden gereageerd. Hiervan zijn er 31 ingevuld en teruggestuurd, wat een respons is van 97%. De vragenlijsten voor de basisschooldocenten zijn naar 100 scholen gestuurd uit het bestand van C3. Hierop was een respons van 17% waarvan één docent aangaf geen interesse te hebben. De uitkomsten van de vragenlijsten staan uitgebreid in het hoofdstuk 5.2a van het voor beschreven. In tabel 1 is een overzicht te vinden van de kenmerken voor de handleiding die in de vragenlijsten genoemd waren. Zowel van de chemici als van de basisschooldocenten staat in absolute getallen vermeld of zij het onderdeel belangrijk of onbelangrijk achten. 27 januari 2005 Hoofdstuk 4-8 -

10 Tabel 1: Een overzicht van onderwerpen van de handleiding die in de vragenlijsten genoemd werden. De aantallen zijn absoluut. Welke elementen moeten in de handleiding? chemici basisscholen ja nee weet niet ja nee weet niet Begeleidende brief voor de leerkracht Benaderen van een school Beschrijving achtergrond en doel gastles Tijdsplanning en besteding Niveau leerlingen Onderwerpen Demonstratie proeven Experimenten voor leerlingen Informatiebronnen Bronnen voor materialen Voorbeeldles op papier Voorbeeldles met foto s Voorbeeldles op video of cd-rom Ervaringen Kant-en-klare les Interview met prof. dr. N.H. Velthorst In het interview met prof. dr. N.H. Velthorst werden onder andere haar ervaringen met lessen op de basisschool besproken. Ook gaf ze een aantal tips met betrekking tot het geven van gastlessen. In het gesprek bevestigde zij de wensen en eisen die uit de vragenlijsten kwamen. Zij vertelde dat haar lessen niet alleen leuk mogen zijn, maar dat de kinderen ook iets van chemie moesten leren. Dit wil zij graag terug zien in de handleiding. Met deze wens is een deel van het doel ingevuld, namelijk dat een chemiegastles leuk, spannend en informatief moet zijn. Het belangrijkste hierbij is dat het leuk moet zijn, daar was prof. dr. N.H. Velthorst het mee eens. Het vooronderzoek resulteerde in de volgende lijst met wensen en eisen waaraan de handleiding moet voldoen: Doel en aanleiding van de les Onderwerpen Tijdsplanning Demonstratieproeven Experimenten voor de leerlingen Veiligheid Brief voor de leerkracht Ervaringen van chemici Links en bronnen Literatuur en vergelijkbaar materiaal In het vooronderzoek is ook literatuur en vergelijkbaar materiaal bekeken. De resultaten hiervan zijn in het verslag van het vooronderzoek beschreven. (hoofdstuk 5.2b en 5.2c) Door met verschillende mensen te praten en de lesmaterialen van de ACS te bekijken bleek het belangrijk een stuk over het kennen en kunnen van kinderen toe te voegen. De lijst van wensen en eisen werd hiermee uitgebreid. Daarom heb ik na de klankbordgroepbijeenkomst gezocht naar meer informatie over het kennen en kunnen van kinderen in de basisschoolleeftijd, in het bijzonder op het gebied van natuurwetenschappen. Ik heb geen artikelen op dit gebied gevonden. De artikelen over dit onderwerp zijn veelal gericht op kinderen vanaf 13 jaar, ouder dan de doelgroep van de chemiegastlessen. Om een idee te 27 januari 2005 Hoofdstuk 4-9 -

11 krijgen van wat de kinderen in de verschillende groepen leren ben ik op zoek gegaan naar leerplannen van scholen. Op het Internet heb ik twee plannen gevonden. Het schoolplan van basisschool De Wingerd uit Heerhugowaard (2004) heb ik als voorbeeld gebruikt. In dit schoolplan zijn de kerndoelen voor het onderwijs in meer detail verwerkt. Het gebruikte schoolplan beschrijft per groep wat er aan bod komt; in de kerndoelen (ministerie van OCW, 2004) zijn de doelen over de hele schoolperiode geformuleerd. Een chemiegastles past vooral goed binnen de kerndoelen 42 en 44. Deze doelen zijn: 42: De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur. 44: De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik Klankbordgroepbijeenkomst In de klankbordgroepbijeenkomst werd het vooronderzoek en het concept van de handleiding besproken. In deze bijeenkomst werd genoemd dat voor het geven van een gastles het belangrijk is van tevoren alles goed te overleggen met de docent. Daarnaast moeten alle experimenten getest worden voordat ze in de les gebruikt worden. Deze punten zijn als tips in de forumversie van de handleiding opgenomen. Doordat er steeds meer tips werden genoemd en er in het vooronderzoek al een aantal tips was gevonden is er een hoofdstuk met tips voor het voorbereiden en geven van een gastles in de handleiding gekomen. Voor de handleiding zelf is het een goed idee om deze in hoofdstukjes in te delen. Als er een voorbeeldles bij moet, kan deze als bijlage toegevoegd worden. Ook moet het niveau van de leerlingen er nog in verwerkt worden. Het is het meest compleet wanneer alle groepen van de basisschool uitgelicht kunnen worden. Als ook de leeftijdsgroepen erbij genoemd worden zijn de experimenten makkelijker in te voeren in andere onderwijstypen dan het reguliere onderwijs. Deze laatste twee opmerkingen hebben er mede voor gezorgd dat de doelgroep van de gastles is uitgebreid naar de hele basisschool. Er is verschillende malen benadrukt dat de veiligheid een belangrijk aspect van een gastles en van de handleiding moet zijn. Dit bleek ook uit het onderzoek. Dit onderdeel wordt dan ook zeker in de handleiding opgenomen. De notulen van de bijeenkomst zijn in bijlage 5 terug te vinden. c. Fase 2: uitwerken en testen van de handleiding Het uitwerken en de correcties Er waren verschillende stappen ondernomen voordat de handleiding uiteindelijk af was. Na iedere stap werd het resultaat bekeken door een of meer medewerkers van C3. Drie belangrijke stappen in de ontwikkeling waren de klankbordgroepbijeenkomst waar het concept van de handleiding werd besproken, een forum waaraan de forumversie werd voorgelegd en de testfase. Hieronder beschrijf ik kort de verschillende stappen en de meest opvallende verschillen tussen de versies. Steeds waren er taaltechnische opmerkingen. In de klankbordgroepbijeenkomst is een concept voor de handleiding besproken en bevestigd. In het concept staat samengevat welke onderwerpen in de handleiding aan bod moeten komen. De lijst met wensen en eisen uit het vooronderzoek is als richtlijn voor het concept gebruikt. Ieder onderwerp is in een of twee zinnen kort toegelicht. Dit concept is als bijlage toegevoegd aan het verslag van het vooronderzoek (zie bijlage 3). Het concept is uitgewerkt tot een forumversie. De eerste veranderingen hebben voornamelijk met vorm te maken. Alle stukken tekst kregen een titel in vraagvorm om duidelijk te maken wat er in de tekst staat beschreven. Ook zijn de stukken tekst korter zodat deze aantrekkelijker zijn om te lezen. Om dezelfde reden zijn de tips puntsgewijs genoteerd. Eerder waren alle tips in een alinea achter elkaar genoemd. In de lijst met wensen en eisen staan geen tips genoemd, wel tijdplanning en veiligheid. Deze 27 januari 2005 Hoofdstuk

12 onderwerpen zijn in de vorm van tips opgenomen in de handleiding. Door ze puntsgewijs te plaatsen worden de tips overzichtelijker. Later zijn een inhoudsopgave en een voorblad ingevoerd. De inhoudsopgave moet er voor zorgen dat de gebruiker in een oogopslag ziet wat hij in de handleiding kan verwachten. Om de overzichtelijkheid te verbeteren zijn de hoofdstukken genummerd en voorzien van een korte maar duidelijke titel. De hoofdstukken zijn onderverdeeld in paragrafen die een titel in vraagvorm hebben. Het voorwoord is hier in briefvorm geschreven om de lezer persoonlijk aan te kunnen spreken. Ook veranderde de hoofdstukindeling. De handleiding is nu opgebouwd van een algemeen stuk onder andere over het kennen en kunnen van kinderen naar tips over het geven van een gastles en voorbeelden van onderwerpen en experimenten. Bij de experimenten wordt direct de link gegeven waar het experiment te vinden is. In de forumversie is de inhoudsopgave voor de inleiding geplaatst. Deze versie is door een viertal personen gelezen en becommentarieerd, namelijk: - prof. dr. Nel Velthorst, emeritus hoogleraar van de VU en adviseur van C3; - dr. Fons Cornelissen, docent techniek op de pabo Domstad en bestuurslid van C3; - dr. Alexander Duyndam, de hoofdredacteur van het Chemisch2Weekblad; - dr. Erik Joling, vakdidacticus en stagebegeleider vanuit de UvA. Fons Cornelissen vond dat het geheel er goed uitzag. Hij heeft zijn opmerkingen niet opgestuurd; hij gaf telefonisch door dat hij vooral miste welk beeld van de chemie ik met de handleiding wil geven. In de handleiding noem ik dat de kinderen op een leuke manier kennis maken met chemie. Dit heb ik iets uitgewerkt. Verder ben ik van mening dat de ouder zelf moet bepalen welk beeld van de chemie hij precies wil geven met de gastles. In het evaluatieformulier van de testfase vraag ik de ouder naar het beeld dat hij van chemie wil geven. De drie respondenten vinden het allen belangrijk dat de kinderen leren dat chemie niet vies is maar juist spannend en leuk. Alexander Duyndam en Nel Velthorst hadden vooral taaltechnische opmerkingen en dan vooral in het eerste deel van de handleiding. Erik Joling had meer inhoudelijk commentaar. Hij noemde bijvoorbeeld dat in een tijdsplanning niet alleen de activiteit van de docent opgenomen moet worden, maar ook de activiteit van de leerling. Dit heb ik in de handleiding verwerkt omdat ik vind dat het een belangrijke aanvulling is op de tips voor tijdsplanning. Bovendien staat in de lijst met wensen en eisen genoemd dat een tijdsplanning opgenomen moet worden in de handleiding. Daarbij zijn de activiteiten van de leerlingen erg belangrijk. De opmerkingen van de vier personen die de forumversie hebben bekeken zijn in de testversie verwerkt. Een grote wijziging ten opzichte van de forumversie is dat bij de tijdsplanning en voorbeeldles ook de activiteiten van de leerlingen zijn beschreven. De testversie heeft veel vormveranderingen in vergelijking met de forumversie. De eerste zichtbare verandering is het toegevoegde colofon. Hierin staat iedereen genoemd die zijn steentje heeft bijgedragen aan de handleiding. Ook zijn de paragrafen genummerd en de tips in kleinere groepjes verdeeld. Iedere groep heeft een titel die het thema van de onderstaande tips beschrijft. De experimenten zijn in een zichtbare tabel geplaatst om het geheel overzichtelijker te maken. Verder is de voorbeeldles in de bijlage meer uitgebreid en is er een extra bijlage met een checklist. De checklist bevat de tien belangrijkste punten voor het geven van een gastles. Deze checklist stond genoemd in het concept maar was nog niet in de handleiding opgenomen. Ik zie het als een belangrijke aanvulling op de lijst met wensen en eisen. In dit stadium heeft drs. Frans Arnold de forumversie van de handleiding gelezen en becommentarieerd, hij is vakdidacticus op de Katholieke Universiteit Nijmegen. Zijn opmerkingen hadden voornamelijk betrekking op het stuk over de manier van denken van kinderen. Ik heb zijn commentaar verwerkt omdat ik het erg belangrijk vind dat dit duidelijk is. Hij had een aantal goede opmerkingen voor het verduidelijken van het betreffende stuk, zoals dat egocentrisch denken voornamelijk bij zeer jonge kinderen voorkomt. Door zijn interpretatie van het stuk te geven, kon ik zien in welke stukken voor hem onduidelijk was wat ik bedoelde. Het stuk tekst heb ik verduidelijkt naar aanleiding van zijn opmerkingen. 27 januari 2005 Hoofdstuk

13 De testversie stuurde ik naar zes chemici die deze versie van de handleiding in de praktijk wilden testen. Met de handleiding stuurde ik een evaluatieformulier waarop zij hun bevindingen en ervaringen konden noteren. In totaal kreeg ik drie evaluatieformulieren teruggestuurd. Van deze drie zijn twee formulieren afkomstig van de gastdocenten van wie ik de les bijwoonde. De derde chemicus heeft de testversie van de handleiding beoordeeld naar zijn inzichten. Dat wil zeggen dat hij de handleiding gebruikte om een les voor te bereiden zonder dat hij deze les uitvoerde. De eindversie van de handleiding is in bijlage 10 aan dit verslag toegevoegd. Verantwoording van de handleiding Bij het schrijven van de handleiding heb ik ook een verantwoording voor de handleiding gemaakt. Hierin schrijf ik bij ieder hoofdstuk onder andere waar het voor dient en hoe het gebruikt kan worden. Deze verantwoording is in bijlage 6 te vinden. De verantwoording van de handleiding schreef ik nadat de forumversie van de handleiding af was. Tijdens het schrijven van de verantwoording kreeg ik meer inzicht in de duidelijkheid van de handleiding. Dit inzicht gebruikte ik bij het opstellen van de evaluatieformulieren voor de testfase en het observatieplan voor de lessen die ik bijwoonde. Testfase In de testfase woonde ik twee lessen bij. In beide klassen was een stagiaire aanwezig; in groep 4 was de stagiaire voor het eerst in de klas, de stagiaire in groep 7 liep al langer mee. Bovendien had groep 4 de dag van de gastles s morgens een invalleerkracht. Zij hadden die dag dus met veel verschillende en nieuwe mensen te maken. Met het observatieplan dat ik voor de beide lessen had gemaakt wilde ik bekijken of een aantal aspecten uit de handleiding in de les terug kwamen. Uit de invulling van het plan bleek onder andere dat beide gastdocenten de handleiding hadden gebruikt voor het opdoen van ideeën voor geschikte proeven en onderwerpen. Het observatieplan sluit enigszins aan op de lijst van wensen en eisen. Tijdens het opstellen ervan heb ik vooral gelet op aspecten uit de handleiding die ik erg belangrijk vind. Deze aspecten wilde ik graag terugzien. Dit zijn: veiligheid, tijdsplanning, begin en afsluiting van de les en proeven. In het verloop waren de lessen erg verschillend, maar er was een belangrijke overeenkomst. In beide lessen keken de kinderen bij binnenkomst namelijk nieuwsgierig om zich heen. Bij de les van Simon Goede maakte een aantal kinderen een opmerking over de materialen die op de tafels stonden. Voor aanvang van de les van Ellen Krabbendam keken de kinderen vol bewondering naar de tafels die iets anders gerangschikt waren en de vreemde mensen in de klas. Ook de materialen voor de demonstratie waren erg interessant voor de kinderen. De basisschooldocenten stemden in met de nieuwsgierigheid van de kinderen; ze vonden het zelf ook erg spannend wat er zou gaan gebeuren. In de handleiding noem ik dat kinderen leergierig zijn. (paragraaf 1.1) Begin van de lessen Beide lessen die ik bijwoonde werden door de basisschooldocent begonnen. Zij maanden de kinderen tot stilte en leidden de gastdocent in. Vervolgens vertelden beide gastdocenten iets over zichzelf, onder andere wie ben ik, wat voor werk doe ik en waarom ben ik hier (niet per se in deze volgorde) en over mijn onderzoek. Met dat laatste meldden ze meteen waarom ik ook in de klas zat. Dit herken ik deels uit de handleiding. Zowel in de tips (paragraaf 3.3, lesindeling, vierde tip) als in de voorbeeldles (bijlage 1) noem ik dat iets vertellen over jezelf aanspreekt bij de kinderen. Ze vinden het leuk om te horen wat voor werk iemand doet. In de voorbeeldles geef ik ook voorbeelden van vragen die kinderen kunnen stellen over het werk van de gastdocent. In de bijgewoonde lessen stelden de kinderen geen vragen over het beroep van de gastdocent. De kinderen hadden niet echt de gelegenheid om daar vragen over te stellen. Bovendien waren alle uitgestalde dingen ook erg spannend en interessant. 27 januari 2005 Hoofdstuk

14 Nadat de gastdocenten zichzelf hadden geïntroduceerd, vroegen ze de klas of iemand wist wat chemie is. In beide klassen wisten de kinderen wel een aantal dingen die met chemie te maken hebben zoals verf, bekers van plastic en glas. In de voorbeeldles van de handleiding staat vermeld dat het interessant kan zijn de kinderen naar hun kennis van chemie te vragen. Ook stond het op mijn observatieplan om na de les aan de kinderen te vragen (als de gastdocent dat niet al gedaan had). Bij het vragen naar chemie stuurden beide gastdocenten een beetje richting het thema voor de les. Deze thema s waren niet hetzelfde. Ellen had voor de chemieles gekozen voor kleur; de les van Simon ging over chemie en voeding. De proeven in de les Wat na de introductie volgde was in beide lessen anders. Dit had niet alleen betrekking op het thema, maar vooral op de manier van lesgeven. Ellen deed een demonstratieproef waarin ze een bloem van kleur liet veranderen met ammonia. Daarna deed ze alle proeven die de kinderen gingen doen helemaal voor. Intussen zaten de kinderen in de kring te kijken en te luisteren. Nadat alle proeven waren voorgedaan gingen de kinderen zelf aan de slag. De proeven die de kinderen zelf mochten uitvoeren waren: Kruipende kleuren; de kleuren van een zwarte pen worden met alcohol en een filterpapiertje gescheiden. Rode kool?; rodekoolsap verkleuren met azijn (zuur) en afwasmiddel (base). Geheimschrift; maak een tekening met een kaars en maak het zichtbaar met een sodaoplossing. Melk test; zie de verschillen tussen magere, halfvolle en volle melk met behulp van een kleurtje. Deze proeven en de demonstratieproef staan in de handleiding genoemd. Op iedere tafel stond een proef klaar. Alle proeven waren al voorgedaan dus in principe konden de kinderen zo aan de slag. Maar van sommige proeven was het al een tijdje geleden dat ze waren uitgelegd en in de tussentijd waren ook andere proeven aan bod gekomen. Niet alle proeven verliepen daarom even soepel. Bij de proeven waar moeilijkheden ontstonden hielp de leerkracht, de stagiaire of Ellen. De leerkracht en de stagiaire konden bij de proeven helpen omdat zij ook bij de uitleg aanwezig waren en waarschijnlijk meer onthielden dan de kinderen. Daarbij lazen zij ook de werkbladen aan de hand waarvan ze de kinderen ook konden helpen. In bijna iedere groep was minimaal één kind dat de uitleg nog wel wist, die hielp dan de rest door het nog eens uit te leggen en/of voor te doen. Doordat de kinderen niet altijd precies begrepen wat de bedoeling was van de experimenten, gingen ze zelf dingen uitproberen. Er was een proef waarbij de kinderen een beker met rodekoolsap kregen. Door azijn of afwasmiddeloplossing toe te voegen konden ze de kleur van het sap veranderen. Oorspronkelijk was de bedoeling van de proef dat de kinderen zagen dat het sap met azijn een andere kleur kreeg dan wanneer het afwasmiddel werd toegevoegd. Aan deze waarneming moesten ze de conclusie verbinden dat de kleurverandering afhankelijk was van de oplossing die ze toevoegde. De kinderen probeerden echter allerlei kleuren te maken en de kleur van het rodekoolsap weer terug te krijgen. Het zelf ontdekken werd door Ellen gestimuleerd omdat zij de bekers gedeeltelijk leegde zodat de kinderen verder konden experimenteren. In deze aanpak was Ellen aan het begin van de les de baas. In het tweede deel gaf ze de controle van de les meer aan de kinderen over. De kinderen hebben op deze manier vrijheid om zelf te onderzoeken. Simon leidde alle proeven vlak voor de uitvoering ervan in. Aan het begin van de les kregen de kinderen alleen te horen dat ze een aantal proeven gingen doen, dat de les zou eindigen met een demonstratieproef en wat het thema van de les was. Simon begon met een proef die de kinderen zelf mochten uitvoeren. 27 januari 2005 Hoofdstuk

