HOOFDSTUK 2: DE WERKING VAN DE MARKT HET PRIJSMECHANISME

Transcriptie

1 HOOFDSTUK 2: De werking van de markt 1 HOOFDSTUK 2: DE WERKING VAN DE MARKT HET PRIJSMECHANISME 1. DE VRAAG 1.1. De individuele vraag Algemeen: q i,x V = f i (p x, p a, p b,, y, gezinsgrootte, seizoen, ) = vraag van individu i naar goed x = prijs van goed x p a, p b = prijzen van andere goederen y = inkomen V q i,x p x in wat volgt, noteren we p en q, met p = p x en q = q x ceteris paribus: bv. (p a, p b,, y, gezinsgrootte, seizoen, ) = cte Partieel: q i V = f i (p; p a, p b,, y, gezinsgrootte, seizoen, ) q i V = f i (p) De vraag van individu i naar een goed geeft weer hoeveel eenheden individu i van het goed wil kopen tegen verschillende prijzen van het goed. invers: q i V = a - bp lineaire vraag met negatief verband tussen p en q V p = a - 1 q i b b

2 HOOFDSTUK 2: De werking van de markt 2 grafisch: p a b dq dp (q = 0) 0 dp dq (p = 0) dq V i rico vraagfunct ie = = b = = = dp 1 dp rico inverse vraagfunct ie b dq V i d ( wat op de verticale as van de figuur staat ) dp 1 helling = = V = = d ( wat op de horizontal e as van de figuur staat ) dq b a q i 1 V dqi dp 1.2. De marktvraag = som van hoeveelheden gevraagd door elke afnemer bij een willekeurige prijs = de horizontale som van de individuele vraagfuncties bijvoorbeeld: V 1 V 2 V m p 10 p p q V 1 : q V 1 = 10 - p V 2 : q V 2 = 5 - p marktvraag: 0 p 5: q V = 15-2p 5 p 10: q V = 10 p q q

3 HOOFDSTUK 2: De werking van de markt 3 2. HET AANBOD 2.1. Het individueel aanbod Algemeen: q i,x A = g i (p x, p k, p l,, t, technologie, ) A q i,x p x = aanbod van producent i van goed x = prijs van goed x p k, p l = prijzen van de inputs t = belastingen in wat volgt, noteren we p en q, met p = p x en q = q x ceteris paribus: bv. (p k, p l,, t, technologie, ) = constant Partieel: q i A = g i (p; p k, p l,, t, technologie, ) q i A = g i (p) Het aanbod van producent i van een goed geeft weer hoeveel eenheden de producent wil verkopen tegen verschillende prijzen van het goed. q i A = - a + bp lineair aanbod met positief verband tussen p en q grafisch: invers: p = a + 1 q i A b b p (q = 0) (p = 0) -a 0 a b dp dq q

4 rico aanbodfunctie = helling = dq A i dp = b = 1 1 b 1 dp dq A i d(wat op de verticale as van de figuur staat) = d(wat op de horizontale as van de figuur staat) 2.2. Het marktaanbod = de horizontale som van de individuele aanbodfuncties = HOOFDSTUK 2: De werking van de markt 4 1 = rico inverse aanbodfunctie dp dq A i = 1 b = 1 dq A i dp 3. MARKTEVENWICHT q V = q A p A P* E* V q* q

5 HOOFDSTUK 2: De werking van de markt 5 4. DE PRIJSELASTICITEIT VAN VRAAG EN AANBOD 4.1. Bewegingen op de vraag: prijselasticiteit van de vraag Boogprijselasticiteit meet de relatieve verandering van de gevraagde hoeveelheid t.o.v. de relatieve verandering van de prijs q ε V p = q 1 met q = q 2 - q 1 ; p = p 2 - p 1 p ε V p [ -, 0 ] t.g.v. het negatieve verband tussen p en q op de vraagcurve p Puntprijselasticiteit meet een zeer kleine relatieve verandering van de gevraagde hoeveelheid t.o.v. de zeer kleine relatieve verandering van de prijs in 1 punt van de vraagcurve gemeten ε p V = dq. p ε p V [ -, 0 ] dp q dq/dp is hetzelfde voor elk punt op dezelfde lineaire vraagrechte p A D ε V p = - (q = 0, dq/dp < 0) elastisch deel van de vraagrechte B ε V p = - 1 (midden van de vraagrechte) inelastisch deel van de vraagrechte ε p V = 0 (p = 0) O E C q

6 HOOFDSTUK 2: De werking van de markt Perfect elastische en perfect inelastische vraagrechte p Perfect inelastisch Boogprijselasticiteit: ε p V =0 ( q=0) Puntprijselasticiteit: ε p V =0 (dq/dp =0) Perfect elastisch Boogprijselasticiteit: ε p V = - ( p=0) Puntprijselasticiteit: ε p V = - (dq/dp = - ) q Verband tussen prijselasticiteit van de vraag en de uitgaven. v Op het inelastisch deel van de vraagcurve, ε p < 1,bewegen prijs en totale ontvangsten in dezelfde richting. v Op het elastisch deel van de vraagcurve, ε p > 1, bewegen prijs en totale ontvangsten in tegenovergestelde richting Bewegingen op de aanbodcurve: prijselasticiteit van het aanbod Boogprijselasticiteit q ε A p = q 1 p p 1 ε A p [ 0, + ] t.g.v. het positieve verband tussen p en q op de aanbodcurve

7 HOOFDSTUK 2: De werking van de markt Puntprijselasticiteit ε p A = dq. p ε p A [ 0, + ] dp q dq is hetzelfde voor elk punt op dezelfde lineaire aanbodrechte dp Perfect elastische en perfect inelastische aanbodrechte p ε p Α = 0 ε p Α = + q

8 HOOFDSTUK 3 1 HOOFDSTUK 3: VRAAG EN AANBOD IN WERKING 1. VERSCHUIVINGEN VAN VRAAG EN AANBOD bijvoorbeeld aanbodcurve verschuift naar links: aanbodschok Efect op p (gelijkaardige analyse om effect op q te analyseren)? 1) stijgt p het meest als het aanbod elastischer of inelastischer is? 2) stijgt p het meest als de vraag elastischer of inelastischer is? A A 1 : perf. elas.: ε p = + (elk punt) V V 1 : perf. elas.: ε p = + (elk punt) A A 2 : perf. inelas.: ε p = 0 (elk punt) V V 2 : perf. inelas.: ε p = 0 (elk punt) effect op p is grootst bij A 2 (perfect inelastisch) effect op p groter naarmate A inelastischer is effect op p is grootst bij V 2 (perfect inelastisch) effect op p groter naarmate V inelastischer is p A 2 A 2 p V 2 A.E 2 E 2. A. E 1,2 = E 1 A 1 = A 1 E 1.. E 1,2 V 1 V q Het effect van de aanbodschok is afhankelijk van de elasticiteit van V en A. q 2. OVERHEIDSOPTREDEN 2.1. Niet-marktconform overheidsoptreden de vrije prijsvorming wordt geblokkeerd

9 HOOFDSTUK 3: Vraag en aanbod in werking Prijsregulering (minimum-/maximumprijs) voorbeeld: de maximumprijs de maximumprijs is bindend als p max < p* doel: de overheid beschermt de consumenten tegen de te hoge prijzen bv.: maximum-huurprijs p A p* p max M N V q Het punt M wordt het transactiepunt: het aanbod (= de korte zijde van de markt) bepaalt de markt. Vraagoverschot (= MN) kan weggewerkt worden via de zwarte markt (p > p max ) Hoeveelheidsregulering (q min, q max ) voorbeeld: q max de maximumhoeveelheid is bindend als q max < q* q max de nieuwe aanbodcurve wordt BMN p 1 wordt de nieuwe prijs (V = A bij q max ) controle is nodig aangezien bij p 1 de hoeveelheid die de producenten willen afzetten groter is dan wat ze mogen afzetten (afstand NK)