15 In de les voerden de kinderen de volgende proeven uit: Vertering; een proef waarin zetmeel met betadine wordt aangetoond. Het zetmeel wordt met amylase uit spuug afgebroken. Rode kool?; is cola zuur of niet? Controleer door het met rodekoolsap met azijn en rodekoolsap met soda te vergelijken. Frisdrank maken; met citroen, suiker, zuiveringszout en water je eigen frisdrank maken. De eerste proef staat niet in de handleiding evenals de afsluitende demonstratieproef. Het experiment voor de demonstratieproef was een chemische slurf die gemaakt werd door kaliumjodide en waterstofperoxide bij elkaar de voegen in een maatcilinder met afwasmiddel. De exotherme reactie veroorzaakt veel gasontwikkeling. Dit gas mengt met het afwasmiddel waardoor een slurf van schuim ontstaat. Deze proef had Simon op de Open Dag Chemie gezien bij een demonstratie op de Vrije Universiteit van Amsterdam. Hij voerde deze proef uit omdat hij erg onder de indruk was van het experiment. Dat de proef niet in het thema van de les past was bij deze keuze blijkbaar minder belangrijk. Tijdens het uitdelen van de benodigdheden voor de proeven deed hij de eerste stap voor. Dit voordoen deed hij maar gedeeltelijk zodat de kinderen zelf de uitkomst konden zien. Hij liet steeds iedere stap door de hele klas tegelijk uitvoeren. De proeven werden ook stap voor stap voorgedaan, waarna de kinderen dit nadeden. Hierdoor hield hij de hele les de controle in handen; hij bepaalde steeds wat er ging gebeuren. Zo kon hij iedereen helpen en ingrijpen wanneer hij dat nodig vond. De kinderen hadden op deze manier minder vrijheid om zelf te onderzoeken. Dit staat niet in de handleiding, maar ik vond het wel een goed idee. Ik heb het dan ook bij de tips over het uitvoeren van de experimenten gevoegd. De ouder heeft nu twee voorbeelden voor het uitvoeren van een les: klassikaal voordoen en daarna zelfstandig uitvoeren zoals bij Ellen, of klassikaal voordoen en uitvoeren zoals bij Simon. Gebruikte hulpmiddelen Ellen had werkbladen gemaakt waarop van iedere proef de beschrijving stond. Ook konden de kinderen hierop de waarnemingen invullen. Dit laatste gebeurde niet echt. De meeste kinderen lazen de werkbladen niet of nauwelijks, en keken er pas naar nadat de leerkracht hen op de aanwezigheid hiervan had gewezen. De kleurplaten die achter de werkbladen waren toegevoegd waren wel erg interessant, vooral toen de werkbladen pas waren uitgedeeld. Ook Simon had werkbladen gemaakt. Hij wees de kinderen op de aanwezigheid hiervan en liet ze meteen na de proef de waarnemingen opschrijven. Dit deed hij alleen bij de eerste proef. In bijlage 7 is van beide gastdocenten het werkblad voor de rodekoolproef opgenomen. Afsluiting van de les Het einde van de les was in beide gevallen heel verschillend. Bij Ellen werd de les min of meer afgesloten door de leerkracht toen iedereen alle proeven had gedaan terwijl Simon zelf afsloot met een demonstratieproef. Na die proef was de les af, Simon vertelde dat vlak voor de proef en dat was ook duidelijk voor de kinderen. In de handleiding staat bij de tips dat je voor een duidelijke afsluiting van de les moet zorgen. Als voorbeeld wordt een quiz genoemd. De reacties van de kinderen was erg verschillend. Tijdens de les bij Ellen waren de kinderen heel enthousiast, maar na afloop waren ze allemaal snel verdwenen. Van Ellen hoorde ik later dat veel kinderen thuis meteen zelf proefjes wilden doen. Dit had zij van ouders gehoord. Tegen het einde van de les van Simon vroegen de kinderen of hij nog eens terug zou komen om de andere proeven te doen. 27 januari 2005 Hoofdstuk

16 Ellen en Simon vulden beide het evaluatieformulier in dat ik hen had gegeven. Eén andere chemicus vulde ook het formulier in. Dit betekent dat in totaal drie chemici de testversie van de handleiding hebben gebruikt en geëvalueerd. d. Fase 3: uitgave en promotie van de handleiding De flyer (bijlage 8) is op een aantal markten uitgedeeld waaronder het KNCV jaarcongres op 2 november, de VONK conferentie op 3 november en de markt Wij doen mee! op 6 november. Met name op het KNCV congres was veel belangstelling voor de handleiding. De handleiding wordt door een vormgever opgemaakt en in pdf door C3 op de website geplaatst. Het persbericht uit bijlage 9 wordt door C3 gepubliceerd zodra de handleiding op de website staat. 27 januari 2005 Hoofdstuk

17 5. Conclusie en discussie a. Fase 0: bepaling van de randvoorwaarden en productcriteria De randvoorwaarden zijn al in het plan van aanpak vastgesteld. In het onderzoek naar de wensen en eisen voor de handleiding kwam naar voren dat de doelgroep voor de gastles uitgebreid moest worden. In het plan van aanpak staat een doelgroep van 9 tot 12 jaar genoemd. De doelgroep is uitgebreid naar de hele basisschool, dat wil zeggen van 4 tot 12 jaar. Na de aanpassing denk ik dat de handleiding nu completer is dan wanneer een beperktere doelgroep voor de gastles was gekozen. Verder voldoet de handleiding nu beter aan de wensen en eisen van de chemici en wordt een bredere doelgroep van chemici met de handleiding bereikt. b. Fase 1: draagvlakonderzoek en inventarisatie, ofwel het vooronderzoek De reacties op de oproep voor chemici waren allemaal positief. Ook later kwamen nog reacties binnen. Deze latere reacties dragen bij aan de verwachting dat er draagvlak is voor de handleiding. Uit het aantal reacties werd dan ook opgemaakt dat het de moeite zou lonen de handleiding te ontwikkelen. De verwachting is dat deze met enige regelmaat gebruikt zal worden. Vragenlijsten naar chemici en basisschooldocenten De respons op de vragenlijsten was in beide gevallen erg groot. De chemici hadden al gereageerd en daarmee aangegeven te willen helpen bij het onderzoek. Een respons van 97% is erg hoog. De basisschooldocenten kregen ongevraagd een vragenlijst toegestuurd. De teruggestuurde 17% valt binnen de verwachting. Bij ongevraagde vragenlijsten is een respons rond de 10-15% gebruikelijk (Goedhart, 2004). Bij het versturen van de vragenlijsten naar de basisschooldocenten heb ik zoveel mogelijk gebieden in Nederland in het onderzoek betrokken. Hierbij heb ik geen rekening gehouden met de bevolkingsdichtheid van de verschillende regio s. Bovendien zijn de basisschooldocenten gekozen uit het adresbestand van C3 wat betekent dat de docenten al bekend zijn met C3 en het werk dat zij verrichten. De resultaten van dit deel van het vooronderzoek zijn daardoor niet representatief voor heel Nederland. Het doel van de vragenlijsten om de wensen en eisen van basisschooldocenten in kaart te brengen is wel gelukt. De resultaten van deze vragenlijsten komen veelal overeen waaruit ik concludeer dat het onderzoek zoals het is uitgevoerd voldoende is voor dit doel. Uit tabel 1 kan worden afgeleid dat de meningen van de chemici en de basisschooldocenten overeenkomstig verdeeld zijn. De meeste onderwerpen die door de chemici als belangrijk worden gekenmerkt, geven de basisschooldocenten ook aan als zijnde belangrijk. Een onderwerp dat absolute overeenstemming haalde, is het onderwerp experimenten voor leerlingen. De overige onderwerpen heb ik op basis van de meerderheid beoordeeld. Over de begeleidende brief voor de leerkracht en het niveau van de leerlingen bestaan wat meningsverschillen tussen de verschillende groepen. Ook de ervaringen van chemische ouders worden erg verschillend gewaardeerd. De eerste twee onderwerpen heb ik in de handleiding opgenomen in het belang van de basisschooldocent, de laatste in het belang van de chemici. In een begeleidende brief voor de docent kunnen de afspraken vastgelegd worden om misverstanden te voorkomen. Hiermee hoop ik ook de ouder te motiveren van tevoren met de docent te overleggen over de gastles. Over het niveau van de leerlingen zijn de meningen onder beide groepen verdeeld. Ik heb besloten dit wel in de handleiding op te nemen, de meerderheid was positief over dit onderdeel en persoonlijk vind ik het erg belangrijk. De ervaringen van chemici die al eens een gastles hebben gegeven zijn bedoeld als motivatie en ter inspiratie. De chemische ouder kan zo lezen want anderen voor hem hebben gedaan en hoe zij dat vonden. Bovendien vonden de meeste chemici dit een belangrijk onderdeel van de handleiding. 27 januari 2005 Hoofdstuk

18 Op het punt veiligheid na bevatten de vragenlijsten de volledige lijst met wensen en eisen voor de handleiding. Hieruit concludeer ik dat de lijst met wensen en eisen in de vragenlijst overeenkomt met de wensen en eisen van de chemici en de basisschooldocenten. Interview, literatuur en vergelijkbaar materiaal In het interview met prof. dr. N.H. Velthorst werd de lijst met wensen en eisen uit de vragenlijsten bevestigd. Ook in de literatuur en het vergelijkbaar materiaal vond ik informatie dat de lijst met wensen en eisen voor de handleiding bevestigt. In de laatste bronnen werd bovendien aanvullende informatie gegeven, bijvoorbeeld over een gesprek met de docent en over het niveau van de leerlingen. Helaas heb ik erg weinig literatuur kunnen vinden wat relevant zou zijn voor mijn onderzoek. De resultaten zijn voornamelijk afkomstig uit de lesmaterialen van de RSC en de ACS en uit gesprekken en vragenlijsten. Hieruit maakte ik op dat het onderzoek vrij uniek is, dat wil zeggen dat er nog niet eerder over gepubliceerd is. Een andere mogelijkheid is dat dit soort onderzoek voornamelijk in de zogenaamde grijze literatuur gepubliceerd wordt. Onder grijze literatuur worden (interne) rapporten en verslagen verstaan. Klankbordgroepbijeenkomst Ook in de klankbordgroepbijeenkomst werd de lijst met wensen en eisen voor de handleiding bevestigd. Zoals hierboven staat beschreven kwam de informatie uit de verschillende bronnen met elkaar overeen. Hierdoor werd de lijst met wensen en eisen versterkt. c. Fase 2: uitwerken en testen van de handleiding Verantwoording De verantwoording van de handleiding schreef ik om een beter inzicht te krijgen in de valkuilen van de handleiding. Voor dit doel functioneerde de verantwoording. Met de nieuwe inzichten kon ik in het observatieplan en in het evaluatieformulier voor de testfase de valkuilen formuleren. Daarbij hielp de verantwoording bij het verduidelijken van de handleiding. Het schrijven van de verantwoording was om deze redenen nuttig bij de ontwikkeling van de handleiding. De testfase In deze fase van het onderzoek is de handleiding slechts door twee chemici uitgeprobeerd en door een persoon nauwkeurig bestudeerd zonder dat hij een gastles gaf. De twee gegeven gastlessen heb ik bijgewoond wat extra materiaal opleverde. Het aantal testers is echter zo laag dat er geen conclusie over het al dan niet functioneren van de handleiding lijkt te kunnen volgen. Uit de bijgewoonde lessen en de evaluatieformulieren kan wel geconcludeerd worden dat de handleiding in deze gevallen goed gebruikt is. Deze kleine groep levert hints over het functioneren van de handleiding. Verder was er geen controlegroep, wat wil zeggen dat er geen chemici zijn gevraagd een gastles te geven zonder gebruik te maken van de handleiding. Ik kan daarom alleen uitspraken doen over het gebruik van de handleiding en niet over de extra aanvulling die de handleiding zou geven. Dit kan gezien worden als een zwakte in het onderzoek. Aan de andere kant is het wellicht onethisch om een controlegroep te gebruiken. Deze personen zouden beïnvloed kunnen worden door de wetenschap dat zij de controlegroep zijn en anderen wel een handleiding mogen gebruiken. Zonder controlegroep is het onderzoek een vorm van actieonderzoek, waarvan het doel is het geven van chemiegastlessen te stimuleren en de lessen zelf te verbeteren. Een van de bijgewoonde lessen was in groep 4 van een openbare basisschool in Rijswijk. Door het grote aantal verschillende docenten hadden de kinderen in die klas al een spannende dag. Deze spanning werd vergroot door de bijzondere les in de middag. De 27 januari 2005 Hoofdstuk

19 kinderen waren bij binnenkomst erg druk maar het is erg moeilijk te zeggen of dit te wijten is aan de komende chemiegastles of de verscheidenheid aan nieuwe mensen in de klas. Wel werd in beide lessen bij binnenkomst de nieuwsgierigheid van kinderen bevestigd. In beide lessen waren de kinderen erg benieuwd wat er allemaal ging gebeuren en keken ze erg nieuwsgierig naar de materialen die de gastdocenten hadden meegenomen. In de handleiding noem ik dat de kinderen vaak enthousiast en nieuwsgierig zijn, de praktijk bevestigt deze stelling. Begin van de les Zowel Ellen als Simon vroeg aan het begin van de les wat de kinderen al van chemie wisten. De kinderen noemden een aantal producten en waren overwegend positief. Dit levert een extra conclusie op. Ik had niet als doel te onderzoeken welk beeld kinderen van chemie hebben, maar in de lessen ontdekte ik dat de kinderen een overwegend positief beeld van chemie hebben. Wel noem ik in de handleiding dat een dergelijke vraag nuttig kan zijn. De gastdocenten hadden voor hun les een thema gekozen dat in de handleiding als idee werd aangegeven. Na de les bevestigden zij dat zij het thema uit de handleiding hadden gehaald. Ellen heeft ook de proeven voor de les uit de handleiding gehaald. Simon had een proef uit de handleiding gedaan, een andere proef uit de handleiding had hij iets aangepast. De kinderen konden nu met rodekoolsap onderzoeken of cola zuur is of niet. Deze aanvulling staat niet in de handleiding genoemd. Twee andere proeven die Simon in de les deed had hij zelf ergens vandaan gehaald, die staan niet in de handleiding. Hieruit concludeer ik dat de handleiding qua proeven voor Simon niet toereikend was. Hij heeft de handleiding waarschijnlijk vooral gebruikt om ideeën op te doen die hij vervolgens naar zijn wensen aanpaste. De proeven in de les Tijdens de lessen zag ik twee verschillende lesmethoden. Ellen volgde min of meer de voorbeeldles die ik aan de handleiding had toegevoegd, na de les bevestigde zij dit. Simon gebruikte zijn eigen methode. Ook de methode van Simon sprak mij aan, waarna ik besloot ook deze mogelijkheid in de handleiding op te nemen. Ellen legde eerst alle proeven uit en deed ze ook voor waarna de kinderen zelf aan de slag mochten. Dit had als voordeel dat de kinderen zelf de proeven konden doen zonder dat ze tussendoor gestoord werden voor een extra uitleg. Het nadeel was dat de kinderen niet meer van elke proef precies wisten hoe hij uitgevoerd moest worden. De basisschooldocent, de stagiaire en Ellen liepen door de klas om de kinderen te helpen. Een ander nadeel van deze methode is dat de les geen duidelijke afsluiting had en dat aan het einde van de les de aandacht moeilijk terug te krijgen was. De basisschooldocent heeft de les afgesloten. Simon legde iedere proef afzonderlijk uit tijdens de uitvoering van de proef. Doordat elke stap door de hele klas tegelijk werd uitgevoerd, bleef hij de baas in de klas. Dit heeft als voordeel dat de kinderen snel geholpen kunnen worden en de gastdocent steeds de baas blijft. Een nadeel van deze methode is dat de kinderen minder vrijheid hebben zelf dingen uit te proberen in de uitvoering van de proef. Het is niet te zeggen welke methode de beste is, dat moet de chemicus zelf bepalen. Ellen gebruikte de methode uit de handleiding, de methode van Simon heb ik later aan de handleiding toegevoegd. Voor de handleiding betekent dat de lesmethode inde voorbeeldles wel werkbaar is, maar niet voor iedereen toereikend. Met de toegevoegde methode zijn er twee mogelijkheden gegeven en zouden meer mensen uit de voeten moeten kunnen met de handleiding. Gebruikte hulpmiddelen Ellen en Simon maakten allebei gebruik van werkbladen. Het nut van deze werkbladen is afhankelijk van de het beoogde doel en de manier waarop deze in de les gebruikt worden. Als het doel is de kinderen thuis nog eens te proeven te laten doen, is het goed de werkbladen aan het einde van de les uit te delen. Wanneer de gastdocent wil dat de 27 januari 2005 Hoofdstuk

20 kinderen de waarnemingen in de les opschrijven dan moet dat goed uitgelegd worden. Bij Ellen in de les was het invullen niet genoemd, de kinderen vulden daar alleen de waarnemingen in nadat de stagiaire hen erop had gewezen. Simon wees de kinderen op de invulmogelijkheid vlak voor het uitvoeren van de volgende stap. Hier vulden de kinderen wel in welke waarnemingen ze deden. In de handleiding staat een tip genoemd voor het maken van werkbladen. In de praktijk blijkt dit niet altijd even goed te werken, afhankelijk van de rol van de werkbladen in de les. Conclusie na de lessen en aan de hand van de evaluatieformulieren De basisschooldocenten zijn erg tevreden met de chemiegastles. Zij vinden het een leuke afwisseling en bovendien past het goed in het programma voor techniek. Ook de leerlingen waren erg enthousiast over de les. Ellen hoorde na de les van verschillende ouders dat de kinderen thuis ook allerlei experimenten wilden doen uit het werkblad. Na de les van Simon vroegen de kinderen of hij nog eens terug wilde komen. Hieruit concludeerde ik dat de kinderen de les erg leuk vonden. De chemici die de handleiding testten, vonden de ideeën voor thema s, experimenten en de bronnen voor extra materiaal het handigst van de handleiding. Twee zeggen de handleiding niet gebruikt te hebben bij het maken van een tijdsplan. Na het bijwonen van de lessen van Ellen en Simon heb ik de indruk gekregen dat de handleiding goed gebruikt is bij de voorbereiding. Ik denk dat bij het lezen een aantal ideeën zijn opgedaan die ze zelf ook hadden kunnen bedenken. Door de handleiding te lezen kwamen deze ideeën sneller op. Toch worden deze niet op het evaluatieformulier ingevuld omdat niet duidelijk is of het opgekomen idee van de handleiding of van de chemicus zelf afkomstig is. Na ontvangst van de evaluatieformulieren heb ik slechts weinig aangepast aan de handleiding. Enkele tips zijn aangevuld, verder was de handleiding duidelijk en waren de chemici tevreden. De doelen van het onderzoek zoals die genoemd zijn in hoofdstuk 2 zijn gehaald. Voor de drie testers functioneerde de handleiding. d. Fase 3: uitgave en promotie van de handleiding Op het KNCV congres in november was veel belangstelling voor de flyer ter promotie van de handleiding. Hieruit maak ik op dat er veel vraag naar de handleiding is en dat en grote doelgroep bereikt kan worden. Dit bevestigt het draagvlak voor de handleiding extra. De handleiding is op dit moment nog niet uitgegeven, maar ligt bij de vormgever. Wanneer de handleiding op de website van C3 komt, kunnen chemici deze downloaden. In het voorwoord van de handleiding vraag ik de chemici hun ervaring met de handleiding en met de gastles aan C3 door te geven. Zo kan C3 bijhouden of de handleiding functioneert en welke problemen er ontstaan. Kennis over het ontwikkelen van een handleiding Los van de handleiding wilde ik met het onderzoek ook kennis vergaren over het ontwikkelen van een handleiding. Nu het onderzoek is afgerond, heb ik een goed idee gekregen over het ontwikkelen van een dergelijk product. De gevolgde werkwijze vergt veel tijd, maar levert ook veel informatie op. Door verschillende informatiebronnen te raadplegen kon ik informatie bevestigen en versterken. In een volgend project is het misschien verstandig wanneer er meer tijd voor de testfase wordt genomen. Ook moeten de tester op de hoogte zijn van de tijdslimiet. In mijn onderzoek is de tijdslimiet blijkbaar niet door alle testers goed begrepen. Een aantal mensen beloofde de handleiding te testen, maar reageerde niet op tijd, ook niet na herhaaldelijke herinnering. Bij het verzamelen van literatuur en vergelijkbaar materiaal stuitte ik op het probleem dat ik weinig tot geen informatie kon vinden. Een oorzaak hiervan kan zijn dat er in de grijze literatuur over dergelijke onderzoeken wordt geschreven. Deze literatuur is in alle talen van 27 januari 2005 Hoofdstuk

21 de wereld en is vaak niet openbaar toegankelijk. Dit bemoeilijkt het zoeken. Desondanks heb ik een aantal waardevolle bronnen gevonden. Daarnaast zou ik in een volgend project de fasen meer laten overlappen. Wanneer er personen gevraagd worden te helpen bij het project moet er rekening mee worden gehouden dat dit veel tijd vergt. Als de fasen voldoende overlappen vallen er minder gaten in de tijd en kan de ontwikkeling misschien iets versneld worden. 27 januari 2005 Hoofdstuk

22 6. Literatuurlijst 1. KIVI (2002/2003). Ingenieur voor de klas, reader voor gastdocenten 2. Stichting C3 (2002). Terug naar de basis(school) [CD-ROM], Beschikbaar: Stichting C3, Leidschendam. 3. Osborne, C., Pack, M. (2000) That s Chemistry. London (UK): Royal Society of Chemistry. 4. Tinnesand, M. Kids & Chemistry. USA: American Chemical Society 5. American Chemical Society.(2003). Inquiry in Action. USA 6. rk basisschool De Wingerd te Heerhugowaard. (2004) Schoolplan Schoolgids. Beschikbaar: 7. Ministerie van OCW. (maat 2004) Oriëntatie op jezelf en de wereld [pagina 12-14] Herziene kerndoelen voor het basisonderwijs. Beschikbaar: 8. Goedhart, M. (mei 2004). Mondelinge overdracht in het college Onderzoek, Educatieve en Communicatieve Variant, Universiteit van Asterdam 27 januari

23 De Ontwikkeling van Chemical Adventure Bijlage 1: plan van aanpak Inleiding: Stichting Communicatie Centrum Chemie (C3) heeft als doel zoveel mogelijk mensen te informeren over chemie, de essentie van de chemie in de samenleving. Aangezien slechts een klein aantal mensen werkzaam is bij C3 (drie mensen in totaal, waarvan slechts één voor het basisonderwijs) en er ongeveer 7000 basisscholen zijn in Nederland, kan C3 wel wat ambassadeurs gebruiken. Daarbij vinden scholen het vaak leuk als ouders iets doen op de school. Naar verwachting is er een groot aantal chemici met kinderen tussen 9 en 12 jaar dat werkt in een bedrijf of op een universiteit en graag zijn steentje wil bijdragen aan het verbeteren van het imago van scheikunde. Zij zouden dit kunnen doen via een gastles bij hun kind op de basisschool. De meeste chemici hebben zoiets echter nog niet eerder gedaan en kunnen daarom best wat hulp gebruiken. Om deze chemici die hulp te bieden zijn er verschillende mogelijkheden. C3 heeft het plan opgevat een handleiding te ontwikkelen om zo handvatten te bieden bij het geven van een leuke chemiegastles. De docent hoeft dan de ouder minder intensief te begeleiden en de ouder heeft enkele ideeën die hem op weg helpen bij het voorbereiden van de gastles. Deze handleiding wordt bijvoorbeeld ingevuld met: -voorbeeld proefjes; -lesideeën; -eisen van een les; -uitleg van het denkniveau van basisschoolleerlingen; -de basis van de chemie; -veiligheidsmaatregelen; -lesoverzichten; -ervaringen. Voor de handleiding zijn verschillende vormen mogelijk. Uit onderzoek, door middel van een vragenlijst, moet blijken of er meer vraag is naar een digitale of een papieren versie. Indien het een digitale wordt, bestaat nog de keuze tussen de website en een cd-rom. Er zijn al een aantal vergelijkbare producten op de markt gebracht. Zo heeft het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) een handleiding geschreven ingenieur voor de klas waarbij afgestudeerde technici een gastles geven op een middelbare school en heeft C3 de cd-rom terug naar de basisschool op de markt gebracht waarop middelbare scholieren en docenten een handleiding vinden voor een chemieles op de basisschool als praktische opdracht. Beide producten zullen gebruikt worden bij de ontwikkeling van een nieuwe handleiding voor chemische ouders. Fase 0: bepaling randvoorwaarden en productcriteria Het product, de handleiding, wordt gemaakt voor chemici met kinderen tussen 9 en 12 jaar. Maar ook basisscholen en pabo-studenten moeten geïnformeerd worden over het bestaan van de handleiding. Zij kunnen dan chemische ouders uitnodigen voor een gastles bij hen in de klas. Als uit de vragenlijst blijkt dat een digitale handleiding de voorkeur heeft, wordt deze op de website van C3 geplaatst. De doelstellingen van het product zijn: ambassadeurs voor C3 werven en chemici helpen bij het geven van een les op de basisschool van hun kind. Hierdoor kunnen meer jonge kinderen op een positieve manier kennis maken met chemie. Voor de ontwikkeling van het product is een minimale hoeveelheid geld beschikbaar. Het is wel mogelijk een bijeenkomst met de klankbordgroep te organiseren. De klankbordgroep heeft een adviserende rol in de ontwikkeling van de handleiding. Zij evalueren de eerste versie voordat de handleiding in de praktijk getest wordt. Voor de productie/uitgifte van de handleiding wordt de voorkeur gegeven deze digitaal (via de website van C3) aan te bieden. 27 januari 2005 bijlage 1, (1)

24 De Ontwikkeling van Chemical Adventure Binnen C3 wordt van het product verwacht dat het een kort en bondig stukje tekst wordt. Tegelijkertijd moet het stukje enthousiasmerend zijn. Uit de reacties op de enquêtes en het klankbordgroepje moet blijken wat de wensen zijn voor het product. Fase 1: draagvlakonderzoek en inventarisatie Als eerste moet gekeken worden of er voldoende draagvlak is om een handleiding voor het geven van een gastles op de basisschool van het kind te ontwikkelen. Er is een oproep geplaatst waarin chemische ouders die wel een lesje zouden willen geven of al hebben gegeven worden gevraagd contact op te nemen met C3. De oproep is geplaatst in de nieuwsbrief van C3 van maart 2004 (nummer 26), het Chemisch2Weekblad (nummer 7) en in chemiezine van de VNCI. De mensen die positief reageren krijgen een enquête toegestuurd waarin ze kunnen aangeven wat zij in een handleiding zouden willen hebben. Dit zal, inclusief het versturen van de enquêtes, ongeveer een maand duren. Het is niet haalbaar om alle basisscholen te peilen op animo, aangezien er circa 7000 basisscholen in Nederland zijn. Een aantal basisscholen uit het adresbestand van C3 krijgt wel een enquête toegestuurd waarin zij hun behoeften kunnen aangeven. Beide vragenlijsten moeten uitwijzen wat er vanuit de doelgroepen van de handleiding verwacht wordt. De vragenlijsten worden opgesteld op basis van de wensen en ideeën van mijzelf en C3 en de inventarisatiefase van de cd-rom terug naar de basisschool. Indien er voldoende animo is voor een handleiding voor chemische ouders wordt uit de reacties en het netwerk van C3 een klankbordgroep van ongeveer 6 personen samengesteld. Mensen die deelnemen aan deze klankbordgroep hebben zo veel mogelijk een verschillende achtergrond. Daarnaast wordt informatiemateriaal verzameld en worden verslagen en producten van eerdere stagiaires van C3 op relevante informatie bestudeerd. Ook wordt de handleiding van het KIVI bekeken op bruikbare stukken, hoewel die handleiding meer gericht is op een gastles op middelbare scholen. Er is educatief materiaal voor kinderen van 9 tot 12 jaar beschikbaar van de American Chemical Society en van de Royal Society of Chemistry. Er zal navraag gedaan worden bij de auteurs over de achtergrond van deze artikelen. Verder zal in de literatuur gezocht worden naar relevante artikelen en evaluaties van lesmateriaal over science voor basisschoolkinderen. Het is de bedoeling de handleiding ook wetenschappelijk te kunnen verantwoorden en deze te baseren op ervaringen en evaluaties van vergelijkbaar materiaal. Fase 2: uitwerken handleiding Wanneer er uit de inventarisatie voldoende informatie is gekomen uit de inventarisatie van de wensen, wordt een begin gemaakt met de opzet van de handleiding. Het schrijven van een eerste versie zal naar schatting 1.5 tot 2 maanden duren. Deze versie wordt dan door de klankbordgroep bekeken. Waar nodig worden aanpassingen gedaan en ongeveer een maand later zal de eindversie klaar zijn. Dit alles moet voor de zomer klaar kunnen zijn. Indien mogelijk wordt de handleiding ook getest in de praktijk, het streven is om ongeveer 15 mensen de test te laten uitvoeren. Deze tests worden uitgevoerd door leden van de klankbordgroep en andere geïnteresseerden, bijvoorbeeld mensen die de vragenlijst ingevuld hebben. Bij het kiezen van proefpersonen is het belangrijk zowel mensen die ervaring hebben met een les als onervaren mensen een test te laten uitvoeren. Deze proefpersonen geven dan een gastles op een basisschool (het gemakkelijkst is op de school van hun eigen kind) en gebruiken bij de voorbereiding van de les de handleiding. Ook krijgen ze een evaluatieformulier waarop ze alle positieve en negatieve feedback kunnen aangeven. Er zal onder andere gevraagd worden naar het functioneren van de handleiding, overbodige informatie en missende aspecten. Daarnaast is het belangrijk te weten of de handleiding geholpen heeft bij het voorbereiden van de les en of de ervaren personen nieuwe informatie uit de handleiding gehaald hebben. Alle feedback wordt in een evaluatie naar voren gebracht waarna de handleiding aangepast wordt. De uitkomsten van de tests met de handleiding zullen tot verbeteringen leiden. 27 januari 2005 bijlage 1, (2)

25 De Ontwikkeling van Chemical Adventure Om zelf een beeld te krijgen van de gastles en de werking van de handleiding zal, in overleg met de docent en de chemicus, een aantal (ongeveer 2 à 3) lessen bijgewoond worden. Na afloop van de bijgewoonde les kan een nagesprek plaatsvinden met de docent, de chemicus en een aantal leerlingen. Het doel van het volgen van een les is een beeld krijgen van hoe de leerlingen reageren op het onderwerp, hoe is de chemicus met de informatie uit de handleiding omgegaan en zijn er stukken direct herkenbaar voor mij. Als laatste is het natuurlijk belangrijk dat de docent tevreden is over de gastles en dat hij van mening is dat de handleiding van belang en/of nuttig is. Fase 3: uitgave en promotie Het is belangrijk de handleiding bekend te maken bij de doelgroep. Chemische ouders worden gezien als hoofddoelgroep maar ook docenten van basisscholen en pabo-studenten behoren tot de doelgroep. Tegen de tijd dat de handleiding (bijna) af is, wordt een persbericht geschreven. Dit persbericht wordt naar tijdschriften voor docenten van het basisonderwijs en personeelsbladen van chemische bedrijven gestuurd. Enkele publicatiemogelijkheden voor docenten zijn: NVOX, PLEIN primair en De Tondeldoos, maar ook webpagina s als kennisnet.nl, websites van C3, KNCV, VNCI, en het ministerie van onderwijs. Chemici kunnen geïnformeerd worden via personeelsbladen van de chemische industrie, het Chemisch2Weekblad en de websites van C3, de KNCV en de VNCI. Eventueel wordt de handleiding ook op congressen en conferenties als Woudschoten (een congres voor scheikunde docenten, TOA s en didactici) gepresenteerd. Tijdsplan Activiteit Start stage Plan van aanpak Vragenlijst voor chemici versturen Vragenlijst voor basisscholen versturen Ontvangen vragenlijsten chemici Ontvangen vragenlijsten basisscholen Verwerken vragenlijsten Klankbordgroep samenstellen Eerste bijeenkomst klankbordgroep (indien nodig) Eerste versie handleiding Eerste evaluatie handleiding (met klankbordgroep) Eind versie handleiding Testen Evaluatie tests en verwerking Promotie handleiding Verslag Geplande datum van afronding 29 maart 19 april 22 april 26 april 11 mei 14 mei 25 mei 28 mei 11 juni 24 juni 28 juni 16 juli 27 september 15 oktober 22 november 20 december Schoolvakanties mei zomer herfst kerst regio noord 30 apr -7 mei jul -22 aug okt dec 04-9 jan 05 regio midden 30 apr -7 mei 04 3 jul -15 aug okt dec 04-9 jan 05 regio zuid 30 apr -7 mei jul- 5 sept okt dec 04-9 jan januari 2005 bijlage 1, (3)

26 De ontwikkeling van Chemical Adverture Bijlage 2: onderzoeksplan Probleemanalyse Naar verwachting zijn er veel chemici met kinderen tussen 9 en 12 jaar die graag hun steentje willen bijdragen aan het verbeteren van het imago van scheikunde. Zij kunnen dit doen door een gastles te geven bij hun kind op de basisschool. De kinderen maken dan waarschijnlijk voor het eerst kennis met de chemie. Deze eerste kennismaking zal erg indrukwekkend zijn. Daar komt bij dat scholen het vaak erg leuk vinden als de ouders iets doen op de school. De meeste chemici hebben echter nog niet eerder les gegeven en kunnen daarom best wat hulp gebruiken. Om deze chemici die hulp te bieden zijn er verschillende mogelijkheden. Stichting C3* heeft het plan opgevat een handleiding te ontwikkelen om zo handvatten te bieden bij het geven van een leuke chemiegastles op de basisschool. De ouder heeft dan enkele ideeën die hem op weg helpen bij het voorbereiden van de gastles. Deze handleiding wordt bijvoorbeeld ingevuld met: -voorbeeld proefjes; -lesideeën; -eisen aan een les; -uitleg van het denkniveau van basisschoolleerlingen; -de basis van de chemie; -veiligheidsmaatregelen; -lesoverzichten; -ervaringen. *Stichting C3 Stichting Communicatie Centrum Chemie (C3) heeft als doel zoveel mogelijk mensen te informeren over chemie, de essentie van de chemie in de samenleving. Hierbij zijn de doelgroepen vooral de basisscholen en de middelbare scholen. Aangezien slechts een klein aantal mensen werkzaam is bij C3 (drie mensen in totaal) waarvan er slechts één voor het basisonderwijs is en er ongeveer 7000 basisscholen in Nederland zijn, kan C3 wel wat ambassadeurs gebruiken. Er is nog geen handleiding voor het geven van een les door chemici in het basisonderwijs. Ook is er geen handleiding voor het geven van een les in het basisonderwijs door een nietbasisschooldocent. Om een goede handleiding te kunnen ontwikkelen moet onderzoek gedaan worden. Uit dit onderzoek moet blijken welke informatie in de handleiding moet komen en wat de meest aantrekkelijke vorm is. Het aanbieden van de handleiding kan digitaal of op papier. Een digitale versie kan op de C3-website of op een cd-rom. Ook moet bepaald worden hoe de handleiding aangeboden wordt; -in een boek, -in één les waarin alle elementen verwerkt zijn, -op één A4 met alle tips en belangrijke punten, eventueel met een bijlage met toelichtingen bij alle tips, -op een andere methode die uit het onderzoek naar voren komt. Er zijn wel een aantal vergelijkbare producten op de markt gebracht. Het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) heeft de handleiding ingenieur voor de klas geschreven waarmee afgestudeerde technici een gastles kunnen geven op een middelbare school. C3 heeft de cdrom terug naar de basisschool op de markt gebracht waarop middelbare scholieren en docenten een handleiding vinden voor een chemieles op de basisschool als praktische opdracht. Het European Chemical Industry Council (CEFIC) heeft een handleiding op de markt gebracht voor bedrijven die een bedrijfsbezoek voor scholen willen organiseren. Deze producten zullen als informatie- en inspiratiebron gebruikt worden bij de ontwikkeling van een handleiding voor chemische ouders. 27 januari 2005 bijlage 2, (1)