10 HOOFDSTUK 3: Vraag en aanbod in werking 2 p p 1 p* N A bij q max K A B M q max q* V q 2.2. Marktconform overheidsoptreden belastingen en subsidies (subsidie = negatieve belasting) de vrije prijsvorming blijft gehandhaafd Soorten belastingen a) Accijns = belasting, uitgedrukt als een vast bedrag per fysieke eenheid van het product (bv. liter) p c = p p + t (de accijns drijft een wig tussen p c en p p ter grootte van t) b) Waardebelasting = belasting, uitgedrukt in verhouding tot de prijs van het goed bv. BTW p c = ( 1 + τ ) p p opmerking: waardebelasting wordt uitgedrukt als een percentage van de producentenprijs Uitgewerkt voorbeeld: accijns op de consument = p p + t p p = p = marktprijs = snijpunt van vraag en aanbod na belasting voor belasting: q V = a - bp c ( p c = p p = p voor belasting) p c

11 HOOFDSTUK 3: Vraag en aanbod in werking 3 p c = a - 1 q V (intercept op de p-as = a/b) b b na belasting: q V = a - b ( p p + t ) ( p p = p ) p p = a - 1 q V - t (intercept op de p-as = a - t) b b b Accijns op de consument = evenwijdige (dp/dq =constant) en verticale (over de p-as) verschuiving van de vraag naar beneden met het bedrag t. Evenwicht voor belasting: q v = f (p c ) = q A = g (p p ) geen probleem aangezien p = p c = p p Evenwicht na belasting: q v = f (p c ) = f (p p + t) = q A = g (p p ) alles wordt uitgedrukt in p p = p = marktprijs grafisch: p a b A a - t b p 1 c p 0 = p 0 c = p 0 p p 1 = p 1 p C P t E E C = belastingsbijdrage van de consument P = belastingsbijdrage van de producent C + P = belastingsopbrengst van de overheid V V q 1 q 0 a - bt a q p 0 = marktprijs voor belasting ( = p c 0 = p p 0 ) p c 1 ligt op de vraagcurve voor belasting p p 1 ligt op de aanbodcurve voor belasting p p 1 = marktprijs na belasting = p 1 (zie boven)

12 HOOFDSTUK 3: Vraag en aanbod in werking Verdeling van de belastingsbijdrage over consument/producent Belasting = nadeel voor consument als p 1 c > p 0 c en/of nadeel voor producent als p 1 p < p 0 p grootte van de belastingsbijdrage = f (prijselasticiteit van V en A) Hoe inelastischer een marktzijde, hoe meer nadeel (voordeel) ze heeft bij een belasting (subsidie) illustraties: accijns op de consument a) perfect inelastische vraag p V = V p 1 c p 1 p = p 1 = p 0 c = p 0 p = p 0 C t E = E A q 0 = q 1 q C: nadeel van de belasting voor de consument (de producent heeft in dit voorbeeld geen nadeel van de belasting)

13 HOOFDSTUK 3: Vraag en aanbod in werking 5 b) perfect elastische vraag p A p 1 c = p 0 = p 0 c = p 0 p P E t V p 1 = p 1 p E V q 1 q 0 q P: nadeel van de belasting voor de producent (de consument heeft geen nadeel van de belasting in dit voorbeeld) c) perfect inelastisch aanbod p A p 0 = p 0 c = p 0 p = p 1 c p 1 = p 1 p P E E t V q 1 = q 0 V q

14 HOOFDSTUK 3: Vraag en aanbod in werking 6 d) perfect elastisch aanbod p V V p 1 c p 1p = p 0 c = p 0 p = p 0 = p 1 C E E t A q 1 q 0 q

15 HOOFDSTUK 4: De consument 1 HOOFDSTUK 4: DE CONSUMENT 1. BEPALENDE FACTOREN VAN DE INDIVIDUELE VRAAG cfr H2: de algemene vraagfunctie van een individuele consument (i) naar een goed: q i V met = f i (p, p a, p b,, y, seizoen, gezinsgrootte, ) = de gevraagde hoeveelheid van individu i naar het goed p = prijs van het goed p a, p b = prijzen van andere goederen y = inkomen q i V in H4: gevolgen van wijzigingen in de economische variabelen op de gevraagde hoeveelheid prijzen en inkomen

16 HOOFDSTUK 4: De consument Wijzigingen in de eigen prijs p {(p a, p b,, y, seizoen, ) = cte} Eigen prijselasticiteit van de vraag (zie ook H2): q ε V p = q 1 = q. p 1 met q = q 2 - q 1 ; p = p 2 - p 1 p p q 1 ε V p [ -, 0 ] p 1 ε V p kan ook als puntelasticiteit geschreven worden 1.2. Wijzigingen in het inkomen y {(p, p a, p b,, seizoen, ) = cte} Inkomenselasticiteit van de vraag: q ε V y = q 1 = q. y 1 met q = q 2 - q 1 ; y = y 2 - y 1 y y q 1 ε V y kan ook als puntelasticiteit geschreven worden y 1 ε y V > 0 : normaal goed (y q V ) 1 > ε y V > 0 : noodzakelijk goed (y q V ) bv. bier ε y V > 1 : luxegoed (y q V ) bv. wijn ε y V < 0 : inferieur goed (y q V ) bv. witte producten relatie inkomenselasticiteit - budgetaandeel budgetaandeel: w i = p i q i ε y V = q / q 1 y y / y 1 stel y dan q V ε y V > 1 (luxe) w q V 1 > ε y V > 0 (noodzakelijk) w q V ε y V < 0 (inferieur) w

17 HOOFDSTUK 4: De consument 3 Engelcurven goed 1: noodzakelijk goed 2: luxe goed 3: inferieur y y y q q q w w w q q q y y y w w w y y y Noodzakelijk goed Luxegoed Inferieur goed

18 HOOFDSTUK 4: De consument Wijzigingen in p van andere goederen {(p,, y, seizoen, ) = cte} Kruiselingse prijselasticiteit: q x ε V x,b = q x1 p b (ε V x,b kan ook als puntelasticiteit geschreven worden) p b1 ε V x,b > 0 : substituten bv. frieten en kroketten p friet q V friet q V kroketten ε V x,b < 0 : complementen bv. kopjes thee en suiker p thee q V thee q V suiker ε x,b V = 0 : onafhankelijke goederen bv. brood en benzine p brood q V brood q V benzine cte

19 HOOFDSTUK 4: De consument 5 2. DE KEUZE VAN DE CONSUMENT 2.1. De Budgetbeperking budgetverzameling = verzameling van alle betaalbare goederenbundels. Algebraïsch: p 1 q 1 + p 2 q 2 y met p 1, p 2 en y gegeven budgetrechte = verzameling van alle bundels waarbij de consument zijn budget volledig opgebruikt. Algebraïsch: p 1 q 1 + p 2 q 2 = y met p 1, p 2 en y gegeven Grafisch: q 2 y/p 2 q 2 = y - p 1 q 1 p 2 p 2 helling = dq 2 = -p 1 dq 1 p 2 budgetrechte y/p 1 q 1 De ligging en de helling van de budgetrechte worden bepaald door p 1, p 2 en y.