27 De ontwikkeling van Chemical Adverture In het eerste deel van het onderzoek moet naar voren komen hoe de handleiding er uit moet komen te zien, zowel inhoudelijk als qua vorm. Uit het tweede deel van het onderzoek moet blijken of de handleiding functioneert. Vraagstelling Voor het ontwikkelen van de handleiding: 1. Wat zijn de wensen voor de handleiding van de chemici; wat moet er in komen en wat niet? Stellen de basisschooldocenten eisen aan een gastles? Zo ja, welke? Wat zijn knelpunten; waar moet je bij het voorbereiden en geven van een les extra op letten? Ook moet hier onderzocht worden hoe de handleiding het beste aangeboden kan worden. Er is een voorkeur van C3 om de handleiding digitaal op de website aan te bieden. Maar ook is de vraag of de handleiding een soort boek moet worden met proeven, uitgewerkte onderwerpen etc. of een opsomming van mogelijkheden met bijbehorende verwijzingen. Na het ontwikkelen van de handleiding: 2. Functioneert de handleiding, wat ontbreekt nog en wat is prettig? Ofwel: voldoet hij aan de eisen. a. Motivatie b. Duidelijkheid c. Volledigheid d. Bruikbaarheid e. Vernieuwend Dit moet onderzocht worden bij de gebruiker (de chemicus). Ook is het belangrijk dat de toehoorders de les prettig vinden. Daartoe moeten ook leerlingen en basisschooldocenten in dit deel betrokken worden. Zij kunnen bijvoorbeeld na de les geïnterviewd worden over: a. Wat vond je van de les? (leuk /gewoon /saai) b. Heb je iets nieuws gezien/geleerd? c. Zou je nog eens zo n les willen meemaken? d. Hoe denk je over scheikunde/wetenschap? (leuk /gewoon /saai) e. Wat had anders gemoeten? (bij antwoord saai op vraag a) Doel van het onderzoek Het eerste deel van het onderzoek heeft als doel een beeld te vormen van de wensen (van chemici en basisschooldocenten) en van de mogelijkheden voor een handleiding voor een chemiegastles op de basisschool. De resultaten van de vragenlijsten van de inventarisatie, de voorbeelden en de literatuur moeten leiden tot een goede handleiding. De handleiding wordt getest en dat is dan meteen het volgende doel van het onderzoek. Het functioneren van de ontwikkelde handleiding wordt onderzocht met behulp van een enquête en interviews. Indien er nog tijd is, wordt de handleiding nog verbeterd; anders worden er in ieder geval voorstellen voor verbetering gedaan. Voor mezelf is er nog een bijkomend doel: het ontwikkelen van kennis over het maken van een handleiding. Typering van de onderzoeksmethoden De studie is een case-study ; er wordt onderzoek gedaan voor het ontwikkelen van een handleiding voor het geven van een chemiegastles op de basisschool. Zowel voor het inventariseren als voor het evalueren van de handleiding wordt een vragenlijst gemaakt. In de vragenlijst voor de inventarisatie worden verschillende dingen gevraagd: over ervaring, inhoud van de handleiding en de promotie van de handleiding. De 27 januari 2005 bijlage 2, (2)

28 De ontwikkeling van Chemical Adverture vragenlijst wordt naar chemici die in het onderzoek geïnteresseerd zijn en naar een selectie basisschooldocenten gestuurd. De chemici kunnen interesse tonen door op een oproep voor chemische ouders te reageren. In deze oproep worden chemici die een chemiegastles op de basisschool hebben gegeven of willen geven gevraagd contact op te nemen met C3. De basisschooldocenten worden uit het adresbestand van C3 gekozen. Er wordt een selectie gemaakt zo dat in ieder postcode gebied ongeveer evenveel docenten een vragenlijst krijgen. Het onderzoek wordt op deze manier over het hele land verspreid. De vragenlijst bestaat uit drie delen. In het eerste deel worden de chemici en de basisschooldocenten gevraagd naar hun ervaring met gastlessen: de chemici hoe zij de les georganiseerd en ervaren hebben en de basisschooldocenten hoe zij de les in de klas ervoeren. Ook wordt er naar de aanleiding van de gastles(sen) gevraagd. Deze vragen worden gesteld om een beeld te krijgen van het fenomeen gastles op de basisschool. Het tweede deel van de vragenlijst gaat vooral over de inhoud van de handleiding. Er worden een aantal elementen genoemd die in de handleiding opgenomen kunnen worden. Ook is er ruimte om suggesties voor extra elementen te geven. Hieruit moet opgemaakt kunnen worden welke elementen chemici en basisschooldocenten in de handleiding behandeld willen hebben. Het derde onderdeel bevat ruimte voor opmerkingen en de vraag of de respondent verder wil meewerken aan het onderzoek door de handleiding te testen en/of plaats te nemen in de klankbordgroep. De chemici worden hier ook gevraagd naar hun opleiding en beroep om een beeld te krijgen van de mensen die op de oproepen reageren. Zoals genoemd bij de probleemstelling, is er een aantal vergelijkbare producten op de markt. Deze producten worden bekeken en gebruikt als voorbeeldmateriaal. Ook hebben de American Chemical Society (ACS) en de Royal Society of Chemistry (RSC) educatief materiaal op de markt gebracht, onder andere lesmateriaal voor het vak science op de basisschool. Dit lesmateriaal wordt bestudeerd om te kijken hoe een les opgebouwd kan worden. Ook worden er ideeën uitgehaald voor experimenten voor in de klas en andere elementen voor de handleiding (bijvoorbeeld veiligheid). Om meer te leren uit ervaringen met het geven van gastlessen wordt de ervaringsdeskundige prof. dr. N.H Velthorst geïnterviewd. De eisen waaraan de handleiding moet voldoen om goed te kunnen functioneren, komen uit bovenstaand onderzoek. In het tweede deel van het onderzoek wordt nagegaan of de handleiding functioneert. In de vragenlijst voor de chemici zijn ze gevraagd of ze de handleiding willen testen. Voor de test krijgen ze, naast de handleiding, een evaluatieformulier met daarop een aantal vragen over de handleiding, de voorbereiding van de les en de uitvoering van de les. Daarnaast worden er ook observaties gedaan bij het testen van de handleiding. Hieruit moet blijken of de handleiding voldoet aan de eisen die vooraf gesteld zijn en of de doelgroep (de chemici) er mee overweg kunnen. Generaliseerbaarheid en toepasbaarheid Het onderzoek beperkt zich tot de ontwikkeling van een handleiding voor chemici in Nederland. De resultaten zijn hierdoor niet generaliseerbaar. De resultaten zijn misschien wel overdraagbaar naar bijvoorbeeld een handleiding voor fysici. Met de toepasbaarheid van de handleiding is rekening gehouden door voor het ontwerpen een inventarisatieonderzoek te doen. Verder wordt de handleiding nog getest waaruit het gebruiksgemak van de handleiding moet blijken. Het onderzoek is dus toepasbaar binnen de context van de handleiding voor chemici. 27 januari 2005 bijlage 2, (3)

29 De ontwikkeling van Chemical Adverture Ontwerpaanpak Zie het plan van aanpak. Onderzoeksaanpak; stapsgewijs plaatsen van een oproep om draagvlak voor de handleiding te peilen inventariseren wat er aan vergelijkbaar materiaal is (KIVI, cd-rom, materiaal van de ACS en RSC) versturen van een vragenlijst naar de respondenten op de oproepjes voor de inventarisatie van de inhoud van de handleiding versturen van een vragenlijst naar basisscholen (een selecte groep uit het C3- bestand) om de eisen en wensen van de basisscholen te inventariseren verwerken vragenlijsten maken van een eerste versie van de handleiding evalueren met de klankbordgroep van de eerste versie verwerken van het commentaar van de klankbordgroep testen van de handleiding door chemici (ca 5 à 10) bijwonen van lessen die met behulp van de handleiding zijn voorbereid verwerken van de evaluatieformulieren na de test verbeteren van de handleiding promoten van de handleiding Tijdsplanning Activiteit Start stage Plan van aanpak schrijven Vragenlijst voor chemici versturen Vragenlijst voor basisscholen versturen Ontvangen vragenlijsten chemici Ontvangen vragenlijsten basisscholen Verwerken vragenlijsten Klankbordgroep samenstellen Voorstel handleiding Evaluatie voorstel handleiding (met klankbordgroep) Eind versie handleiding Testen Bijwonen tests Evaluatie tests en verwerking Verbeteren handleiding Promotie handleiding Verslaglegging Geplande datum van afronding 29 maart 19 april 22 april 26 april 11 mei 14 mei 25 mei 28 mei 24 juni 28 juni 23 juli 27 september 8 oktober 15 oktober 12 november 22 november 20 december Implementatieplan Om de handleiding onder de aandacht van de doelgroep te brengen wordt er een persbericht geschreven welke naar verschillende tijdschriften voor het basisonderwijs, pabo s en chemici gestuurd wordt. Ook zullen de chemische bedrijven geïnformeerd worden over het bestaan van de handleiding. Daarnaast zal hij gepromoot worden op conferenties als woudschoten (voor scheikundedocenten en toa s) en het VONK (voor basisonderwijs). 27 januari 2005 bijlage 2, (4)

30 De ontwikkeling van Chemical Adverture Literatuur 1. een handleiding voor het geven van een les op de middelbare school voor technici (van het KIVI) 2. de cd-rom terug naar de basisschool voor middelbare scholieren (profielwerkstuk, ontwikkeld door C3) 3. handleiding voor het organiseren van bedrijfsbezoeken door scholen voor bedrijven (CEFIC) 4. educatief materiaal ontwikkeld door de American Chemical Society 5. educatief materiaal ontwikkeld door de Royal Society of Chemistry 6. proefjes van C3 7. Chan, C.K.K. & Sachs, J. (2001). Beliefs about Learning in Children s Understanding of Science Texts. Contemporary Educational Psychology, 26, Appleton, K. (2002). Science Activities That Work: Preceptions of Primary School Teachers. Research in Science Education, 32, Koehler, B.G., Park, L.Y. & Kaplan, L.J. (1999). Science for Kids Outreach Programs: College Students Teaching Science to Elementary School Student and Their Parents. Journal of Chemical Education, 76(11), januari 2005 bijlage 2, (5)

31 Bijlage 3: Verslag van het vooronderzoek De ontwikkeling van een handleiding voor een chemiegastles op de basisschool Het vooronderzoek Datum: 21 juni 2004 Auteur: Gerda Conijn, scheikundestudente aan de UvA Begeleiding: Janine van Driel Krol, Stichting C3 Aanleiding: stage in het kader van de Educatieve Communicatieve Variant 1. Samenvatting Bij de Stichting C3 komen af en toe vragen binnen van chemici die om hulp vragen bij het geven van een chemiegastles. C3 heeft daarom het plan opgevat een handleiding te ontwikkelen. Deze handleiding biedt richtlijnen bij het geven van een chemiegastles op de basisschool. Om er voor te zorgen dat de handleiding aansluit op de wensen van de gebruiker is er onderzoek gedaan. In het kader daarvan zijn vragenlijsten opgesteld welke verstuurd zijn naar chemici en naar basisschooldocenten. Ook is de ervaringsdeskundige prof. dr. N.H. Velthorst geïnterviewd. Tevens is in de literatuur gezocht naar evaluaties van science - programma s voor de basisschool. De chemieverenigingen ACS (USA) en RSC (UK) zijn gevraagd educatief materiaal op te sturen. Uit deze materialen worden ideeën opgedaan voor de handleiding, zowel voor de inhoud als voor de opzet. Iedereen is het er over eens dat de les spectaculair en enthousiasmerend moet zijn. De resultaten zijn samengevat in een voorstel voor hoe de handleiding eruit zal komen te zien. Dit voorstel zal besproken worden in de klankbordgroepbijeenkomst op 24 juni Inleiding Naar verwachting zijn er veel chemici met kinderen tussen 9 en 12 jaar die graag hun steentje willen bijdragen aan het verbeteren van het imago van scheikunde. Zij kunnen dit doen door een gastles te geven op de basisschool. De meeste chemici hebben zoiets echter nog niet eerder gedaan en kunnen daarom best wat hulp gebruiken. Stichting C3 (zie over C3 ) wil deze chemici helpen door een handleiding te ontwikkelen. Deze handleiding geeft richtlijnen die gebruikt kunnen worden bij het voorbereiden van een leuke chemiegastles op de basisschool. De ouder heeft dan enkele ideeën die hem op weg helpen bij het voorbereiden van de gastles. Over C3 Stichting Communicatie Centrum Chemie (C3) heeft als doel zoveel mogelijk mensen te informeren over de chemie in al haar facetten. Hierbij is het onderwijs de voornaamste doelgroep. Het onderzoek bestaat uit meerdere delen. In het eerste deel van het onderzoek wordt gekeken of er behoefte is aan een handleiding. De behoefte wordt onder chemici en onder basisschooldocenten gepeild. Je hoort namelijk regelmatig dat scholen het vaak leuk vinden 27 januari 2005 bijlage 3, (1)

32 als ouders iets doen op de school. Ook wordt een inventarisatie gemaakt van de wensen over hoe de handleiding er uit moet komen te zien. In dit verslag zijn deze twee punten na elkaar besproken. In elk hoofdstuk wordt het peilen van de behoefte als eerste behandeld, gevolgd door het onderzoek naar de eisen voor de handleiding. 3. Doel Het vooronderzoek voor de handleiding bestaat uit twee delen: het draagvlakonderzoek en het onderzoek naar de wensen en eisen voor de handleiding. Ieder deel heeft zijn eigen doel. 3.1 Draagvlakonderzoek Er wordt onderzocht of er behoefte is aan een handleiding onder de mogelijke gebruikers. 3.2 Onderzoek naar de wensen en eisen voor de handleiding Doel in dit deel van het onderzoek is de wensen en eisen die aan de handleiding gesteld worden in kaart te brengen. Hier worden de wensen en de eisen van de mogelijke gebruikers en van de basisschooldocenten in betrokken. 4. Werkwijze 4.1 Draagvlakonderzoek Om het draagvlak te peilen is een oproep geplaatst in de nieuwsbrief van C3 van maart 2004 (nummer 26), het Chemisch2Weekblad (nummer 7) en in VNCI chemiezine (een elektronische nieuwsbrief). In deze oproep worden chemische ouders gevraagd contact op te nemen met C3. Deze chemische ouders willen een chemiegastles geven of hebben dat al gedaan. Het aantal positieve reacties zal aangeven of er behoefte is aan de handleiding. 4.2 Onderzoek naar de wensen en eisen voor de handleiding In dit onderzoek zijn verschillende bronnen geraadpleegd: a) de resultaten van vragenlijsten voor chemici en voor basisschooldocenten b) educatief materiaal van de RSC en de ACS en andere vergelijkbaar materiaal c) enkele artikelen (zie bronnenlijst) d) de uitwerking van het gesprek met prof. dr. N.H. Velthorst a) Om goed in kaart te brengen wat er in de handleiding moet komen, zijn vragenlijsten opgesteld en verstuurd. De vragenlijsten zijn opgenomen in bijlage 1. Deze vragenlijsten zijn gebaseerd op de vragenlijst voor de cd-rom terug naar de basisschool 1 die in 2002 door C3 ontwikkeld is. De vragenlijsten zijn gestuurd naar de chemici die op een van de oproepen hebben gereageerd en naar een selectie basisschooldocenten uit het adresbestand van C3. De basisschooldocenten kregen de vragenlijsten ongevraagd. In de vragenlijsten werd gevraagd naar: 1. de ervaringen van mensen; 2. suggesties voor de inhoud van de handleiding; 3. belangrijke extra elementen voor in de handleiding; 4. suggesties voor de uitgave van de handleiding; 5. suggesties voor de promotie van de handleiding; 6. op- en aanmerkingen en aanvullingen voor de vragenlijst. b) Er is vergelijkbaar materiaal verzameld dat extra informatie geeft over de invulling van een dergelijke handleiding, zoals de handleiding van het KIVI 2 en de cd-rom terug naar 27 januari 2005 bijlage 3, (2)

33 de basisschool van C3. Het KIVI heeft een handleiding ontwikkeld voor ingenieurs die een gastles techniek op een middelbare school geven. De cd-rom van C3 is een project waarin middelbare scholieren als profielwerkstuk een scheikundeles op de basisschool geven. Uit deze handleidingen worden suggesties gehaald voor de opbouw van de handleiding. Ook is informatie en educatief materiaal aangevraagd bij de Royal Society of Chemistry (RSC, UK) en de American Chemical Society (ACS, USA). In het Verenigd Koninkrijk en in de Verenigde Staten is science een verplicht vak in het basisonderwijs. De chemieverenigingen van beide landen hebben veel educatief materiaal voor deze lessen ontwikkeld. Daarnaast heeft de ACS ook een aantal boeken op de markt gebracht met proeven voor thuis, speciaal voor kinderen. Uit deze materialen (lesmateriaal en de boeken voor thuis) worden ideeën opgedaan voor de inhoud en de opzet van een chemieles. Zij dienen als voorbeeld voor de mogelijkheden van experimenten en onderwerpen voor kinderen. c) In de literatuur is gezocht naar evaluaties van programma s met scheikunde voor kinderen (tussen 9 en 12 jaar). Dit zijn veelal artikelen uit de Verenigde Staten of het Verenigd Koninkrijk waar science een onderdeel is van het basisschoolprogramma. Uit deze literatuur worden ervaringen met chemielessen gehaald. Dit zorgt ervoor dat de handleiding onder andere op ervaring en onderzoek gebaseerd is. d) Prof. dr. N.H. Velthorst is als ervaringsdeskundige geïnterviewd. In dit interview werd het idee van het ontwikkelen van de handleiding besproken. Ook werden de inhoud van de handleiding en de door haar gegeven lessen besproken. 5. Resultaten 5.1 Draagvlakonderzoek Alle oproepen tezamen hebben 32 enthousiaste reacties opgeleverd van chemische ouders die wel een chemiegastles op de basisschool willen geven. 5.2 Onderzoek naar de wensen en eisen voor de handleiding Van elke bron wordt kort besproken wat de resultaten zijn. De resultaten van de vragenlijsten zijn gesplitst. Eerst zijn de resultaten van de chemici besproken. Daarna zijn de resultaten van de basisschooldocenten behandeld. a) Vragenlijsten voor chemici De vragenlijsten voor de chemici zijn verstuurd naar degene die op een oproep hebben gereageerd. In totaal zijn 32 vragenlijsten verstuurd waarvan er 31 zijn teruggekomen. Dit is een respons van 97%. Algemeen Alle respondenten die al eens een gastles hebben gegeven (18) vonden dit erg leuk. De anderen willen wel een gastles geven. De meeste willen de handleiding gebruiken bij de voorbereiding van de les. De respondenten zijn ook gevraag naar hun achtergrond. De meeste chemici die gereageerd hebben, hebben een chemische opleiding op hbo (26%) of universitair (55%) niveau gevolgd. De overige respondenten hebben een chemische opleiding op mbo niveau of een andere, niet-chemische opleiding gevolgd. 27 januari 2005 bijlage 3, (3)

34 De handleiding In tabel 1 zijn de resultaten van de vraag naar de inhoud van de handleiding samengevat. Voor de chemici is het vooral belangrijk dat de handleiding een beschrijving van het doel van een gastles bevat. Ook is een indicatie voor de tijdsplanning gewenst. Bijna unaniem zijn de wensen voor voorbeelden van experimenten. Zowel voor leerlingexperimenten als voor demonstratieproeven. Daarnaast zien de meeste chemici ook graag tips voor waar ze materialen voor de les kunnen vinden. Voorbeeldlessen zijn niet noodzakelijk, zeker niet met foto s en videobeelden. Ook het benaderen van een school zien de chemici niet als iets dat in de handleiding verwerkt moet worden. Als extra elementen worden de veiligheid (2x) en informatie over leerstijlen en didactiek (2x) genoemd. Over de manier van uitgave van de handleiding is verdeeldheid. Een kleine meerderheid is voor een versie op de website (19), gevolgd door een papieren versie (16); een cd-rom heeft ongeveer evenveel voor- (13) als tegenstemmen (15). Tabel 1: resultaten van de vraag naar de inhoud van de handleiding chemici basisscholen Welke elementen moeten in de handleiding? ja nee weet niet ja nee weet niet Begeleidende brief voor de leerkracht Benaderen van een school Beschrijving achtergrond en doel gastles Tijdsplanning en besteding Niveau leerlingen Onderwerpen Demonstratie proeven Experimenten voor leerlingen Informatiebronnen Bronnen voor materialen Voorbeeldles op papier Voorbeeldles met foto s Voorbeeldles op video of cd-rom Ervaringen Kant-en-klare les Vragenlijsten voor basisschooldocenten De vragenlijsten voor basisschooldocenten zijn verstuurd naar 100 basisscholen. Hiervan zijn in totaal 17 lijsten teruggekomen waarvan één persoon heeft aangegeven niet geïnteresseerd te zijn. Dit is een respons van 17%. De vragenlijst van de basisschooldocent die niet geïnteresseerd is, is verder niet in de resultaten opgenomen. Algemeen De helft van de basisschooldocenten die de vragenlijst terug heeft ingevuld, heeft al eens een gastles in de klas gehad. De onderwerpen van deze lessen lopen erg uiteen. Alle basisschooldocenten waren erg enthousiast over de gastles. Opvallend is dat slechts één van de respondenten uit Noord- of Zuid-Holland komt. Dit is opvallend omdat er in elk postcodegebied evenveel vragenlijsten verstuurd zijn naar basisschooldocenten. 27 januari 2005 bijlage 3, (4)

35 De handleiding In tabel 1 zijn de resultaten van de vraag naar de inhoud van de handleiding samengevat. De basisschooldocenten vinden dat in de gastles veel te zien en te doen moet zijn (5x) en dat de les uitdagend en aantrekkelijk moet zijn voor de kinderen (4x). Voor de inhoud vinden zij een beschrijving van het doel van de les belangrijk. Ook het niveau van de leerlingen wordt belangrijk gevonden. Elementen die in de les gebruikt kunnen worden en die door de leerkrachten als belangrijk worden gezien, zijn de experimenten voor de leerlingen en de demonstratieproeven. Voorbeelden van lessen met beeldmateriaal zijn niet nodig, hoewel een kant-en-klare les op prijs wordt gesteld. b) Educatief materiaal RSC/ACS De boeken die de RSC en de ACS ter informatie naar C3 hebben opgestuurd bevatten veel stukken die in de handleiding gebruikt kunnen worden. Dit zijn proeven, maar ook informatie over de veiligheid en algemene tips. De boeken The Best of Wonder Science en The Best of Wonder Science volume 2 bevatten veel experimenten (meer dan 600 in totaal) voorzien van een uitgebreide uitleg. Deze boeken zijn bedoeld voor de begeleiders die de kinderen helpen bij het uitvoeren van de experimenten. De onderwerpen in deze boeken lopen uiteen van materialen tot chemische test met onder andere kleurexperimenten. De boeken Apples, Bubbles, and Crystals en Sunlight, Skyscrapers, and Soda Pop bevatten experimenten voor kinderen. Zij kunnen deze zelfstandig uitvoeren met behulp van het boek. De experimenten hebben allemaal iets te maken met voorwerpen uit de omgeving van de kinderen, zoals gekleurde snoepjes. In het boek That s Chemistry van de RSC worden lessen beschreven die op de basisschool uitgevoerd kunnen worden. Eén les gaat bijvoorbeeld over de verschillen tussen gassen, vloeistoffen en vaste stoffen. In het boek Kids & Chemistry (voor klassen) worden naast experimenten ook organisatorische tips gegeven. De veiligheidstips uit dit boek kunnen ook in de handleiding worden verwerkt. Inquiry in Action is een boek met lessen voor de basisschool. Deze kunnen als voorbeeld gebruikt worden. Eén les gaat bijvoorbeeld over de eigenschappen van vloeistoffen. c) Literatuur Er zijn een aantal artikelen gevonden uit de VS waar een instelling of universiteit een scheikundeprogramma heeft ontwikkeld voor kinderen, meestal in de vorm van een workshop. In deze artikelen zijn, behalve evaluaties en didactische tips, ook proefjes vermeld die tijdens zo n workshop/programma uitgevoerd zijn. Uit het literatuuronderzoek blijkt dat kinderen rond groep 4 het meest nieuwsgierig en geïnteresseerd zijn in science (Koehler, B.G. et al) 10. Joesten en Tellinghuisen 11 beschrijven proeven die door studenten op een workshop zijn uitgevoerd. De bezoekers waren basisschoolkinderen en hun ouders. Appleton 12 heeft onderzoek gedaan naar activiteiten die docenten in de klas gebruiken. Het ging daarbij om activiteiten waar iets gebeurt, bijvoorbeeld een experiment. Hij concludeert dat het gebruik experimenten in de les het begrip bij kinderen vergroot. Ook zorgen deze activiteiten ervoor dat de leerlingen langer bij de les blijven. De evaluaties van verschillende science -programma s kunnen als tips worden gebruikt in de handleiding. d) Gesprek met prof. dr. N.H. Velthorst Emeritus hoogleraar prof. dr. N.H. Velthorst is nog steeds actief op de Vrije Universiteit in Amsterdam. Ze is actief op het gebied van de scheikundevoorlichting en heeft zelf regelmatig lessen gegeven over chemie. Deze lessen waren op een basisschool, op een open dag of bij andere gelegenheden. Het ging steeds om een les chemie voor mensen die weinig tot niets van de scheikunde weten. 27 januari 2005 bijlage 3, (5)

36 De lessen op de basisschool hadden een leerdoel: de leerlingen moesten na de les iets van scheikunde weten. Om dat te stimuleren en om de aandacht gedurende de les erbij te houden organiseerde ze aan het einde van de les een miniquiz met een klein prijsje. Ze gaf een aantal tips: Test de experimenten thuis voordat ze in de les geïntegreerd worden; Ga er voor de uitleg van uit dat het publiek niets weet, behalve dat scheikunde vies is; Gebruik veel interactie in de les; Gebruik de hele les voor de kinderen begrijpelijke taal; Sluit zo veel mogelijk aan bij de belevingswereld van het publiek (in het geval van de handleiding: de basisschoolkinderen). Dit kan door: o zoveel mogelijk aan alledaagse en bekende onderwerpen te relateren en o op de hoogte te zijn van wat het publiek interesseert. 6. Conclusie 6.1 Draagvlakonderzoek Op alle oproepen samen hebben 32 mensen gereageerd. De reacties zijn overwegend enthousiast waaruit geconcludeerd wordt dat er voldoende draagvlak is om een handleiding voor een chemiegastles op de basisschool te ontwikkelen. Voorbeelden van reacties zijn: Indien ik tijd en mogelijkheden heb wil ik graag chemieouder zijn. Het afgelopen jaar heb ik op de basisschool van mijn kinderen een chemieles gegeven. Het was een groot succes. helder en een prima initiatief 6.2 Onderzoek naar de wensen en eisen voor de handleiding De respons op de vragenlijsten is zowel onder de chemici als bij de basisscholen erg hoog (97% en 17% respectievelijk). Over het algemeen bestaat er overeenstemming over de inhoud van de handleiding. De vraag naar mogelijke elementen van de handleiding leverde bij de basisschooldocenten en bij de chemici overeenkomstige resultaten op (zie tabel 1). Over de begeleidende brief voor de docent verschillen de meningen. Aangezien het om een brief gaat voor de docent en de basisschooldocenten aangeven dat zij dit een belangrijk punt vinden, wordt dit in de handleiding opgenomen. Bij de opmerkingen wordt genoemd dat er een punt over veiligheid in de handleiding moet komen. C3 is ook van mening dat dit een belangrijk punt is. Tevens is het heel belangrijk dat de les enthousiasmerend en spectaculair is. Dit blijkt uit de reacties van de vragenlijsten, de onderzochte literatuur en de boeken van de ACS en de RSC. Beide organisaties beschrijven enthousiasmerende experimenten in hun boeken. Prof. dr. N.H. Velthorst vindt het ook belangrijk dat de leerlingen tijdens de les enthousiast zijn en blijven. 27 januari 2005 bijlage 3, (6)

37 Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat de handleiding moet voldoen aan de volgende eisen: Doel en aanleiding van de les Onderwerpen Tijdsplanning Demonstratieproeven Experimenten voor de leerlingen Veiligheid Brief voor de leerkracht Ervaringen van chemici Links en bronnen Het onderzoek heeft geleid tot een opzet voor de handleiding. Deze is opgenomen in bijlage 2. De opzet wordt besproken in de klankbordgroepbijeenkomst op 24 juni Bronnenlijst 1. Terug naar de basisschool, Stichting C3, Ingenieur voor de klas, reader voor gastdocenten, KIVI, 2002/ The Best of WonderScience, Bennett, A.T., Kessler, J.H.; ACS, 1996, ISBN The Best of WonderScience, Vol. 2, Bennett, A.T., Kessler, J.H.; ACS, 1996, ISBN Apples, Bubbles, and CrystalsI, Bennett, A.T., Kessler, J.H.; ACS, 1996, ISBN X 6. Sunlight, Skyscrapers, and Soda Pop, Bennett, A.T., Kessler, J.H.; ACS, 1998, ISBN That s Chemistry, Osborne, C., Pack, M.; RSC, 2000, ISBN Kids & Chemistry, Tinnesand, M.; ACS, (geen jaar en ISBN; lesmateriaal) 9. Inquiry in Action, ACS, 2003 (geen ISBN; lesmateriaal) 10. Koehler, B.G.; Park, L.Y.; Kaplan, L.J. Journal of Chemical Education 1999, 76, Joesten, M.D.; Tellinghuisen, P.C. Journal of Chemical Education 2001, 78, Appleton, K. Research in Science Education 2002, 32, januari 2005 bijlage 3, (7)

38 Bijlage 3.1: de vragenlijsten met ingevulde antwoorden Voor de chemici: (31 respondenten) A. Algemeen 1) Zou u een gastles chemie willen geven op een basisschool? Ja (30) Nee Toelichting: a) Zou u deze les in meerdere groepen of scholen willen geven? Ja (20 in verschillende groepen, 15 op verschillende scholen) Nee Toelichting: 2) Heeft u al eens een gastles gegeven? Ja (18) Nee (ga naar vraag 3) (13) Toelichting: a) Wat was de aanleiding van de les? b) Welke materialen en bronnen heeft u gebruikt? c) Hoe kwam u aan het materiaal? d) Vond u het leuk om deze les te geven? (17: ja) e) Kunt u kort beschrijven hoe de les er uitzag? 3) Zou u een handleiding gebruiken bij de voorbereiding van een chemieles op de basisschool als deze beschikbaar is? Ja (28) Nee (2, te veel ervaring) Toelichting: B. De Handleiding 1) Welk(e) van de volgende zaken zou de handleiding volgens u moeten bevatten om een goede hulp te zijn bij het geven van een les op een basisschool? Een begeleidende brief voor de leerkracht (19 wel) Mogelijkheden voor het benaderen van een school (5 wel) Een beschrijving van de achtergrond en het doel van een gastles (24 wel) Informatie over de tijdsplanning en besteding van een gastles (21 wel) Informatie over het niveau van basisschoolleerlingen (17 wel) 27 januari 2005 bijlage 3, (8)

39 Voorbeelden van onderwerpen (23 wel) Voorbeelden van demonstratie-experimenten (28 wel) Voorbeelden van experimenten die basisschoolleerlingen zelf kunnen uitvoeren (30 wel) Bronnen voor informatie (18 wel) Bronnen voor materialen (24 wel) Een voorbeeldles op papier (19 wel) Een voorbeeld van een les met foto s (6 wel) Een voorbeeldles op video of cd-rom (7 wel) Ervaringen van chemici die al een les gegeven hebben (18 wel) Een kant-en-klare les (16 wel) Anders, namelijk: 2) In welk(e) van de volgende vormen zou u de handleiding willen hebben? Op internet (19) Op CD-ROM (13) Op papier (16) Anders, namelijk: 3) Om de handleiding onder de aandacht te brengen van chemici en basisscholen denkt C3 aan de volgende media: Personeelsbladen van chemische bedrijven Bladen van de KNCV, C3 en de VNCI Via workshops Op congressen en conferenties Via docentensites op internet Zijn er andere media die volgens u benaderd moeten worden? (pabo 3x) C. Overig 1) De eerste versie van de handleiding willen we graag testen. Bent u bereid om hier aan mee te werken door aan de hand van de handleiding een gastles te geven? Ja (25) Nee Toelichting: 2) Zou u plaats willen nemen in de klankbordgroep? Ja (17) Nee Toelichting: 3) Aan welke instelling heeft u uw chemische opleiding gevolgd? (2 mbo; 8 hbo; 17 universitair, waarvan 8 technisch; 4 anders) 4) Wat is uw beroep? (docent 5x; research 4x) 5) Heeft u, na het invullen van de vragenlijst nog vragen, op- of aanmerkingen? 27 januari 2005 bijlage 3, (9)

40 Voor de basisschooldocenten: (17 respondenten, waarvan 16 geïnteresseerd) A. Algemeen 1) Zou u een gastles chemie door een chemicus willen in uw klas? Ja, omdat (16; extra informatie voor leerlingen 6x) Nee, omdat 2) Heeft u al eens een gastles in de klas gehad? Ja (8) Nee (ga naar deel B) Toelichting: a) Wat was de aanleiding van deze les? b) Wat was het onderwerp van deze les? c) Vond u het leuk een gastles in uw klas te hebben? (8: ja) B. De Handleiding 1) Welke eisen stelt u aan een gastles in uw klas? (veel te doen en te zien 5x; uitdagend en aantrekkelijk voor de kinderen 4x) 2) Welk(e) van de volgende zaken zou de handleiding volgens u minimaal moeten bevatten om een goede hulp te zijn bij het geven van een les op een basisschool? Een begeleidende brief voor de leerkracht (10 wel) Mogelijkheden voor het benaderen van een school (5 wel) Een beschrijving van de achtergrond en het doel van een gastles (13 wel) Informatie over de tijdsplanning en besteding van een gastles (15 wel) Informatie over het niveau van basisschoolleerlingen (12 wel) Voorbeelden van onderwerpen (10 wel) Voorbeelden van demonstratie-experimenten (13 wel) Voorbeelden van experimenten die basisschoolleerlingen zelf kunnen uitvoeren (16 wel) Bronnen voor informatie (9 wel) Bronnen voor materialen (10 wel) Een voorbeeldles op papier (13 wel) Een voorbeeld van een les met foto s (3 wel) Een voorbeeldles op video of cd-rom (6 wel) Ervaringen van chemici die al een les gegeven hebben (4 wel) Een kant-en-klare les (13 wel) Anders, namelijk: 27 januari 2005 bijlage 3, (10)

41 3) Om de handleiding onder de aandacht te brengen van de basisscholen denkt C3 aan de volgende media: De nieuwsbrief en website van C3 Bladen als NVOX, Plein primair en de Tondeldoos Via workshops voor docenten en pabostudenten Op congressen en conferenties Via docentensites op internet Zijn er andere media die volgens u benaderd moeten worden? C. Overig 1) Bent u bereid om actief mee te werken aan de ontwikkeling van de handleiding door plaats te nemen in de klankbordgroep? Ja (3) Nee (12) Toelichting: tijdgebrek 2) Heeft u na het invullen van de vragenlijst nog vragen, op- of aanmerkingen? 27 januari 2005 bijlage 3, (11)

42 Bijlage 3.2: Concept voor de handleiding Voorwoord Een korte introductie waarin beschreven staat voor wie de handleiding bedoeld is en wie eraan meegewerkt hebben. Ook wordt even kort toegelicht wie er precies met chemici worden bedoeld. Inleiding Korte uitleg over hoe de handleiding tot stand is gekomen, waarom de handleiding gemaakt is en in welke kerndoelen van het basisonderwijs de chemiegastles past. Doel Algemeen doel van een gastles chemie: enthousiasmeren van de kinderen en laten zien hoe leuk chemie is. Onderwerpen Het is vaak moeilijk om een aansprekend onderwerp voor een gastles te bedenken. Als er dan een onderwerp gevonden is, zijn er vaak geen proeven bij. Om deze redenen staan er voorbeelden van onderwerpen voor een gastles chemie in de handleiding. Bij deze aansprekende onderwerpen staan ideeën voor proeven. Tijdsplanning en tijdsbesteding van een les Tips voor de tijdsindeling van een les omdat dit vaak een moeilijk onderdeel van een les is. Het komt vaak voor dat een les te vol is. De gastdocent wil dan te veel informatie in de les stoppen. Ook wordt er vaak geen rekening gehouden met de voorbereiding en het opruimen van de proeven. Er komt een voorbeeldles om aan te geven hoeveel er in een lesuur past. Demonstratieproeven Een aantal voorbeelden van experimenten die in de klas door de gastdocent uitgevoerd kunnen worden. Deze proeven zijn spectaculair en verrassend, maar tegelijkertijd eenvoudig en veilig. Daarnaast tips waar andere demonstratieproeven te vinden zijn. Experimenten voor de leerlingen Voorbeelden van spannende proeven die door kinderen van 9 tot 12 jaar zelfstandig uitgevoerd kunnen worden. Ook komen er tips waar andere veilige proeven voor kinderen gevonden kunnen worden. Veiligheid Aandachtspunten op het gebied van veiligheid en begeleiding bij de uitvoering van (demonstratie)experimenten. In dit hoofdstuk worden ook de verantwoordelijkheden van de leerkracht en van de gastdocent uitgelicht. Brief voor de leerkracht Voorbeeld voor een begeleidende brief voor de docent, waarin onder meer staat wat hij kan verwachten, wat van hem verwacht wordt en hoe de les er - in het kort - uit zal zien. Ervaringen van chemici Een aantal ervaringen van chemici kort uitgelicht en een verwijzing naar de C3 website waar verslagen van gastdocenten op te vinden zijn. Checklist Een overzicht waarin alle aandachtspunten nog eens kort zijn samengevat. Met de checklist kan gekeken worden of de les aan alle voorwaarden voldoet. Links Een hoofdstuk met links, bronnen en tips waar men terecht kan voor extra informatie en voor materiaal. 27 januari 2005 bijlage 3, (12)