20 HOOFDSTUK 4: De consument 6 Verschuivingen van de budgetrechte (a) y q 2 y /p 2 y/p 2 helling = - p 1 p 2 blijft gelijk 0 y/p 1 y /p 1 q 1 (b) p 1 q 2 y/p 2 helling verandert: - p 1 / p 2 <=> - p 1 / p 2 0 y/p 1 y/p 1 q 1 (c) p 1, p 2 (stijgen proportioneel gelijk) q 2 y/p 2 helling blijft gelijk: - p 1 / p 2 <=> - λp 1 / λp 2 y/p 2 0 y/p 1 y/p 1 q 1

21 HOOFDSTUK 4: De consument De voorkeuren van de consument veronderstellingen (a) Niet-verzadiging -meer van beide goederen is beter -meer van één goed, evenveel van het andere goed, is steeds beter (b) Volledigheid alle goederenbundels kunnen door de consument geordend worden volgens zijn voorkeur (c) Transitiviteit voorkeur van de consument kan op een logische en consistente wijze geformuleerd worden. X f Y en Y f Z X f Z X Y en Y f Z X f Z X Y en Y Z X Z met f : beter dan : indifferent Implicatie: tekening: indifferentiecurven van één en dezelfde consument kunnen elkaar niet snijden X Y én X Z Y Z maar Y f Z (meer is beter) tegenspraak q 2 X Y 0 Z I 2 I 1 q 1

22 HOOFDSTUK 4: De consument 8 De marginale substitutievoet Definitie: De MSV geeft weer in welke mate een verandering in de hoeveelheid van goed 1 gecompenseerd moet worden met een verandering in de hoeveelheid van goed 2, opdat de nieuwe bundel even goed is als de oude bundel. Grote wijzigingen: MSV = q 2 q 1 Kleine wijzigingen: MSV = dq 2 = - U(q 1,q 2 )/ q 1 dq 1 U(q 1,q 2 )/ q 2 helling van de raaklijn aan de indifferentiecurve MSV < 0 en MSV fl daalt bij convexe indifferentiecurven q 2 A -1 A -1/2 0 B B q 1

23 HOOFDSTUK 4: De consument 9 MSV < 0 omdat beide goederen gewenst zijn MSV : helling van de raaklijn in A : q 2 groot, q 1 klein voor een extra eenheid van goed 1 wil de consument veel afstaan in termen van goed 2. in B : q 2 klein, q 1 groot voor een extra eenheid van goed 1 wil de consument al minder afstaan in termen van goed Evenwicht van de consument Gegeven zijn budget en zijn voorkeuren, kiest de consument een goederenbundel die: (1) Betaalbaar is: aan sparen wordt geen positieve waarde gehecht en beide goederen zijn gewenst optimale bundel op budgetrechte (2) Op een zo hoog mogelijke indifferentiecurve ligt q 2 A F E I 3 0 G I 1 B I 2 q 1 optimale bundel in E (budgetrechte raakt indifferentiecurve)

24 HOOFDSTUK 4: De consument 10 in E geldt: (1) helling indifferentiecurve = helling budgetrechte MSV = - U(q 1,q 2 )/ q 1 = - p 1 U(q 1,q 2 )/ q 2 p 2 (2) we bevinden ons op de budgetrechte: Interpretatie y = p 1 q 1 + p 2 q 2 los q 1 en q 2 op uit vergelijking (1) en (2) q 2 A F E I 3 0 G I 1 B I 2 q 1 MSV >, <, = p 1 /p 2 Bereidheid mogelijkheid tot ruilen tot ruilen

25 HOOFDSTUK 4: De consument 11 In G: MSV < p 1 /p 2, bijvoorbeeld MSV = ½ en p 1 /p 2 = 2 Consument is bereid 1 eenheid van goed 1 te ruilen tegen ½ eenheid van goed 2 (nieuwe bundel even goed als oude bundel) Op de markt kan 1 eenheid van goed 1 geruild worden tegen 2 eenheden van goed 2 Consument heeft voordeel bij ruilen van goed 1 tegen goed 2 (komt op hogere indifferentiecurve) bundel G is niet optimaal In E: MSV = p 1 /p 2, consument wordt niet beter van ruilen bundel E is optimaal

26 HOOFDSTUK 4: De consument INKOMENSWIJZIGINGEN en PRIJSWIJZIGINGEN 3.1. Inkomenswijzigingen Oorspronkelijk: Veronderstel: gevolg: resultaat: evenwicht E y budgetrechte verschuift evenwijdig naar rechts evenwicht E' q 2 A q 2 A A E A E E E B B q 1 B B q 1 q 1 en q 2 q 1 en q 2 goed 1: normaal goed goed 1: normaal goed goed 2: normaal goed goed 2: inferieur goed Effect van de inkomenswijziging is afhankelijk van *de voorkeuren van de consument *de helling van de budgetrechte.

27 HOOFDSTUK 4: De consument Prijswijzigingen Oorspronkelijk: Veronderstel: Gevolg: Resultaat: evenwicht E p 1 budgetrechte wentelt (vlakker) evenwicht E' q 2 A y/p 2 E E I I 0 B y/p 1 B y/p 1 q 1 p 1 q 1 (zie slide 2): negatief verband tussen p 1 en q 1 V-curve heeft een negatieve helling (zie H2)

28 HOOFDSTUK 5: De onderneming - bedrijfseconomische aspecten 1 HOOFDSTUK 5: DE ONDERNEMING-BEDRIJFSECONOMISCHE ASPECTEN 1. DE PRODUCTIEFUNCTIE De productiefunctie geeft voor elke hoeveelheid van productiefactoren, de maximale hoeveelheid output weer die technisch haalbaar is. Wij beperken ons tot twee productiefactoren: arbeid en kapitaal. op korte termijn: 1 of meer productiefactoren zijn vast q = f (q A, q K ) op lange termijn: alle productiefactoren zijn variabel q = f (q A, q K ) 2. DE PRODUCTIVITEIT VAN DE PRODUCTIEFACTOREN De productiviteit van een productiefactor verwijst naar de bijdrage van de productiefactor tot de productie. 1) Fysische productiviteit = productiebijdrage in fysieke eenheden 2) Waardeproductiviteit = productiebijdrage in geldeenheden d.i. de fysische productiviteit de outputprijs a) Gemiddelde fysische productiviteit (GFP) = productie per eenheid productiefactor b) Marginale fysische productiviteit (MFP) = hoeveel de output stijgt als de betrokken productiefactor toeneemt met 1 eenheid

29 Gemiddelde fysische productiviteit HOOFDSTUK 5: De onderneming - bedrijfseconomische aspecten 2 GFP A = q / q A GFP K = q / q K Marginale fysische productiviteit Voor grote wijzigingen: MFP A = q / q A MFP K = q / q K Voor kleine wijzigingen: MFP A = q(q A, q K ) q A MFP K = q(q A, q K ) q K grafisch: GFP A = q / q A = helling van de voerstraal aan de productiefunctie MFP A = dq / dq A = helling van de raaklijn aan de productiefunctie

30 2.1. Korte termijn: meeropbrengsten HOOFDSTUK 5: De onderneming - bedrijfseconomische aspecten 3 Op korte termijn (1 of meer productiefactoren vast) q = f (q A, q K ) We vragen ons af: als de variabele productiefactor toeneemt, wat is dan de bijkomende output ( meeropbrengst)? + Hoe evolueert de meeropbrengst (, of constant)? Typisch: variabele meeropbrengsten: door de aanwezigheid van één of meerdere vaste productiefactoren in het productieproces (hier kapitaal), zal de marginale (fysische) productiviteit uiteindelijk dalen. q productiefunctie (1) (2) (3) q A MFP A GFP A GFP A B A C MFP A q A

31 HOOFDSTUK 5: De onderneming - bedrijfseconomische aspecten (1) Bij gelijke toenamen van q A, stijgt q en de productietoename wordt steeds groter = meeropbrengsten (MFP A en MFP A > 0) 4 (2) Meeropbrengsten zijn maximaal (MFP A is maximaal en MFP A > 0) (3) Bij gelijke toenamen van q A, stijgt q en de productietoename wordt steeds kleiner = meeropbrengsten (MFP A en MFP A > 0) MERK OP: als q A > B dan worden de meeropbrengsten en MFP A negatief een onderneming zal nooit voorbij B produceren We leiden ook de GFP A af (helling voerstraal) GFP A zolang q A < C, GFP A bereikt in C een maximum GFP A zodra q A > C BESLUIT: VERBAND MFP A EN GFP A : MFP A > GFP A GFP A MFP A < GFP A GFP A MFP A = GFP A GFP A is constante (dit is een maximum gegeven dat GFP A oorspronkelijk stijgt en dan daalt)