43 Bijlage 4: observatieplan voor de bijgewoonde gastlessen Waar ga ik op letten tijdens de chemiegastles van Simon Goede (in groep 7)? Tijdens de les, snelle observatie 1. Hoe begint de les? 2. Wat zijn de activiteiten en zijn dit er voldoende? 3. Wordt de opbouw van de les aan het begin verteld? Ja/Nee 4. Is er uitleg over veiligheid voor er met proefjes wordt begonnen? Ja/Nee 5. Welke proeven uit de handleiding zijn in de les gebruikt? 6. Hoe eindigt de les, wat is de afsluiting? Interpretatievragen, aan het einde van de les 7. Is de uitleg afgewisseld met activiteiten voor de kinderen? Ja/Nee 8. Doen de kinderen actief mee in de les? Ja/Nee 9. Wordt de aandacht over de kinderen verdeeld; krijgt niet steeds hetzelfde kind de beurt? Ja/Nee 27 januari 2005 bijlage 4, (1)

44 10. Is er ruimte voor eigen initiatief van de kinderen? 11. Zijn de opdrachten haalbaar voor de kinderen? (eventueel later met geluidsband af te luisteren) 12. Is de taal van de docent aangepast aan de kinderen? (eventueel later met geluidsband af te luisteren) 13. Is de afsluiting duidelijk voor mij? En voor de kinderen? Ja/Nee Ja/Nee 14. Heeft de les structuur? Is er een planning gemaakt? (eventueel navragen) Ja/Nee Ja/Nee Interview met de kinderen 1. Wat vond je het leukst van de les? 2. Wat vond je het minst leuk? 3. Was bij de proeven duidelijk wat je moest doen? 4. Wat vond je moeilijk in de les? 5. Heb je thuis al eens proefjes gedaan? 6. Denk je dat je thuis ook proefjes gaat doen? Tip van Erik en Janine: probeer een reactie uit te lokken bij de kinderen zonder letterlijk de vragen te stellen. (heb je al eens van chemie gehoord, als Simon dat niet vraagt en de les niet bij zijn dochter in de klas is) 27 januari 2005 bijlage 4, (2)

45 Bijlage 5: notulen van de klankbordgroepbijeenkomst Datum: 24 juni 2004 Plaats: Pax Christihuis, Utrecht, zaal 2 Start: Einde: Kennismaking: Janine van Driel Krol is coördinator activiteiten basisonderwijs bij Stichting C3. Zij heeft chemiegastlessen gegeven bij haar moeder op de basisschool. Deze lessen waren een groot succes. Simon Goede is gepromoveerd in de scheikunde en heeft zijn eerstegraads lesbevoegdheid. Hij heeft ervaring in het geven van een gastles. Hij is zelf naar de docent gegaan nadat hij voor zijn dochter een succesvol chemisch kinderfeestje organiseerde. De les is daarna verschillende keren gegeven. Bert Veuskens is docent met FPU (Flexibel Pensioen en Uittreding). Hij is werkzaam geweest bij Akzo Nobel en Philips. Na een aantal jaren in de industrie heeft hij zijn onderwijsbevoegdheid gehaald. Hij gaf les in het beroepsonderwijs. Nu valt hij af en toe in op de havo en op het vwo. Hij wil zijn tijd graag besteden aan het geven van gastlessen chemie op de basisschool. Dréeke van Dijck is vakdocente techniek op twee basisscholen. Zij wil graag meer motivatie voor chemie op de basisschool. Ze is met Bert Veuskens mee gekomen. Bert Brinkman is docent in het speciaal basisonderwijs. Daar worden technieklessen in de hoogste klassen gegeven. Persoonlijk is hij erg geïnteresseerd in chemielessen voor in de klas. Roberta Hofman werkt bij Akzo Nobel. Vanuit Akzo Nobel worden lessen georganiseerd voor basisscholen (ongeveer groep 7). Voor deze lessen is een leskist ontwikkeld. Aan de hand van deze leskist heeft ze chemielessen gegeven. Ook zit ze in het bestuur van Technisch Creatief Jeugdcentrum Arnhem. Martin Pot heeft gestudeerd aan de Technische Universiteit. Hij heeft geen ervaring met het geven van gastlessen maar zou dit wel graag willen doen. Marian van Schijndel werkt bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Zij heeft haar onderwijsbevoegdheid gehaald en wil daar graag iets mee doen. Het geven van gastlessen lijkt haar erg interessant. Gerda Conijn is scheikundestudente aan de Universiteit van Amsterdam. Ze volgt de Communicatieve/Educatieve Variant waarin de didactiek van de bètawetenschappen gedoceerd wordt. Voorbeelden hiervan zijn: het ontwikkelen van lesmateriaal en het opzetten van een educatieve tentoonstelling in een museum. In het kader van deze opleiding loopt ze stage bij C3 waar haar stageopdracht het ontwikkelen van de handleiding is. Afwezig: geen afmeldingen Agenda Kennismaking Agenda Inleiding Resultaten vragenlijsten Resultaten overig onderzoek Voorstel voor de handleiding Samenvatting Inleiding Na de kennismaking was er ruimte voor een korte inleiding. Hierin werd nog eens kort het onderzoek uitgelegd en werd het doel van de middag verteld. 27 januari 2005 bijlage 5, (1)

46 Het doel van de middag is: o Het voorstel van de handleiding bespreken en o Meningen en extra informatie over de resultaten van het onderzoek en het voorstel van de handleiding uitwisselen. Aanleiding voor het ontwikkelen van de handleiding zijn vragen om hulp bij het geven van een gastles die bij C3 binnenkomen. Daarnaast bestaat de wens om chemische ouders te helpen iets leuks met chemie op de basisschool te doen. Om een goede handleiding te kunnen ontwikkelen is onderzoek nodig. In dit onderzoek is: De behoefte aan de handleiding gepeild door oproepen in nieuwsbrief, C2W en chemiezine te plaatsten. Informatie over de wensen en eisen die aan de handleiding gesteld worden verzameld. Hiervoor zijn vragenlijsten verstuurd, is prof. dr. N.H. Velthorst geïnterviewd en is literatuuronderzoek gedaan. Ook basisschooldocenten zijn in dit onderzoek betrokken omdat zij bij een gastles tijd beschikbaar stellen voor de les en het goed is als ook zij met een tevreden gevoel op de les terug kijken. Discussie Over de inleiding en de agenda waren geen vragen of opmerkingen. Resultaten van de vragenlijsten Er is een verslag geschreven over het onderzoek zoals in de inleiding beschreven. Alle deelnemers aan de klankbordgroep hebben dit verslag toegestuurd gekregen. Er is even kort samengevat wat de hoogtepunten uit het onderzoek waren. Hierbij is een onderscheid gemaakt tussen de vragenlijsten en het overige onderzoek. In de vragenlijst werd gevraagd naar: ervaring, inhoud handleiding, extra elementen, uitgave en promotie. Uit de binnengekomen vragenlijsten zijn de belangrijkste resultaten samengevat: Elementen die zeker in de handleiding moeten en er ook in komen zijn: Experimenten voor leerlingen en demonstratieproeven Onderwerpen Tijdsplanning Doel Tips voor materialen Elementen die wel in de handleiding komen, maar waar de meningen over verschilden, zijn: Ervaringen Brief voor de leerkracht Niveau van de leerlingen Informatiebronnen Elementen die niet in de handleiding hoeven en er ook niet in komen zijn: Benaderen van de school Voorbeeldles met foto s en/of video Elementen waar twijfel over bestaat zijn: Kant-en-klare les Voorbeeldles Een extra element dat genoemd is en in de handleiding opgenomen zal worden is: Veiligheid Over de manier van uitgave verschillen de meningen een beetje. De voorkeur gaat uit naar een downloadbare versie, maar ook een papieren versie heeft veel stemmen. Discussie De resultaten van de vragenlijsten zijn niet verrassend voor de klankbordgroep. Door Simon Goede wordt benadrukt dat veiligheid erg belangrijk is. De les moet daarmee begonnen worden, bijvoorbeeld dat ze tijdens de les niet door de klas mogen lopen. Martin Pot noemt dat het aanbieden van de handleiding via de website veel voordelen heeft. Je kunt dan onder andere een gastenboek voor de reacties aan de handleiding koppelen. 27 januari 2005 bijlage 5, (2)

47 Alle aanwezigen noemen een gesprek met de docent als belangrijk punt in de voorbereiding. In ieder geval moet de les van tevoren met de docent overlegd worden. Eventueel kan de handleiding ook door de docent worden gelezen (Bert Brinkman). Door het overleggen van de les kan deze ook goed gepland worden, bijvoorbeeld in een nieuw thema. De docent kan de gastles dan ook goed voorbereiden en inleiden. Simon Goede en Martin Pot zeggen ook dat de relatie met de belevingswereld van de kinderen erg belangrijk is. Het is belangrijk om voorbeelden uit de belevingswereld op te nemen in de handleiding. Gerda Conijn legt uit dat onder onderwerpen dit een van de punten wordt. Janine van Driel Krol noemt dat een voorbeeld uit de belevingswereld kan dienen als rode draad in de les. Resultaten van het overig onderzoek In het overig onderzoek zijn verschillende bronnen gebruikt. Van elke bron is kort aangegeven welke resultaten daar uit kwamen. Educatief materiaal van de RSC en ACS en ander vergelijkbaar materiaal; Handleiding KIVI & cd-rom C3, suggesties opbouw boeken RSC en ACS, informatie voor onderwerpen, lesopbouw en proeven enthousiast proeven eenvoudige taal veiligheid hands-on iets meegeven, bijv. een opdracht of product Literatuur voor evaluaties en ervaringen. kinderen rond 8 meest geïnteresseerd hands-on activiteiten helpen bij aandacht evaluaties en didactische tips Interview met prof. dr. N.H. Velthorst, Ervaringsdeskundige Test experimenten voor gebruik in de klas enthousiasmerend en aansprekend; begrijpelijke taal aansluiten op belevingswereld kinderen miniquiz als afsluiting publiek weet niets Er is overlap in de resultaten. Zowel uit het interview als uit het educatief materiaal blijkt dat de les enthousiast moet zijn en in eenvoudige taal. De literatuur geeft aan dat de les activiteiten voor de kinderen moet bevatten, wat ook blijkt uit het educatieve materiaal. Discussie Simon Goede noemt het belangrijk alles van tevoren een aantal keer te testen. De kinderen zijn namelijk erg teleurgesteld als de proeven niet lukken. Als alles goed werkt, is de les veel indrukwekkender. Marian van Schijndel benadrukt nogmaals dat de aansluiting bij de belevingswereld van de kinderen erg belangrijk is. Hierbij noemt zij een boek: Children s Ideas in Science waarin een uitgebreid onderzoek naar het leren van wetenschap bij kinderen beschreven staat. Een eyeopener die zij daarin ontdekte is: wat is nu eigenlijk een chemische reactie?. Bij de lessen die zij heeft gegeven, merkte zij op dat de kinderen iets bijzonders eerder zien als ze er zelf over moeten nadenken dan wanneer de kinderen op het bijzondere gewezen worden. Als ze het bijzondere zelf opmerken, zien ze dat er echt iets gebeurt in een chemische reactie. Martin Pot vat dit samen als: het is dus belangrijk om iets verwonderlijks te laten zien. 27 januari 2005 bijlage 5, (3)

48 Marian van Schijndel bevestigt dat de leerlingen echt moeten zien dat er iets wonderlijks gebeurt waar ze over moeten nadenken. Simon Goede noemt als suggestie om verwondering op te wekken een soort onderzoekje. Je kunt bijvoorbeeld een onderzoek doen naar wat het zuurst is: cola, zeep of azijn. De controle kan worden uitgevoerd met rodekoolsap. Martin Pot kaart aan dat de mooiste demonstratieproeven minder zeggen dan experimenten die door de leerlingen zelf worden uitgevoerd. Marian van Schijndel noemt als voorbeeld van een proef die de leerlingen zelf kunnen doen een verdunningsreeks met ph. Het is wel extra belangrijk dit goed testen, omdat bijvoorbeeld de ph van het kraanwater niet altijd precies 7 is. Roberta Hofman geeft als optie dat je een experiment eerst laat zien en vervolgens de kinderen de experimenten zelf laat doen. Volgens Martin Pot heeft, over het algemeen, een deel van de kinderen al interesse in scheikunde. Deze interesse kan dan extra geprikkeld worden door de chemiegastles. Hij geeft een website met voorbeelden van spectaculaire demonstratieproeven, Chemical Delights van University of Leeds, Roberta Hofman en Marian van Schijndel concluderen uit ervaring en uit het materiaal van de RSC en de ACS dat er ook altijd iets van natuurkunde nodig is om bijvoorbeeld een verschijnsel als gas uit te leggen. Ook hierbij is de veiligheid weer erg belangrijk. Nog een voorbeeld van verbazingwekkende chemie is soepbordchemie, genoemd door Marian van Schijndel. Hierbij worden twee of meer stoffen in een bord bij elkaar gevoegd waarna bijvoorbeeld een kleurverandering plaats vindt. Over de doelgroep van de gastles wordt ook gediscussieerd. Uit de literatuur blijkt dat kinderen rond een jaar of 8 het meest geïnteresseerd zijn. In Nederland lijkt dit eerder rond 10 jaar te liggen (Roberta Hofman, Marian van Schijndel, Dréeke van Dijck en Bert Brinkman). Om interesse te wekken zou het ook interessant zijn om een gastles in de onderbouw of middenbouw van de basisschool te geven. In de handleiding moeten dus de niveau s van alle leerlingen verwerkt worden. In de bepaling van het niveau voor de les is ook weer het contact met de basisschooldocent belangrijk omdat hij precies weet hoe de klas in elkaar zit en wat het niveau is. Dréeke van Dijck suggereert verder dat iets aparts voor jongens en voor meisjes misschien een idee is. Hoewel het op de basisschool waarschijnlijk wel meevalt met de verschillen tussen jongens en meisjes. Simon Goede ziet bij de tips voor de materialen ook graag tips voor alternatieven voor glaswerk als bekerglazen en maatcilinders. Roberta Hofman en Martin Pot geven als tip goedkoop glaswerk bij bijvoorbeeld Xenos te kopen. Voorstel voor de handleiding Er is gediscussieerd over het concept zoals het is opgestuurd naar de klankbordgroep. Een aantal punten zijn kort toegelicht. Het doel van de gastles zal zijn dat de leerlingen met een tevreden gevoel de klas verlaten. Na een tijd moeten de kinderen terug kunnen kijken op een leuke les. De experimenten maken de les visueel en de ervaringen moeten de lezers van de handleiding enthousiasmeren. Janine van Driel Krol benadrukt nog dat de handleiding tips voor experimenten gaat bevatten en dat de handleiding dus geen boek wordt met experimenten. Met veiligheid wordt onder andere bedoeld, wat ook al eerder is genoemd, dat de kinderen niets mogen opdrinken of eten zonder dat het expliciet tegen ze gezegd is. En dat de kinderen tijdens de les niet rond mogen lopen in de klas. In het concept staat het niveau van de leerlingen nog niet genoemd maar dit komt er wel in. Voor de opbouw van de handleiding zijn verschillende mogelijkheden. Het kan bijvoorbeeld een boekje worden met hoofdstukken, waar bij de onderwerpen verwezen wordt naar de experimenten die vervolgens naar onderwerp en leeftijd worden ingedeeld. Ook kan er voor gekozen worden de handleiding aan de hand van een voorbeeldles te schrijven. 27 januari 2005 bijlage 5, (4)

49 Discussie Bij een voorbeeldles als handleiding geeft Marian van Schijndel als opmerking dat niet alles wat in de handleiding moet in één voorbeeld past. Deze mening wordt gedeeld door Roberta Hofman. Simon Goede voegt hieraan toe dat de gastdocent meteen in een hokje wordt geplaatst door een voorbeeldles. Bert Brinkman merkt op dat het niet de bedoeling is dat er een modelles komt waarop Simon Goede benadrukt dat het een spontane actie moet zijn. Hiervoor moet je zelf je eigen draaiboek kunnen maken. Bert Veuskens vat het geheel samen door te zeggen dat het beter is handreikingen te geven dan een voorbeeldles. Bert Brinkman vraagt of er ook aansluiting is met het basisschoolprogramma. Janine van Driel Krol bevestigt dat de les past in de kerndoelen van het basisonderwijs. Gerda Conijn zegt dat in de handleiding opgenomen zal worden in welke kerndoelen van het basisonderwijs de les past. Vervolgens zegt iedereen nogmaals dat het belangrijk is van tevoren met de docent te overleggen. Over de verwerking van de onderwerpen en experimenten zegt Roberta Hofman dat het handiger is om deze apart in de handleiding te verwerken. De experimenten zouden bijvoorbeeld genummerd worden. Bij de onderwerpen kunnen dan de nummers van de experimenten genoemd worden. Bij ieder experiment kan de leeftijdscategorie aangegeven worden. Simon Goede vult aan dat een dergelijke aanpak meer vrijheid biedt. Aan het einde kan een schema opgesteld worden welke experimenten bij welke onderwerpen passen. Dréeke van Dijck herhaalt de omslagleeftijd van 10 jaar. Hiermee bedoelt ze dat kinderen jonger dan 10 veel meer open staan voor nieuwe dingen en minder bevooroordeeld zijn dan kinderen die ouder zijn dan 10 jaar. Roberta Hofman en Simon Goede bevestigen dat leerlingen in groep 8 meer vooroordelen hebben en dat leerlingen in groep 6 nog meer het idee van magie en toveren hebben. Marian van Schijndel vraagt of bij de promotie ook rekening gehouden wordt met toekomstige docenten. Bert Brinkman bevestigt dat basisschooldocenten vaak niets van natuurwetenschappen weten. Er wordt gedacht dat de docenten bang zijn dat ze vragen van leerlingen niet kunnen beantwoorden.wanneer zij hier tips voor krijgen, kunnen zij misschien zelf een les geven: De docenten moeten ook geënthousiasmeerd worden. (Marian van Schijndel) Ze moeten een drempel over geholpen worden. (Roberta Hofman) De docent mist de kennis om de link met het dagelijks leven te leggen. Bij het enthousiasmeren van de docent is het dus ook belangrijk links van de chemie naar het dagelijks leven te geven. (Simon Goede) De meerwaarde van een chemicus in de klas is groot. (Bert Brinkman) Bert Brinkman vraagt of het mogelijk is een lijst van gastdocenten te maken waarvan een school er één kan uitnodigen. Dit is misschien in een later stadium mogelijk, als de handleiding al langere tijd in gebruik is. Bert Veuskens heeft gemerkt dat de leerlingen een stuk enthousiaster worden als ze zelf iets kunnen onderzoeken. Daarbij stelt Janine van Driel Krol voor de gastles in te leiden of voor te bereiden door een langdurige proef te plaatsen. Deze proef moet eenvoudig in te zetten zijn en bij voorkeur een aantal dagen duren zonder er verder moeite voor te doen. Een voorbeeld van een dergelijke proef is het afweken van een eierschaal in azijn. Deze proef duurt 10 dagen. Bert Brinkman en Dréeke van Dijck vinden dit een goed idee mits het weinig tijd in beslag neemt. Na het schrijven van de handleiding moet deze getest worden. Aan de deelnemers is gevraagd of zij dit zouden willen doen. Alle aanwezigen, met uitzondering van Martin Pot, willen de handleiding graag testen. Martin Pot wil de handleiding later gaan gebruiken. Bert Brinkman wil de handleiding graag bekijken. Iedereen lijkt het goed om bij de test een evaluatieformulier voor de docent en voor de gastdocent te voegen. Voor een lijst met beschikbare chemici zijn verschillende mogelijkheden, bijvoorbeeld een lijst bij C3 of een soort gastenboek op de website. Om de handleiding te promoten worden nog vakbladen en personeelsbladen genoemd als optie. De bekendheid van de handleiding breidt zich dan waarschijnlijk vanzelf uit (Marian van Schijndel). 27 januari 2005 bijlage 5, (5)

50 Samenvatting Voor het geven van een gastles is het belangrijk van tevoren alles goed te overleggen met de docent. Daarnaast moeten alle experimenten getest worden voordat ze in de les gebruikt worden. Voor de handleiding zelf is het een goed idee om deze in hoofdstukjes in te delen. Als er een voorbeeldles bij moet, kan deze als bijlage toegevoegd worden. Ook moet het niveau van de leerlingen er nog in verwerkt worden. Het is het meest compleet wanneer alle groepen van de basisschool uitgelicht kunnen worden. Als ook de leeftijdsgroepen erbij genoemd worden zijn de experimenten makkelijker in te voeren in andere onderwijstypen dan het reguliere onderwijs. Er is verschillende malen benadrukt dat de veiligheid een belangrijk aspect van een gastles en van de handleiding moet zijn. Dit bleek ook uit het onderzoek. Dit onderdeel wordt dan ook zeker in de handleiding opgenomen. 27 januari 2005 bijlage 5, (6)

51 Bijlage 6: verantwoording van de handleiding Colofon Een kort en bondig overzicht van wie een bijdrage aan de handleiding hebben geleverd. Op aanraden van Erik heb ik dit in een colofon gezet. Het is nu een stuk overzichtelijker. Bovendien is nu snel te zien wie verantwoordelijk is/zijn voor de handleiding. Onder deze handleiding is een uitgave van heb ik behalve het adres van C3 ook de website en het info-mailadres genoemd. Hoewel de website misschien een overbodige vermelding is, leek het mij toch handig. Je kunt de handleiding namelijk downloaden op de C3-website, maar dat is ook de plaats waar je meer informatie kunt vinden. Verder is dit ook de eerste plaats waar Expedition Chemistry wordt genoemd. Dit is de noemer waaronder alle basisschoolactiviteiten van C3 vallen, de handleiding hoort daar ook bij. Voorwoord Het voorwoord heb ik geschreven als introductie. Er staat geen informatie in die noodzakelijk is voor de les zelf. Hier staat bijvoorbeeld dat ik onderzoek heb gedaan voor de handleiding. Om dit aan te geven heb ik genoemd dat ik vragenlijsten heb verstuurd en een klein literatuuronderzoek heb gedaan. Ik heb in de handleiding niet precies genoemd welke literatuur ik heb gebruikt omdat dat volgens mij niet relevant is voor de handleiding zelf. Om dezelfde reden heb ik ook niet beschreven welke vragen ik in de vragenlijsten stelde en dat de vragenlijsten onder chemici en onder basisschooldocenten zijn verspreid. In het voorwoord staat wel genoemd voor wie de handleiding geschreven is en er is een verwijzing naar de doelgroep van de gastles, namelijk alle groepen van de basisschool. Een andere alinea beschrijft door wie de handleiding is ontwikkeld. Hier heb ik kort over mijn opleiding en over Expedition Chemistry geschreven. Het eerste omdat in de klankbordgroepbijeenkomst en tijdens telefoongesprekken blijkt dat dit interessant wordt gevonden. De opleiding is vrij nieuw en de meeste mensen die in aanraking komen met de handleiding hebben geen idee dat die opleiding bestaat en wat het inhoudt. Het tweede omdat de handleiding in de lijn Expedition Chemistry valt. Dit stukje tekst is een korte aanvulling op de samenvatting van de activiteiten van C3. Het stuk over C3 heb ik van de website gehaald; het stuk over Expedition Chemistry is afkomstig van Janine uit een stuk voor de VONKconferentie. Beide stukken heb ik iets ingekort en aangepast zodat ze in de handleiding passen. Om de lezer persoonlijk te kunnen aanspreken is het voorwoord in de vorm van een brief geschreven. Een brief is ook toegankelijker om een aantal dingen te noemen, zoals de aanleiding van de stage, de doelgroep en de vraag naar ervaringen. Daarnaast geeft een brief de mogelijkheid delen in de ikvorm te schrijven. Het stuk over wie de handleiding geschreven heeft is zo eenvoudiger te formuleren. Inhoudsopgave Voor de inhoudsopgave is in twee zinnen het doel van de handleiding samengevat. Het is de bedoeling dat de lezer hieruit opmaakt dat het een informatief document is. De inhoudsopgave moet overzicht bieden. De lezer kan, als hij dat wil, alleen de voor hem interessante stukken eruit kiezen en daar vanuit de inhoudsopgave naartoe klikken. Dit laatste moet mogelijk worden door interne links in een pdf-document te maken. De inhoudsopgave stond in versie 3 na de inleiding met een soort leeswijzer erbij. Bij nader inzien was het toch logischer om de inhoudsopgave voor de inleiding te plaatsen en deze onderdelen in aparte hoofdstukken te zetten. De opmaak is nu vanzelfsprekender, dat wil zeggen: eerst een voorwoord, gevolgd door een inhoudsopgave waarin je kunt zien waar wat staat. 27 januari 2005 bijlage 6, (1)

52 1. Inleiding Hier staat niets over C3 zelf. Dit heb ik bewust niet gedaan omdat de handleiding vanaf de website te downloaden is en mensen dan al weten wat C3 is. Verder is er al een stukje over C3 in het voorwoord geschreven. In het bijzonder over Expedition Chemistry, omdat de handleiding onder die lijn valt. De inleiding heb ik voornamelijk geschreven om aan te geven waarom je een chemiegastles zou geven. Dit heb ik in twee paragrafen opgesplitst om het geheel overzichtelijker en beter leesbaar te maken. In de eerste paragraaf licht ik toe dat chemie vaak niet wordt behandeld op de basisschool en wat de oorzaken daarvoor kunnen zijn. In de tweede paragraaf licht ik meer toe waarom het juist een goed idee is om een chemieles te geven. Techniek en natuur staan namelijk wel in de kerndoelen van het basisonderwijs genoemd. Als de lezer te veel gewicht aan de inleiding geeft, kan deze afschrikkend werken. Je kunt als lezer de indruk krijgen dat een gastles niet zomaar kan, maar dat het in een lesprogramma moet passen. Terwijl ik dit stuk juist schreef om de ouder te helpen om de leerkracht van het nut van een chemieles te overtuigen, wanneer de leerkracht niet zo enthousiast is. 1.1 Waarom een chemiegastles? In deze paragraaf is een aantal mogelijke redenen van een chemiegastles gegeven. Als eerste probeer ik aan de hand van alledaagse voorwerpen te laten zien dat kinderen al vroeg in aanraking komen met chemische producten. Daaruit concludeer ik vervolgens dat het helemaal niet zo gek is om die kinderen daarmee kennis te laten maken. Uit de ervaring van Janine met pabostudenten en de reacties op de vragenlijsten maakte ik op dat het ontbreken van chemie op de basisschool onder andere veroorzaakt wordt door een (vermeend) gebrek aan kennis op natuurwetenschappelijk gebied. Uit de ervaring van Janine en de websites van een aantal websites van basisscholen heb ik geleerd dat ook de programma s in het basisonderwijs vaak erg vol zitten, waardoor weinig aandacht wordt besteed aan speciale en bijzondere onderwerpen. Verder wist Erik mij te vertellen dat de inspecteur bij zijn beoordeling vooral let op de gedegenheid van het reken- en taalonderwijs. Doordat techniek en natuur niet beoordeeld worden tijdens de inspectie wordt er weinig aandacht aan besteed. 1.2 In welke kerndoelen past chemie? In deze paragraaf wil ik duidelijk maken dat een gastles over chemie goed past in het basisonderwijs. In de kerndoelen staan techniek en natuur namelijk wel genoemd, maar heel onduidelijk. Een reden waarom ik het onduidelijk vind, is dat de kerndoelen niet per groep maar over het gehele basisonderwijs beschreven zijn. Verder vind ik de termen ook onduidelijk. Een voorbeeld is: De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen. Daarbij vraag ik mij af: hoe dan? Wat moeten zij kunnen onderzoeken? Of: De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik. Bij dit doel vind ik het onduidelijk welke relaties precies worden bedoeld. Wel vind ik het een verbetering dat de kerndoelen in verschillende leergebieden zijn opgesplitst. In vergelijking met de oude kerndoelen is het al overzichtelijker geworden. In de oude kerndoelen waren de omschrijvingen langer en waren er meer leergebieden die per stuk voorzien waren van een typering, domeinen, kerndoelen en enkele voorbeelden. Een voorbeeld van de langere omschrijving: De leerlingen kunnen onderzoek doen aan verschijnselen waaronder licht, geluid, kracht, magnetisme en warmte. Om te voorkomen dat de ouder of de leerkracht de kerndoelen moet opzoeken om aan te tonen dat de gastles in het programma past, heb ik de belangrijkste delen eruit gehaald en in deze paragraaf gezet. Hierbij heb ik zoveel mogelijk geciteerd. De belangrijkste delen heb ik geselecteerd uit de leergebieden en vervolgens heb ik gekeken welke thema s en kerndoelen daaruit relevant zijn voor chemie. Deze paragraaf moet de ouder en de leerkracht tijd besparen en de ouder helpen om de leerkracht te overtuigen van het nut van een chemiegastles. Het kan gebeuren dat de ouder of de leerkracht alsnog de kerndoelen wil opzoeken. Daarom heb ik de link waar ik ze 27 januari 2005 bijlage 6, (2)

53 gevonden heb onderaan de pagina gezet. Het hele document is te groot om als bijlage aan de handleiding toe te voegen. Ouders kunnen dit vervelend vinden maar voor mij is belangrijker dat de handleiding niet te groot wordt en dat de essentie uit de betreffende kerndoelen in de handleiding staan. Eerst had ik dit in de inleiding onder waarom een chemiegastles staan, maar het leek mij beter om er een apart kopje van te maken. Het is dan makkelijker terug te vinden en de stukjes zijn dan ook korter waardoor het toegankelijker wordt. 2.Lesdoel en het denken van kinderen In dit hoofdstuk staat hoofdzakelijk algemene informatie. Onder andere het doel, dat is er in verwerkt om de gastdocenten hier bewust over na te laten denken. Gevolgd door een idee voor de realisatie van dit doel. Maar er is ook geprobeerd duidelijk te maken dat kinderen heel anders denken dan volwassenen. Vaak zien ouders niet in dat niet alle kinderen hetzelfde zijn als hun eigen kind. Kinderen zijn vaak wat sneller van begrip op het werkgebied van hun ouders (omdat ze daar bekend mee zijn) dan kinderen die daar nog nooit mee te maken hebben gehad. Met name de paragrafen 2.3 en 2.4 lopen het risico overgeslagen te worden. Dat zou jammer zijn, omdat de ouders die het overslaan waarschijnlijk denken dat ze de inhoud al kennen. Daardoor missen deze paragrafen een stuk van hun doel, maar je kunt mensen ook niet dwingen bepaalde stukken uit de handleiding te lezen. 2.1 Wat is het doel van de gastles? Hier wil ik duidelijk maken dat het belangrijk is verwondering op te roepen bij de kinderen. Een gastles is ongeschikt om de kinderen iets te leren, maar om ze te verwonderen des te meer. Het zou leuk/goed zijn als de kinderen een poos (een aantal weken) na de les nog kunnen navertellen dat de les over chemie wonderlijk of verrassend was. Als de kinderen zich goed vermaakt hebben zullen zij de les zich beter kunnen herinneren. De gastdocent moet na het lezen van deze paragraaf beseffen dat de gastles die hij/zij gaat geven niet bedoeld kan zijn de leerlingen iets fundamenteels als moleculen en atomen te leren. 2.2 Hoe kunt u dit doel bereiken? Het doel de kinderen te verwonderen moet ook te realiseren zijn. In deze paragraaf wil ik duidelijk maken hoe dat kan door proefjes met een duidelijke uitleg te combineren. Het is dus vooral belangrijk dat de kinderen niet alleen luisteren maar ook zelf iets kunnen doen (onder andere uit: Kids & Chemistry, Activity Resource Manual). Dit heb ik later nog eens herhaald bij de tips in hoofdstuk 4. Deze paragraaf is ook bedoeld om de vorige concreter te maken. Het is namelijk makkelijk gezegd dat een gastles verwonderend moet zijn (C3, klankbordgroep, Nel Velthorst, Alexander Duyndam en anderen), maar hoe je die verwondering kunt bereiken is niet voor iedereen even logisch. 2.3 Hoe denken kinderen? Kinderen denken anders dan volwassenen. Dat klinkt op zich vrij logisch maar toch komt het nog regelmatig voor dat de ouders hun manier van denken op de kinderen projecteren. Ze gaan er vanuit dat wanneer zij het begrijpen de kinderen het ook moeten kunnen begrijpen. Daarom leek het mij erg belangrijk in de handleiding een stuk te verwerken dat ingaat op de manier van denken bij kinderen. Bij het schrijven van dit stuk stuitte ik wel op een probleem: ik kon nauwelijks materiaal vinden dat beschrijft hoe basisschoolkinderen denken en dan in het bijzonder over hoe zij wetenschap ervaren. Uiteindelijk heb ik in een lesboek 1 van de pabo een korte omschrijving van denkwijzen van kinderen gevonden. Dit is een erg psychologisch en algemeen stuk. Ik heb mijn best gedaan het duidelijk en leesbaar te maken. Een link vanaf de denkwijze naar de chemie heb ik niet kunnen leggen. Ik wilde 1 Samenvatting van van het boek: Vaan, E. de & Marell, J. (1999). Praktische didactiek voor natuuronderwijs (5 e druk). Bussum: Coutinho. 27 januari 2005 bijlage 6, (3)

54 vooral duidelijk maken dat kinderen anders denken en op een andere manier ervaringen verwerken. 2.4 Wat kunt u van de kinderen verwachten? Ondanks dat de chemici zelf kinderen op de basisschool hebben, is de kennis van het kunnen en kennen van de kinderen in verschillende groepen snel weg. De ouder weet waarschijnlijk wel ongeveer wat zijn/haar kind op school doet en leert, maar hij/zij weet niet precies wat de kinderen in iedere groep leren. Dat weet ik zelf natuurlijk ook niet precies. Het overzicht heb ik gebaseerd op een schoolplan dat ik op het Internet heb gevonden. Maar in dat schoolplan zijn alleen de standaard onderwerpen opgenomen, namelijk rekenen en taal; techniek en natuur worden niet genoemd. Daar komt bij dat de kerndoelen van het onderwijs in eindtermen beschreven zijn. Dat wil zeggen dat iedere school voor zichzelf kan bepalen hoe deze kerndoelen worden gehaald. Daartoe maakt elke school een eigen schoolplan. Het is daarom belangrijk dat de gastdocent van tevoren over het kennen en kunnen van de kinderen met de leerkracht overlegd. In deze paragraaf heb ik dus geprobeerd duidelijk te maken dat het erg belangrijk is om met de leerkracht onder andere over de klas en wat de kinderen al weten te overleggen. Het overzicht is vooral bedoeld om een globale indruk te geven wat de kinderen ongeveer leren. Wat bij deze paragraaf mis zou kunnen gaan is dat de ouder het inleidende stuk niet goed leest en het overzicht voor waar aanneemt. Ik hoop dat uit het overzicht zelf het globale ervan vanzelf spreekt. De voorbeelden zijn wel concreet, maar tegelijkertijd vaag genoeg om te laten zien dat het niet altijd precies zo is (hoop ik). 3. Tips bij de voorbereiding en het geven van een chemiegastles De tips zijn opgedeeld in kleine groepjes. Eerst was het een lange lijst van punten. Om het geheel wat overzichtelijker te maken zijn de tips onderverdeeld in verschillende thema s en subkopjes. Omdat je al snel de neiging hebt niet alle tips te lezen maar alleen de voor jou relevante heb ik geprobeerd de titels zo duidelijk mogelijk te maken. Ook heb ik steeds de belangrijkste bovenaan gezet omdat de aandacht in de loop van het lezen verslapt. De lezer heeft zo (hopelijk) toch de meest belangrijkste tips meegekregen. De tips zijn gebaseerd op een aantal verschillende bronnen. Bronnen waren: - Ervaring van Janine van Driel Krol; - Inquiry in Action; een boek van de American Chemical Society (ACS); - Kids and Chemistry; een activity resource manual van de ACS; - Artikelen over science -programma s voor kinderen op universiteiten (speciale activiteiten, voornamelijk in Amerika en Australië); - Reacties op de verstuurde vragenlijsten; - De klankbordgroepbijeenkomst. De meeste tips komen voor in meerdere bronnen. Het is daarom moeilijk te zeggen welke tips uit welke bron afkomstig zijn. Wanneer ik alle tips die ik heb gevonden in de handleiding zou opnemen, zou het een heel boekwerk worden. De tips die ik relevant vind, heb ik opgenomen. Dit zijn vooral tips die ik zelf al had bedacht, waarvan ik bij het lezen dacht: dat is een goede, dat zou ik zelf verkeerd doen, en tips die Janine, Pauline en Arne mij voorlegden. Zoals ik al eerder noemde is het gevaar bij dit hoofdstuk dat de ouder stopt met lezen als hij genoeg tips heeft gezien. Het gaat mis op het moment dat de lezer stopt met het lezen van alle tips, in plaatst van alleen de paragraaf die hij op dat moment aan het lezen was. De lezer mist dan namelijk de tips uit de volgende stukjes over bijvoorbeeld veiligheid. Ik heb de tips namelijk in de volgorde van de les geplaatst. Dat wil zeggen: eerst de voorbereiding, dan de les zelf en als laatste de veiligheid bij de proeven. 3.1 Hoe kunt u een les plannen? Bij de cursus didactiek en communicatie heb ik geleerd dat het heel belangrijk is een les goed voor te bereiden, liefst met tijdsplanning. In zo n planning schat je in hoeveel tijd je aan ieder onderdeel wilt besteden, geef je aan wat je op dat moment doet en wat je op dat moment van de leerlingen verwacht. Op aanraden van Erik heb ik in het tijdschema ook de 27 januari 2005 bijlage 6, (4)