32 2.2. Lange termijn: schaalopbrengsten HOOFDSTUK 5: De onderneming - bedrijfseconomische aspecten 5 Op lange termijn (alle productiefactoren zijn variabel) q = f (q A, q K ) We vragen ons af: als de schaal van de onderneming toeneemt (dit is een gelijke proportionele toename van alle productiefactoren), in welke mate neemt de output dan toe? 3 mogelijkheden: Stel q A, q K verdubbelen (x2), p A, p K veranderen niet dan 3 mogelijkheden: (1) q = 1.5 x q < 2 x q schaalopbrengsten (de output neemt minder dan evenredig toe) (2) q = 2 x q = 2 x q constante schaalopbrengsten (de output neemt evenredig toe) (3) q = 3 x q > 2 x q schaalopbrengsten (de output neemt meer dan evenredig toe)

33 HOOFDSTUK 14: De macro-economische grootheden 1 HOOFDSTUK 14: DE MACRO-ECONOMISCHE GROOTHEDEN 1. DE NATIONALE BOEKHOUDING 1.1. De centrale concepten: BBP en BNP BBP = BNP = de totale marktwaarde van alle finale goederen en diensten die binnen een economie gedurende een bepaalde periode worden voortgebracht. de totale marktwaarde van alle finale goederen en diensten die gedurende een bepaalde periode worden geproduceerd met de productiefactoren (arbeid, kapitaal, grond) die toebehoren aan alle personen die in een bepaald land wonen. BNP = BBP + nettofactorinkomens ontvangen uit het buitenland 1.2. Hoe berekenen? Productiebenadering BBP = som bruto toegevoegde waarde van alle bedrijven + bruto toegevoegde waarde van de overheid (deze wordt berekend aan kostprijs) Inkomensbenadering BNP = netto nationaal inkomen + indirecte belastingen subsidies + afschrijvingen Beschikbare inkomen = netto nationaal inkomen - (inkomens die in ondernemingen of bij overheid blijven) + netto ontvangen transfers - inkomensbelasting

34 HOOFDSTUK 14: De macro-economische grootheden Bestedingsbenadering BNP = C + BINV + G + E Z Met C : consumptiebestedingen van particulieren BINV : bruto-investeringen van de bedrijven G : overheidsbestedingen = overheidsconsumptie + overheidsinvesteringen E : uitvoer van goederen en diensten (bevat ook de factorinkomens ontvangen uit het buitenland; niet i.g.v. BBP) Z : invoer van goederen en diensten (bevat ook de factorinkomens betaald aan het buitenland; niet i.g.v. BBP) 2. NOMINALE EN REELE PRODUCTIE nominaal BBP = BBP in lopende prijzen vb.: BBP van 1996 in lopende prijzen = i P i 96 Q i 96 = P 1 96 Q P 2 96 Q met P i 96 = prijs goed i in 1996 Q i 96 = kwantiteit van goed i geproduceerd binnen de beschouwde economie in 1996 reëel BBP = BBP in constante prijzen vb.: BBP van 1996 in constante prijzen (basisjaar 1986) = i P i 86 Q i 96 = P 1 86 Q P 2 86 Q impliciete BBP-deflator 1996, met basisjaar 1986 = BBP tegen lopende prijzen 100 = i P i Q i BBP tegen constante prijzen i P i Q i 100 meet de evolutie van het prijspeil van alle goederen en diensten N.B.: de BBP-deflator is een prijsindex (zie p. 402) 3. PRIJSINDICES

35 HOOFDSTUK 14: De macro-economische grootheden 3 prijsindex van goed i in jaar t: (P i t /P i 0 ) 100 met P i 0 = de prijs van goed i in het basisjaar prijsindex van een groep van n goederen in jaar t: i w i (P i t /P i 0 ) 100 = w 1 (P 1 t /P 1 0 ) w 2 (P 2 t /P 2 0 ) w n (P n t /P n 0 ) 100 met w i = het gewicht van goed i en i w i = 1 prijsindex van de consumptie (CPI): CPI = i w i 0 (P i t /P i 0 ) 100 met w i 0 = (P i 0 C i 0 )/C 0 C 0 = i P i 0 C i 0 = totale uitgaven voor consumptie in basisjaar (de gewichten zijn gebaseerd op gegevens van het basisjaar) 4. DE BETALINGSBALANS 4.1 Definitie De betalingsbalans geeft een schematisch overzicht van alle transacties van een land of een groep van landen met het buitenland gedurende een bepaalde periode (bijv.een jaar) 4.2. Samenstelling - lopende rekening uitvoer en invoer van goederen en diensten (inclusief inkomens) transfers (inkomensoverdrachten) - kapitaalrekening

36 HOOFDSTUK 14: De macro-economische grootheden 4 financiële transacties (overheid, bedrijven en particulieren) beleggingen (inclusief leningen) directe investeringen - veranderingen in de officiële deviezenreserves Op de betalingsbalans worden verrichtingen geregistreerd die aanleiding geven tot ofwel ontvangsten van buitenlandse deviezen ofwel uitgaven van buitenlandse deviezen. Elke verrichting wordt dubbel geboekt. Bijv. een uitvoertransactie geboekt op de lopende rekening als een deviezenontvangst geboekt op de rekening veranderingen in officiële deviezenreserves als een uitgave van deviezen 5. GROEIVOET 5.1. Definitie De groeivoet van een variabele (X) meet de procentuele verandering van die variabele over een bepaald interval. t Groeivoet X X X t X * 100 = 1 *100 X t t 1 = t 1 t

37 HOOFDSTUK 16: DE ARBEIDSMARKT 1. BEGRIPPEN Brutoloon (w b ): contractueel overeengekomen bezoldiging voor het uitvoeren van een bepaalde arbeidsprestatie Nettoloon (w n ): loon dat werknemer uiteindelijk overhoudt na betalen van zijn bijdrage aan de sociale zekerheid en de inkomensbelasting. Loonkosten (w g ): kosten voor werkgever bestaande uit het brutoloon vermeerderd met de werkgeversbijdrage aan de sociale zekerheid en andere kosten verbonden met een arbeidscontract. Nominale loon (w): het bedrag in geld. Reële loon (w/p): de koopkracht van dat bedrag. 2. HET EVENWICHT OP EEN PERFECT COMPETITIEVE ARBEIDSMARKT N.B.: De sociale zekerheidsbijdragen en de belastingen worden voorlopig buiten beschouwing gelaten w b = w g = w n = w Het individuele aanbod van arbeid Individuele arbeidsaanbod = f(reële loon (+), niet-arbeidsinkomen (-)) Het effect van het reële loon op het individuele arbeidsaanbod vloeit voort uit de keuze van de gezinnen tussen vrije tijd en arbeid.

38 Invloed van niet-arbeidsinkomen op het individuele arbeidsaanbod: w/p A 1 niet-arb ink A 0 0 hoeveelheid arbeid 2.2. De individuele vraag naar arbeid Veronderstel: onderneming maximaliseert haar winst en is prijsnemer op zowel de output- als de arbeidsmarkt Winst maximaal als: w/p MFP A MK A = MWP A w = p. MFP A w/p = MFP A (w/p) 1 E 1 (w/p) 0 E 0 MFP A 0 N 1 N 0 hoeveelheid arbeid Vraagcurve van arbeid komt overeen met de MFP A -curve Factoren die ligging van de individuele vraagcurve van arbeid beïnvloeden: kapitaalvoorraad ( ) MFP A ( ) en dus verschuift vraagcurve van arbeid naar boven (naar beneden) technologische vooruitgang MFP A of en dus verschuift vraagcurve van arbeid naar boven of naar beneden

39 2.3. Het evenwicht op de arbeidsmarkt V N : marktvraag naar arbeid = som van de vraag van alle ondernemingen A N : marktaanbod van arbeid = som van het aanbod van alle gezinnen N: globale hoeveelheid arbeid Veronderstel: volmaakte mededinging op de arbeidsmarkt, dus individuele gezinnen en bedrijven hebben geen invloed op w/p vrije toe- en uittreding op de arbeidsmarkt perfecte informatie over w/p arbeid is homogene dienst Evenwicht op arbeidsmarkt als V N = A N w/p V N A N (w/p) 1 (w/p)* E 0 N* N 1 N 2 N Factoren die de ligging van A N beïnvloeden: niet-arbeidsinkomen (zie slide 1) bevolking op werkbekwame leeftijd participatiegraad bijdrage aan sociale zekerheid (zie slides 4-7) Factoren die de ligging van V N beïnvloeden: kapitaalvoorraad(zie slide 2) technologische vooruitgang (zie slide 2) bijdrage sociale zekerheid (zie slides 4-7) N.B.: Als de arbeidsmarkt perfect concurrentieel is, bestaat er geen onvrijwillige werkloosheid in het globale arbeidsmarktevenwicht. Onvrijwillige werkloosheid is dan alleen mogelijk als (w/p) > (w/p)*. Bijvoorbeeld (w/p) 1 in figuur met onvrijwillige werkloosheid gelijk aan N 1 N 2.

40 3. HET EFFECT VAN DE SOCIALE ZEKERHEID 3.1. Inleiding Veronderstel een perfect competitieve arbeidsmarkt. Aanpak analoog met belasting op producent/consument. Model: V N = f(w g /p) A N = g(w n /p) w g /p = (1 + τ g ) w b /p w n /p = (1 - τ n ) w b /p Voor invoering verplichte werknemersbijdrage en verplichte werkgeversbijdrage: evenwicht A N = V N berekenen geen probleem, want τ n = τ g = 0 en dus w n /p = w g /p = w b /p Verplichte werknemersbijdrage (τ n > 0 en τ g = 0) Evenwicht A N = V N berekenen nu wel een probleem want w n /p w g /p. Oplossing: druk A N en V N uit in termen van w b /p (de marktprijs): A N = g((1 - τ n ) w b /p) aanbodcurve wentelt omhoog (want w b /p > w n /p) V N = f(w b /p), want w g /p = w b /p A N = V N oplossen geeft: (w b /p) 1 = (w g /p) 1 en (w n /p) 1 = (1 - τ n ) (w b /p) 1 (af te lezen op oude aanbodcurve)

41 (w b /p) A N E 1 A N (w b /p) 1 = (w g /p) 1 (w g /p) 0 = (w n /p) 0 = (w b /p) 0 E 0 (w n /p) 1 V N 0 N 1 N 0 N Interpretatie: De aanbodcurve wentelt omhoog van A N naar A N omdat de werknemers, om eenzelfde reëel nettoloon te krijgen, nu een hoger reëel brutoloon nodig hebben

42 3.3. Verplichte werkgeversbijdrage (τ n = 0 en τ g > 0) Evenwicht A N = V N berekenen nu wel een probleem want w n /p w g /p. Oplossing: druk A N en V N uit in termen van w b /p (de marktprijs): A N = g(w b /p), want w n /p = w b /p V N = f((1 + τ g ) w b /p) vraagcurve wentelt omlaag (want w b /p < w g /p) A N = V N oplossen geeft: (w b /p) 1 = (w n /p) 1 en (w g /p) 1 = (1 + τ g ) (w b /p) 1 (af te lezen op oude vraagcurve) W b /p A N (w g /p) 1 (w g /p) 0 = (w n /p) 0 = (w b /p) 0 (w b /p) 1 = (w n /p) 1 E 1 E 0 V N V N 0 N 1 N 0 N Interpretatie: De vraagcurve wentelt omlaag van V N naar V N omdat de werkgever bij elke hoeveelheid arbeid en gelijke loonkosten slechts een lager reëel brutoloon bereid is te betalen.

43 3.4. Verplichte werknemers- én werkgeversbijdrage tegelijkertijd (τ n > 0 en τ g > 0) Evenwicht A N = V N berekenen nu wel een probleem want w n /p w g /p Oplossing: druk A N en V N uit in termen van w b /p (de marktprijs): V N = f((1 + τ g ) w b /p) vraagcurve wentelt omlaag A N = g((1 - τ n ) w b /p) aanbodcurve wentelt omhoog A N = V N oplossen geeft: (w b /p) 1 en (w n /p) 1 = (1 - τ n ) (w b /p) 1 (af te lezen op oude aanbodcurve A N ) (w g /p) 1 = (1 + τ g ) (w b /p) 1 (af te lezen op oude vraagcurve V N ) W b /p (w g /p) 1 A N (w b /p) 1 E 1 A N (w g /p) 0 = (w n /p) 0 = (w b /p) 0 E 0 (w n /p) 1 V N V N 0 N 1 N 0 N

44 4. DE NATUURLIJKE WERKLOOSHEID 4.1. Definities Arbeidsmarkt is in werkelijkheid géén perfect competitieve markt: vakbonden en werkgeversorganisaties hebben invloed op loon geringe arbeidsmobiliteit werkgevers en werkzoekenden hebben geen perfecte informatie arbeid is niet homogeen Een globaal arbeidsmarktevenwicht kan nu samengaan met onvrijwillige werkloosheid (= evenwichtswerkloosheid). natuurlijke werkloosheid in ruime zin = evenwichtswerkloosheid + onevenwichtswerkloosheid evenwichtswerkloosheid (= natuurlijke werkloosheid in enge zin): de werkloosheid waarbij voor iedere werkloze een vacature voorradig is (er is een macro-economisch arbeidsmarktevenwicht, maar niet alle deelmarkten zijn in evenwicht) = frictionele werkloosheid: ontstaat a.g.v. het feit dat het tijd vraagt om een succesvolle koppeling tussen een werkzoekende en een vacature te bewerkstelligen + structurele werkloosheid: ontstaat a.g.v. feit dat in bepaalde sectoren de tewerkstelling afneemt en in andere sectoren toeneemt, maar vraag en aanbod van arbeid niet op elkaar zijn afgestemd. onevenwichtswerkloosheid: ontstaat a.g.v. het feit dat de lonen door wettelijke bepalingen en het gedrag van werkgevers en werknemers, te hoog kunnen zijn om een globaal evenwicht op de arbeidsmarkt mogelijk te maken.

45 Conjuncturele werkloosheid: de bijkomende werkloosheid die resulteert uit een vertraging of een teruggang van de economische activiteit (zie H 21-23) 4.2. Mogelijke verklaring voor evenwichtswerkloosheid (w/p) (w/p) (w/p) A N A N A N (w/p) 2 (w/p) 0 (w/p) 1 V N1 V N0 V N1 V N0 V N O D C B N O B E F N O H G N sector 1 sector 2 alle sectoren Veronderstel: Ligging en helling van zowel vraag- als aanbodcurve van arbeid zijn identiek in beide sectoren. Initiële evenwicht bij (w/p) 0 met tewerkstelling in sector 1 = tewerkstelling in sector 2 = OB. Totale tewerkstelling = OG = 2 OB. A.g.v. verschuiving van de vraagcurve van V N0 naar V N1 in beide sectoren daalt, bij reële loon (w/p) 0, de arbeidsvraag in sector 1 met DB en in sector 2 stijgt de arbeidsvraag met BF en DB = BF globale arbeidsmarktevenwicht onveranderd Drie scenario s: A. Perfecte loonflexibiliteit sector 1: reële loon tot (w/p) 1 tewerkstelling met CB tot OC gemiddelde reële loon = (w/p) 0 CB = BE dus totale tewerkstelling = OG géén werkloosheid sector 2: reële loon tot (w/p) 2 tewerkstelling met BE tot OE