55 activiteit van de leerling opgenomen. Dat is handig omdat je dan kunt zien hoe lang de kinderen moeten luisteren, en of dat niet te lang is. Ik heb de lesplanning in de handleiding gestopt om de ouder op een korte manier te laten zien dat een uur heel weinig is. Om een lesuur zo goed mogelijk te vullen is een planning dus noodzakelijk. Als je geen goede planning hebt, of je er niet goed aan houdt, kom je aan het einde van de les in de knoop. Het is voor alle partijen vervelend als de les uitloopt. Het kan zijn dat een ouder hier niet het belang van in ziet. Daarom heb ik het belang van een tijdsplanning benadrukt in verschillende delen van de handleiding. Een ander probleem kan zijn dat de lezer het plan letterlijk overneemt. Dan is het minder spontaan en dat merken de kinderen. 3.2 Wat is belangrijk bij de voorbereiding van de les? Het geven van een chemiegastles begint eigenlijk al bij de voorbereiding. Zoals ik eerder al heb genoemd, zijn de tips in subparagrafen opgedeeld. Het geheel moet zo overzichtelijker zijn. Ik heb mijn best gedaan de tips in een logische volgorde neer te zetten. De voorbereiding heb ik gesplitst in: overleg met de docent, praktische voorbereiding en op school. Tips voor het overleg en de praktische voorbereiding zijn grotendeels van de klankbordgroep afkomstig. Tijdens die bijeenkomst werd duidelijk dat ouders vaak niet weten waar ze materialen vandaan kunnen halen, en dat een goed en helder overleg met de leerkracht erg belangrijk is. Ook heb ik een aantal tips uit de boeken van de ACS en de RSC gehaald/overgenomen, onder andere een aantal punten die met de docent overlegd kunnen worden. 3.3 Wat is tijdens de les belangrijk? Hier zijn vooral tips als: zorg dat er veel te zien en te doen is voor de leerlingen, laat de kinderen zelf dingen doen en betrek de kinderen actief bij de les. Ook deze tips zijn onderverdeeld in subparagrafen, namelijk: lesindeling, woordgebruik en interactie en gedrag. De tips in deze paragraaf zijn voornamelijk afkomstig uit de boeken van de ACS en de RSC. Ook heb ik informatie uit de cursus didactiek en communicatie gehaald. Sommige tips zijn in de klankbordgroep extra benadrukt, zoals: gebruik simpele woorden en doe proeven in de les (zie ook de notulen van de klankbordgroepbijeenkomst, bijlage X van het ). Een groot aantal tips in deze paragraaf is genoemd in verschillende bronnen. Voorbeelden van tips die specifiek uit boeken van de ACS komen zijn: zorg ervoor dat alle kinderen bij de les betrokken worden, niet alleen de slimme of de kinderen met een grote mond; gebruik eenvoudige taal; complimenten werken beter dan berispingen. 3.4 Waar moet u op letten bij het doen van experimenten? Op verschillende plaatsen in de handleiding komt naar voren dat het doen van experimenten in de les erg belangrijk is. Experimenten kunnen dienen als visuele ondersteuning en als afwisseling van lesmethode; theorie afgewisseld met praktijk is belangrijk omdat sommige kinderen meer van theorie opsteken en andere meer van iets zelf doen. Dit heb ik geleerd tijdens didactiek en communicatie, en van verschillende mensen gehoord. Ik kan mij goed vinden in dit statement. Maar ook aan het doen van experimenten zijn een aantal voorwaarden verbonden. Behalve veiligheid zijn ook de instructie en de aard van de proef belangrijk. Veiligheid is in een aparte paragraaf geplaatst omdat het zo belangrijk is. Om ervoor te zorgen dat de leerlingen de experimenten ook echt leuk vinden, moeten deze gemakkelijk uitvoerbaar zijn. Een goede instructie is dus noodzakelijk. Om een goede instructie te kunnen geven zijn een aantal tips in een subparagraaf genoemd. Deze tips zijn voornamelijk gebaseerd op de ervaring van een aantal gastdocenten en de ervaring van C3. Bij de uitvoering van de proeven is het belangrijk dat de ouder het overzicht in de klas bewaard en dat de kinderen zich niet gaan vervelen. 3.5 Welke veiligheidsmaatregelen moet u nemen in de klas? Veiligheid is een belangrijk punt in de les en bij experimenten. Om aan te geven dat het een belangrijke rol speelt in een gastles zijn de tips bij dit onderwerp in een aparte paragraaf 27 januari 2005 bijlage 6, (5)

56 geplaatst. Eerst had ik het idee dat dit een redelijk overbodig stuk was. Maar inmiddels ben ik wel tot de conclusie gekomen dat ouders niet zo snel stilstaan bij alle mogelijke dingen die fout kunnen gaan. Dit kwam mede door de klankbordgroep waar een ouder tips gaf waar anderen nog niet over nagedacht hadden. Ik heb uit eigen ervaring ontdekt dat wanneer je er niet op gewezen wordt, je snel geneigd bent dingen over het hoofd te zien. Ook deze lijst met tips werd erg lang (uiteindelijk). Daarom heb ik deze ook in subparagrafen verdeeld: algemeen, regels in de klas en materiaal. Om het overzicht te bewaren tijdens de les en vooral tijdens de experimenten zijn regels in de klas belangrijk. Ik heb een aantal voorbeelden van regels genoemd, veel op aanraden van Janine. Verder heb ik nog eens een subparagraaf voor materiaal gemaakt. Uit praktische overweging, voor herkenning en voor de veiligheid is het belangrijk dat de ouder zoveel mogelijk gebruik maakt van huis-, tuin-, en keukenchemicaliën. Ook hier staat weer een aantal tips die ik pas heb toegevoegd toen ik besefte dat je snel dingen over het hoofd ziet. Iets dat voor C3 heel vanzelfsprekend is, is dat niet per se voor de ouder (bijvoorbeeld het gebruik van plastic hulpmaterialen). Hierbij had ik juist zelf het idee dat het heel logisch was, tot ik het voorlegde aan andere mensen die het niet bedacht hadden. Wat mis kan gaan bij deze paragraaf is dat de ouder hetzelfde denkt als ik in het begin. Namelijk dat ze het wel weten en dus niet hoeven te lezen, maar als je het dan leest blijken er toch meer tips te zijn dan je zelf had bedacht. 4. Inhoud van de les Er zijn al veel websites waar chemische onderwerpen en experimenten voor kinderen uitgediept zijn. In dit hoofdstuk zijn de onderwerpen en de daar aan gerelateerde experimenten in aparte paragrafen besproken. In een eerdere versie waren de links en de experimenten wel genummerd maar nog niet aan elkaar gekoppeld. Bij de onderwerpen stonden ook wel nummers maar geen verwijzing waar die nummers op sloegen of waar ze naar verwezen. Om het geheel te verduidelijken heb ik een aantal opties geprobeerd, onder andere een matrix waarin alle onderwerpen, experimenten en links opgenomen waren. Deze matrix was niet haalbaar. Uiteindelijk is gekozen voor de optie die er nu ligt. Een verwijzing naar de links en de experimenten bij de onderwerpen zelf en in het inleidende stukje bij de onderwerpen. Verder zijn de links apart genoemd en zijn ze in de tabel voor de experimenten verwerkt. Ik ben mij ervan bewust dat het Internet een dynamisch medium is. Hiermee bedoel ik dat websites snel komen en gaan, links veranderen en verdwijnen snel. Het is hierdoor moeilijk de handleiding up-to-date te houden. Toch denk ik dat de links wel een redelijke tijd zullen blijven bestaan. De websites waarnaar verwezen wordt, zijn van grotere organisaties die niet zomaar van site zullen veranderen of failliet zullen gaan. Er zal, naar mijn idee, altijd wel een overgangsperiode zijn, en de websites zijn volgens mij gemakkelijk terug te vinden. 4.1 Wat zijn geschikte onderwerpen? In de inleiding is gemeld dat het onderwerp van de gastles moet aansluiten bij de belevingswereld van de kinderen. Een onderwerp voor de gastles is daarom geschikt als het de kinderen aanspreekt. Zelf vind ik het vaak moeilijk een geschikt onderwerp te bedenken en ik kan mij dan ook voorstellen dat een ouder daar eindeloos lang mee bezig zou zijn. Om de ouder op weg te helpen heb ik ideeën opgedaan op de website van C3 en op wondernet, een website van de ACS. Bij ieder onderwerp heb ik geprobeerd een aantal passende experimenten te vinden en een link voor meer informatie. Ook staat nu bij ieder onderwerp waar de nummers achter experimenten en links naar verwijzen. Als laatste staat, op aanraden van Erik, een non-voorbeeld genoemd: een onderwerp dat niet geschikt is voor een chemiegastles op de basisschool. Het genoemde onderwerp is moleculen en atomen. Experts zijn van mening dat dit moeilijke begrippen zijn, ze worden pas op de middelbare school geïntroduceerd (ongeveer in de 2 e of 3 e klas). Ook zijn er volgens mij veel volwassenen die wel de woorden kennen maar eigenlijk niet precies weten wat deze inhouden. De gastdocent zal als chemicus wel de betekenis van atomen en moleculen kennen, maar het is lastig om in korte tijd begripsvorming bij deze termen te 27 januari 2005 bijlage 6, (6)

57 krijgen. Op de middelbare school worden tenminste twee lessen besteed aan het leren van atomen en moleculen. Vervolgens gaat de lesstof verder met deze pasgeleerde begrippen. In een gastles zou dat betekenen dat er een vervolg moet komen. Ik ben van mening dat de begrippen moleculen en atomen te moeilijk zijn voor kinderen op de basisschool. Het nonvoorbeeld is niet vanzelfsprekend omdat het voor de meeste mensen moeilijk is te beseffen dat voor jouw vanzelfsprekende dingen niet voor iedereen zo eenvoudig zijn. Het gevaar bestaat dus dat de gastdocent, die vertrouwd is met moleculen en atomen, er vanuit gaat dat dit gemakkelijk is en dat de kinderen dit snel begrijpen. Hij/zij vergeet dan dat hij/zij er zelf waarschijnlijk ook vrij lang over heeft gedaan om deze begrippen te beheersen. 4.2 Wat zijn geschikte experimenten? Eigenlijk zijn experimenten onlosmakelijk verbonden met een chemieles. Maar niet alle experimenten zijn geschikt voor een dergelijke les. De experimenten die minder geschikt zijn voor de leerlingen om zelf te doen, maar wel in de les passen, zijn als demonstratieproef gegeven. Het grootste deel van de experimenten staat op de website van C3 of op wondernet. Bij elk experiment is aangegeven of het experiment geschikt is voor de hele basisschool of alleen voor de hoogste klassen (vanaf groep 6). Ook heb ik bij alle experimenten die ik van een website heb gehaald, de link erbij vermeld. Omdat de handleiding digitaal beschikbaar komt, kan de ouder dan meteen op de link klikken en kijken of het is wat hij/zij zoekt. Demonstratieproeven De proeven die hier genoemd zijn, vind ik beter geschikt als demonstratieproef dan als zelfstandige proef (leerlingexperiment). Hierbij heb ik vooral gelet op de materialen en uitvoering van de proef. Als bij de uitvoering meer ingewikkelde handelingen worden verricht of een uitleg gewenst is (bijvoorbeeld bij de vulkaan) denk ik dat dit beter als demonstratie kan dienen. De tabel is bijgevoegd om het overzichtelijker te maken. Omdat dit er niet zo veel zijn heb ik deze niet op onderwerp gesorteerd. Wel is bij elk experiment kort aangegeven wat er gebeurd bij die proef. De ouder kan dan snel zien of hij/zij de proef interessant genoeg vindt om er meer informatie over op te zoeken. Leerlingexperimenten De lijst met experimenten die ik geschikt vind voor een chemiegastles is zo lang dat ik deze heb onderverdeeld in verschillende thema s. In elk thema is (ongeveer) een vaste volgorde aangebracht; als eerste zijn de proeven van de C3/kids-website genoemd, vervolgens van de algemene C3-website en als laatste de experimenten van wondernet. Ook hier heb ik weer bij ieder experiment een korte uitleg gegeven zodat de ouder voor zichzelf kan inschatten of de proef geschikt is voor zijn/haar les. 5. Meer informatie Dit hoofdstuk lijkt mij erg nuttig. De ouder heeft al een behoorlijke hoeveelheid algemene informatie uit de handleiding kunnen halen. Om één van de aangegeven experimenten te kunnen doen is het noodzakelijk een website te raadplegen voor het voorschrift. Desondanks zijn tips voor meer informatie altijd welkom, vandaar dit hoofdstuk. 5.1 Waar kunt u de genoemde experimenten vinden? Onder deze titel kan de ouder de websites vinden die ook in de experimententabel staan. De reden dat ik de websites hier nog eens genoemd heb is omdat in deze paragraaf iedere website van een korte uitleg is voorzien. Ik heb geprobeerd zo goed mogelijk samen te vatten wat er op elke site te zien is. De nummers van de links in deze paragraaf komen overeen met de nummers bij de onderwerpen. 27 januari 2005 bijlage 6, (7)

58 5.2 Wilt u meer doen in uw les? Neem dan een kijkje op de volgende websites: Ook hier noem ik websites die kunnen helpen bij het geven van een chemiegastles. Omdat het eigenlijk een vervolg is op de vorige paragraaf heb ik doorgenummerd. De websites die ik hier heb genoemd, zijn bedoeld als extra informatie. In het beschrijvende tekstje erbij heb ik geprobeerd aan te geven wat de website ongeveer inhoud. Ik denk dat ik zelf de website van ontdekplek het meest interessant vind. 5.3 Welke leuke boeken zijn er over chemie voor kinderen? Hier heb ik een selectie boeken gegeven. Het zijn boeken die ik zelf heb gebruikt en/of die zijn aangeraden door C3. Zelf vind ik de boeken the best of wonderscience van de ACS het leukste, het boek kids&chemistry activity resource manual heb ik het meest gebruikt. Op aanraden van Arne heb ik ieder boek van een korte omschrijving voorzien zodat de lezer niet het boek hoeft te zoeken om te kijken of het leuk is. Bij ieder boek, is zover mogelijk, ook de prijs gegeven zoals deze op het web gegeven was. Om te voorkomen dat C3 aansprakelijk wordt gesteld voor de prijzen, heb ik er voor gekozen een voetnoot toe te voegen. In deze voetnoot staat de maand en het jaar waarin die prijzen gelden. Ook is bij ieder boek vermeld waar deze te bestellen is zodat de mensen dat zelf kunnen doen en niet afhankelijk zijn van C3. Bijlagen Bij de handleiding heb ik drie bijlagen gevoegd. De informatie hierin is in de bijlage gevoegd omdat het of niet in de handleiding past (de brief) of het teveel ruimte inneemt (de voorbeeldles). Per bijlage: Voorbeeldles: Eigenlijk wilde ik deze er niet in omdat ik bang ben dat de chemische ouder deze les letterlijk overneemt, terwijl ik juist vind dat de ouder zelf een leuke les in elkaar moet zetten. Van verschillende kanten hoorde ik echter dat er toch wel een voorbeeldles in moest. Het gevolg daarvan was dat ik eerst een heel korte voorbeeldles had beschreven, maar die later toch meer heb uitgewerkt op aanraden van Pauline. Brief voor de docent: Deze wilde ik er wel in, en de docenten ook. Hier heb ik concreet samengevat wat ik in paragraaf 3.2 heb verteld. Ik hoop dat de ouders wel een brief naar de docent sturen, hoeft niet per se deze te zijn, maar dit is meer om een idee te geven. Checklist: Deze is als afsluiter. Hierin zijn de 10 belangrijkste punten samengevat met een checkbox ervoor zodat je kunt afvinken waar je aan voldoet. 27 januari 2005 bijlage 6, (8)

59 Bijlage 7: Werkbladen rodekoolproef Simon: 27 januari 2005 bijlage 7, (1)

60 27 januari 2005 bijlage 7, (2)

61 Ellen: 27 januari 2005 bijlage 7, (3)

62 Bijlage 8: flyer over de handleiding Chemical Adventure, iets voor u? Wat is Chemical Adventure? Chemical Adventure is een handleiding voor chemische ouders waarmee zij een chemiegastles op de basisschool kunnen voorbereiden. Hiermee wil C3 chemici motiveren een chemiegastles te geven bij hun kind in de klas. Waarom een chemiegastles? Natuur- en techniekonderwijs spelen een steeds grotere rol in het basisonderwijs. Kinderen vinden het vaak leuk om zelf dingen te proberen en te ontdekken. Dit maakt scheikunde zo geschikt voor het basisonderwijs. Bovendien komt met een gastles een deskundige in de klas. Meer informatie? De handleiding is op dit moment nog in ontwikkeling. Houd voor meer informatie de website in de gaten: onder voor ouders. Twee meiden maken hun eigen badzout tijdens een chemieles. Gastouder Ine van Maarseveen: De kinderen waren niet te stoppen. Ze wilden zelfs nablijven om alle proeven af te maken! Een voorbeeld van kruipende kleuren. Gastouder Tineke Blom: De kinderen associeerden chemie met gekke professoren en leuke proefjes. 27 januari 2005 bijlage 8, (1)