46 B. Reële loonrigiditeit en perfecte intersectoriële arbeidsmobiliteit Reële loon = vast = (w/p) 0 sector 1: sector 2: werkloosheid = DB aantal vacatures = BF = DB werknemers in beide sectoren vormen homogene groep en perfecte arbeidsmobiliteit sector 1: tewerkstelling tot OD totale tewerkstelling = OG sector 2: tewerkstelling tot OF géén werkloosheid C. Reële loonrigiditeit en geen intersectoriële arbeidsmobiliteit Reële loon = vast = (w/p) 0 sector 1: sector 2: werkloosheid = DB aantal vacatures = BF = DB werknemers in beide sectoren vormen geen homogene groep en/of geen arbeidsmobiliteit er is een globaal arbeidsmarkt evenwicht, maar dit verbergt een evenwichtswerkloosheid (=natuurlijke werkloosheid in enge zin) gelijk aan HG = BD

47 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt 1 HOOFDSTUK 17: DE GELDMARKT 1. GELDSOORTEN 1.1. De geldhoeveelheid in enge zin (M1) M1 = CP + D met CP = Chartaal geld, in handen van het Publiek D = giraal geld, in handen van het publiek Chartaal geld = munten, uitgegeven door de Schatkist + bankbiljetten, uitgegeven door de NBB Giraal geld = zichtdeposito s = onmiddellijk opvraagbare tegoeden op zichtrekeningen bij de banken en de Postchequedienst 1.2. De geldhoeveelheid in ruime zin (M3) M3 = M1 + quasi-geld, in handen van het publiek met quasi-geld = geheel van de deposito s op spaar- en termijnrekeningen met een aanvankelijke looptijd van maximaal één jaar, in Belgische of in buitenlandse valuta, aangehouden bij Belgische financiële instellingen Opmerking In de rest van dit hoofdstuk gebruiken we de notatie M, met M = M1.

48 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt Het ontstaan van giraal geld: kredietverlening Stel: handelaar brengt euro aan bankbiljetten naar bank A (er zijn geen muntstukken) niemand houdt chartaal geld aan kasreservecoëfficiënt r = 10 % FASE 1: Bank A Bankbriefjes (BB) D FASE 2: Bank A 10% Bank B BB 100 D BB 900 D 900 SV 900 schuldvordering FASE 3: Bank A onveranderd Bank B 10% Bank C BB 90 D 900 BB 810 D 810 SV 810 Totale hoeveelheid (giraal) geld: = (0,9) (0,9) = 1.000(1 + 0,9 + (0,9) 2 + ) = 1.000/(1 0,9) = Bijkomende geldcreatie = = = /r = MB GBM Balans van alle banken samen genomen: Bank A, B, C, D, BB D SV 9.000

49 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt 3 2. HET AANBOD VAN GELD 2.1. De geldbasismultiplicator Geldbasis = basisgeld (MB) = basis voor de geldcreatie door het banksysteem MB = CP + R met R = reserves van de banken = bankbriefjes bij de banken + munten bij de banken + deposito s van de banken bij de ECB. Geldbasismultiplicator (GBM) : geeft de verhouding tussen M en MB weer. GBM = M MB = CP CP + + D R = M D MB D = CP + 1 D CP + r D met r = R/D = kasreservecoëfficiënt van de banken 2.2. De rol van het publiek bij de geldcreatie: via CP/D Stel (CP/D), MB = constant, r = constant Intuïtie: (CP/D) mensen deponeren meer geld bij de banken geldcreatie door de banken M Opmerking: Als CP/D = 0 (de mensen houden geen chartaal geld bij) dan GBM = 1/r (zoals in het voorbeeld 1.4 op slide 2)

50 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt De rol van de banken bij de geldcreatie: via r Stel r, MB = constant, (CP/D) = constant Intuïtie: r geldcreatie door de banken M Wiskundig: r GBM ; gegeven MB = constant en (CP/D) = constant M r = f ( i, verplichte minimale kasreservecoëfficiënt) zie d) als i door het aanhouden van intrestloze reserves gaan er meer potentiële inkomsten verloren r (tenzij r door wettelijke bepalingen niet verder mag dalen (zie 2.5. d)) MO : in de rest van dit hoofdstuk wordt met dit verband geen rekening meer gehouden.

51 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt Voorbeeld bij 2.2. en 2.3. Particulieren willen 1/3 van hun geld aanhouden als CP 2/3 van hun geld aanhouden als D CP/D = ½ r = 10 % We laten de muntstukken buiten beschouwing evenals de deposito s van de banken bij de ECB. Er is 1000 euro (bankbriefjes) in handen van 1 persoon dus, deze persoon houdt 333 euro (= 1/3) in kas; 667 euro (= 2/3) wordt gedeponeerd bij bank A. FASE 1: Bank A Bankbriefjes (BB) 667 D 667 FASE 2: Bank A 10% Bank B BB 67 D 667 BB 400 D 400 SV 600 2/3 10% FASE 3: Bank A onveranderd Bank B Bank C BB 40 D 400 BB 240 D 240 SV 360 2/3

52 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt 6 berekening van de geldbasismultiplicator: GBM = 1 + CP / D R / D + CP / D = 1+ 0,5 0,1 + 0,5 = 2,5 berekening van de bijkomende geldcreatie: bijkomende geldcreatie = M MB = = 1.500

53 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt De rol van de Europese Centrale Bank (ECB) bij de geldcreatie De balans van de ECB Balans van de ECB Activa Passiva Goud en buitenlandse deviezen (A.1.) Vorderingen op de overheid (A.2.) Vorderingen op de private sector (A.3.) Bankbiljetten bij het publiek (P.1) Bankbiljetten bij de banken (P.2.) Deposito s van de banken (P.3.) MB = P.1. + P.2. + P.3. + munten bij de banken + munten bij het publiek 1) Directe invloed op M door het uitgeven van bankbiljetten die, zodra ze in handen van het publiek komen, deel uitmaken van M (M = CP + D). 2) Indirecte invloed door het uitgeven van bankbiljetten (P.1. en P.2.) en door het openen van deposito s voor de privé-banken (P.3.), die als basis dienen voor de girale geldexpansie.

54 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt Hoe brengt de ECB geld in/uit omloop? M = GBM MB a) Voorschotten ECB Geld, 2 weken Overheidspapier of handelspapier financiële instellingen A.2. of A.3. ; P.2. of P.3. en dus R MB ; bij gegeven GBM (CP/D constant en r constant) M Intuïtiever: R kredietverlening banken M b) Open-marktverrichtingen ECB (ver)koopt overheidspapier of vreemde valuta op de markt bv. ECB Geld (BEF) Vreemde valuta financiële instellingen A.1. ; P.2. of P.3. en dus R MB ; bij gegeven GBM (CP/D constant en r constant) M Intuïtiever: R kredietverlening banken M

55 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt 9 c) Intrestvoet op voorschotten Als de intrestvoet op de voorschotten de voorschotten (en dus R ) MB ; bij gegeven GBM (CP/D constant en r constant) M (zie a) Intuïtiever: de voorschotten R kredietverlening banken M d) Verplichte minimale kasreservecoëfficiënt voor de banken (vmr) Stel: vmr en de nieuwe vmr > r r ; bij gegeven CP/D zal GBM en MB = constant M (zie 2.3.) Intuïtiever: r kredietverlening banken M Stel: vmr en de nieuwe vmr < r én veronderstel dat de banken de nieuwe vmr effectief gaan aanhouden r ; bij gegeven CP/D zal GBM en MB = constant M (zie 2.3.) Intuïtiever: r kredietverlening banken M

56 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt DE VRAAG NAAR GELD 3.1. Motieven voor het aanhouden van geld 1. Transactievraag naar geld wordt bepaald door: volume van de transacties de nominale waarde (ofwel geldwaarde) van de transacties institutionele factoren (o.a. frequentie waarmee loon- en weddetrekkenden worden betaald en efficiëntie van het banksysteem) 2. Vermogensvraag naar geld (= vraag naar geld als onderdeel van het vermogen) wordt bepaald door: algemeen prijspeil (koopkrachtbehoud) algemeen prijspeil met bv. 10 % vermogensvraag met 10% intrestvoet als intrestvoet op obligaties vraag obligaties vermogensvraag verwachte inflatie als inflatie verwacht verwacht dat koopkracht geld vermogensvraag (Globale) geldvraag = transactievraag + vermogensvraag 3.2. Analytische weergave van de geldvraag Uitgangspunt: ruilvergelijking van Fisher: MV = PQ geldstroom BNP in lopende prijzen M Q P V = geldhoeveelheid in omloop = reële BNP = index van het algemeen prijspeil = omloopsnelheid van het geld

57 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt 11 Interpreteer Fishervergelijking als geldvraagfunctie: Nominale geldvraag: M V = 1 V PQ = κ ()PQ i vermogensvraag transactievraag vermogensvraag transactievraag Omloopsnelheid V en dus ook κ afhankelijk van: a) intrestvoet i als i vermogensvraag naar geld publiek houdt meer geld in kas (op zichtrekeningen) geld wordt minder snel uitgegeven V en dus κ M V b) verwachte inflatie Veronderstel nominale geldvraagfunctie van de volgende vorm: met L 0 : m : k : M V = P ( L 0 + kq mi) weerspiegelt het effect van een toename (afname) van de verwachte inflatie (als verwachte inflatie L 0 en dus M V ) intrestgevoeligheid van de geldvraag gevoeligheid geldvraag voor wijzigingen in Q Reële geldvraag: M V P = L 0 + kq mi geldvraag gemeten in constante prijzen

58 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt Grafische weergave van de geldvraag M V = P ( L 0 + kq mi) i kq L + m m = 0 M V Pm M v weergegeven als functie van i; Q, P en L 0 zijn constant: i kq + L 0 m M V P(L 0 + kq) M V Helling = i = - 1 M V Pm

59 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt 13 Verschuivingen van de geldvraag 1) Q en/of L 0 geldvraagcurve verschuift evenwijdig naar rechts i M V M V M 2) P geldvraagcurve wentelt naar buiten toe i M V M V M

60 HOOFDSTUK 17: De geldmarkt EVENWICHT OP DE GELDMARKT Hier veronderstellen we: het geldaanbod (M A ) is volledig controleerbaar door de ECB M A is onafhankelijk van de interestvoet i M A i* E M V M* M Evenwicht: M A = M V = P(L 0 + kq mi) Veronderstel vervolgens dat het geldaanbod toeneemt en beschouw korte termijn: P en Q constant. Veronderstel verder L 0, k en m constant M A M V : vermogensvraag naar geld via i i M A M A i* E i* E M V M* M* M

61 HOOFDSTUK 18: De financiële markt 1 HOOFDSTUK 18: DE FINANCIËLE MARKT 1. DE MARKT VOOR FINANCIËLE MIDDELEN 1.1. De financiële markt versus de geldmarkt Veronderstel een economie waar spaarders slechts twee alternatieven hebben om vermogen aan te houden: geld en obligaties. Op een bepaald tijdstip is de hoeveelheid geld en obligaties gegeven: M A + B A = Fin. vermogen De beleggers kiezen de door hun gewenste verhouding geld en obligaties om hun vermogen in te beleggen: Fin. Vermogen = M V + B V Op elk ogenblik moet er dus gelden dat: M A + B A = M V + B V M A M V = B V B A Met M V, M A : vraag en aanbod van geld B V, B A : vraag en aanbod van obligaties Als er een aanbodoverschot(tekort) is op de geldmarkt dan moet er een vraagoverschot(tekort) zijn op de obligatiemarkt. De geldmarkt en de obligatiemarkt kunnen enkel tegelijkertijd in evenwicht zijn: de intrestvoet die voor een evenwicht zorgt op de obligatiemarkt, zorgt dus ook voor een evenwicht op de geldmarkt.

62 HOOFDSTUK 18: De financiële markt 2 2. WAARDERING VAN FINANCIËLE ACTIVA De slotwaarde van een financieel actief De slotwaarde is de toekomstige waarde van een hoofdsom A die gedurende een bepaalde periode belegd wordt tegen een intrestvoet i Slotwaarde na 1 jaar: S 1 = hoofdsom + intrest op hoofdsom = A(1 + i) Slotwaarde na 2 jaar: S 2 = S 1 + intrest op S 1 = S 1 (1 + i) = A(1 + i) 2 Slotwaarde na n jaar: S n = A(1 + i) n De actuele waarde van een financieel actief De actuele waarde is de huidige waarde van een in de toekomst te ontvangen bedrag S = A n (1 + i) n A n = S/(1 + i) n Met S = toekomstig bedrag A n = actuele waarde van een bedrag S na n jaar

63 HOOFDSTUK 18: De financiële markt 3 De prijs van een obligatie De prijs, op tijdstip t, van een obligatie met een looptijd van n jaar is gelijk aan de actuele waarde van de hoofdsom plus de actuele waarde van alle nog uit te betalen coupons. P t = C t+1 /(1 + i) + C t+2 /(1 + i) C n /(1 + i) n-t + A/(1 + i) n-t Met P t = waarde of prijs van de obligatie op tijdstip t C j = couponwaarde of intrest betaald in jaar j A = hoofdsom of nominale waarde van de obligatie i = discontovoet De prijs van een aandeel De prijs van een aandeel is de actuele waarde van alle verwachte toekomstige ontvangsten. Aangezien de ontvangsten onzeker zijn, is de discontovoet gelijk aan de marktintrestvoet plus een risicopremie. P = D e +1/(1 + d) + D e +2/(1 + d) 2 + D e +3/(1+d) 3 + Met P = huidige waarde of prijs van het aandeel D e +n= het verwachte dividend in jaar n d = de discontovoet = marktintrestvoet + risicopremie

64 HOOFDSTUK 19: Wisselkoers en wisselmarkt 1 HOOFDSTUK 19: WISSELKOERS EN WISSELMARKT 1. PRIJSVORMING OP DE WISSELMARKTEN 1.1. Enkele begrippen Wisselkoers = prijs van de buitenlandse munt, uitgedrukt in nationale munt bv. wisselkoers (WK) van de USD in Brussel = 1,2 EUR/USD (1 USD = 1,2 EUR) d.i. de prijs van 1 dollar, uitgedrukt in euro wisselkoers van de euro in New York = 0,83 USD/EUR (1 EUR = 0,83 USD ) d.i. de prijs van 1 euro, uitgedrukt in dollar De wisselkoers komt tot stand op de wisselmarkt, dit is de markt waar de nationale munt geruild wordt voor buitenlandse munten (bijvoorbeeld de markt voor dollars in Brussel) De evenwichtswisselkoers komt tot stand door de werking van vraag en aanbod Voorbeeld : de markt voor dollars in Brussel evenwicht als V USD = A USD EUR/USD (WK v.d. USD in EUR) V USD A USD WK = 1,2 hoeveelheid USD

65 HOOFDSTUK 19: Wisselkoers en wisselmarkt Vraag naar dollars mensen die euro s bezitten en willen betalen met dollars Europese importeurs Europese personen of instellingen die Amerikaanse aandelen/obligaties kopen of leningen toestaan in dollars Europese ondernemingen die directe investeringen in de VS willen verrichten negatief geïnclineerd als de koers van de dollar stijgt (daalt) dan wordt de dollar duurder (goedkoper) dan daalt (stijgt) de vraag naar dollars 1.3. Aanbod van dollars mensen die dollars bezitten en willen betalen met euro s Europese exporteurs Amerikanen die Europese aandelen/obligaties kopen of leningen toestaan in euro Amerikaanse ondernemingen die directe investeringen in Europa willen verrichten positief geïnclineerd als de koers van de dollar stijgt (daalt) dan wordt de dollar duurder (goedkoper) dan stijgt (daalt) het aanbod van dollars

66 HOOFDSTUK 19: Wisselkoers en wisselmarkt 3 2. WISSELKOERSSYSTEMEN 2.1. Vlottende wisselkoersen De monetaire overheid komt niet tussenbeide op de wisselmarkt De wisselkoers is enkel afhankelijk van de marktkrachten 2.2. Geleid vlottende wisselkoersen De overheden komen geregeld tussenbeide op de wisselmarkten om de koersen rond een bepaald niveau te houden 2.3. Vaste wisselkoersen De monetaire overheid stelt een pariteit ( = officiële prijs) vast + een marge rond die pariteit waarbinnen de wisselkoers vrij kan bewegen. Voorbeeld: - Denemarken legt de volgende pariteit vast : 1 euro = 8 DKR - De koers van de euro mag schommelen tussen 7,5 en 8,5 Deense kronen DKR/EUR (WK v.d. EUR in DKR) 8,5 V EUR A EUR bovengrens 8 marge 7,5 ondergrens hoeveelheid EUR

67 HOOFDSTUK 19: Wisselkoers en wisselmarkt 4 De monetaire overheid van Denemarken kan op 2 manieren tussenkomen wanneer de wisselkoers van de euro zich buiten de marge bevindt. 1. Verkoop/aankoop van euro s DKR/EUR (WK v.d. EUR in DKR) 8,5 V EUR A EUR A EUR bovengrens 7,5 ondergrens C D hoeveelheid EUR Vb. Wisselkoers overschrijdt bovengrens CB van Denmarken biedt CD euro s aan (verkoop euro s) A EUR naar rechts (A EUR ) euro reserves van de CB van Denemarken dalen M A in Denemarken daalt (zie H 17)

68 HOOFDSTUK 19: Wisselkoers en wisselmarkt 5 2. Devaluatie/revaluatie van de Deense kroon Devaluatie van de binnenlandse munt = Revaluatie van de binnenlandse munt = verhoging van de pariteit in een systeem van vaste wisselkoersen verlaging van de pariteit in een systeem van vaste wisselkoersen bv. Devaluatie DKR/EUR (WK v.d. EUR in DKR) V EUR A EUR marge marge hoeveelheid EUR Merk op: De waardevermindering die door een devaluatie wordt gesuggereerd, heeft betrekking op de eigen munt, dus in dit voorbeeld op de Deense kroon.

69 HOOFDSTUK 19: Wisselkoers en wisselmarkt 6 3. DE INTRESTPARITEITSRELATIE Een Europese belegger kan 1 euro beleggen 1. op een euro-termijnrekening op één jaar of 2. op een dollar-termijnrekening op één jaar. De waarde na één jaar van de belegging van 1 euro op een eurotermijnrekening: (1 + i) euro met i = intrestvoet op een euro-termijnrekening op één jaar bv. i = 6 % (1 + i) euro = 1,06 euro De verwachte waarde na één jaar van de belegging van 1 euro op een dollartermijnrekening kan je in 3 stappen berekenen: (1) Zet 1 euro om in dollars: 1 euro = 1. dollars bv. 1 USD = 1,1 EUR WK met WK = WK van de dollar in euro (2) Beleg dit bedrag in dollars gedurende 1 jaar; na 1 jaar is dit bedrag gelijk aan: 1. (1 + i w ) dollars WK met i w = intrestvoet op een dollar-termijnrekening op één jaar bv. i w = 5 % 1. (1 + i w ) = 1. (1,05) = 0,95 dollars WK 1,1

70 HOOFDSTUK 19: Wisselkoers en wisselmarkt 7 (3)Zet het dollar-bedrag om in euro, maar aangezien de belegger dit na 1 jaar doet en hij de WK binnen 1 jaar niet kent, werkt hij met de wisselkoers die hij over 1 jaar verwacht: WK e +1 (e = expected = verwacht; +1 = 1 jaar later) Het bedrag in euro waarover hij bij een dollar-belegging na 1 jaar verwacht te kunnen beschikken, is gelijk aan: 1. (1 + i w ). WK e +1 euro WK bijvoorbeeld met WK e +1 = 1,25 EUR/USD 1. (1,05). 1,25 euro = 1,1875 euro 1,1 Indien de belegger risiconeutraal is, d.w.z. hij zoekt geen hogere vergoeding voor het risico dat de dollar-koers over een jaar lager kan zijn dan hij verwacht, dan kiest de Europese belegger voor de dollar-termijnrekening (1,1875 euro > 1,06 euro) Europeanen beleggen meer in Amerika: V USD Amerikanen beleggen minder in Europa: A USD WK stijgt tot 1 WK e ( 1 i) euro = ( 1 + i ). WK euro + w +1 + i 1 + i e w = WK WK Dit is de intrestpariteitsrelatie: beleggingen in verschillende munten moeten dezelfde verwachte rendementen hebben als de beleggers risiconeutraal zijn.

71 HOOFDSTUK 19: Wisselkoers en wisselmarkt 8 4. FACTOREN DIE DE PRIJSVORMING OP DE WISSELMARKT BEINVLOEDEN 4.1. Economische activiteit in binnen- en buitenland Stel: economische activiteit in VS neemt toe 1. Handelsstroom: Amerikaanse invoer Europese export A USD EUR/USD (WK v.d. USD in EUR) V USD A USD A USD WK 0 E 0 E 1 WK 1 hoeveelheid USD Wisselkoers van de dollar daalt: minder euro per dollar dollar deprecieert tov de euro, euro apprecieert tov dollar

72 HOOFDSTUK 19: Wisselkoers en wisselmarkt 9 2. Kapitaalstroom: waarschijnlijk zal een stijging van de economische activiteit in de VS tot gevolg hebben dat de intrestvoet in de VS stijgt i in VS én veronderstel: *i in Europa constant *WK e +1 constant cfr. intrestpariteitsrelatie: cte cte e 1 + i WK + 1 = 1 + WK i w Europeanen beleggen meer in de VS V USD Amerikanen beleggen minder in Europa A USD EUR/USD (WK v.d. USD in EUR) V USD V USD A USD A USD WK 1 E 1 WK 0 E 0 hoeveelheid USD Wisselkoers van de dollar stijgt: meer euro per dollar dollar apprecieert tov de euro, euro deprecieert tov dollar

73 4.2. Prijsniveau in binnen- en buitenland HOOFDSTUK 19: Wisselkoers en wisselmarkt 10 Stel: prijzen in VS stijgen, prijzen in Europa veranderen niet 1. Europese export : A USD 2. Europese import : V USD EUR/USD (WK v.d. USD in EUR) V USD V USD A USD A USD WK 0 E 0 WK 1 E 1 hoeveelheid USD Wisselkoers van de dollar daalt: minder euro per dollar dollar deprecieert tov de euro, euro apprecieert tov dollar Dit komt tot uiting in de theorie van de koopkrachtpariteiten: WK* = P EU / P VS met WK* = evenwichtswisselkoers van de dollar uitgedrukt in euro P EU = prijsniveau in Europa = prijsniveau in de VS P VS als P VS stijgt, dan daalt WK*

74 4.3. Intrestvoeten in binnen- en buitenland HOOFDSTUK 19: Wisselkoers en wisselmarkt 11 Stel: intrestvoet in VS stijgt Uitleg + tekening zie Kapitaalstroom 4.4. Verwachtingen en speculatie Stel: men verwacht dat de euro in de toekomst zal depreciëren én veronderstel: *i constant *i w constant cfr. intrestpariteitsrelatie: cte + i = 1 + iw cte e WK WK 1. Europeanen beleggen meer in de VS V USD 2. Amerikanen beleggen minder in Europa A USD EUR/USD (WK v.d. USD in EUR) V USD V USD A USD A USD WK 1 E 1 WK 0 E 0 dollar apprecieert tov de euro, euro deprecieert tov dollar hoeveelheid USD