De maatschappelijke onderneming

Transcriptie

1 e maatschappelijke nderneming De maatschappelijke onderneming Bron van inspiratie voor vernieuwende locale en regionale ontwikkeling in samenwerking met de publieke en private sector of management and promotion local economic processes Paul Dijkstra, Sonja Knottnerus (ed.)

2 2 De Maatschappelijke Onderneming

3 De Maatschappelijke Onderneming Bron van inspiratie voor vernieuwende locale en regionale ontwikkeling in samenwerking met de publieke en private sector redactie Paul Dijkstra en Sonja Knottnerus Vereniging Solidair/v.o.f. de Verandering

4 Deze publicatie is tot stand gekomen door de samenwerking van een aantal regionale organisaties van maatschappelijke ondernemingen. Deze organisaties bieden via hun bureaus diverse vormen van ondersteuning aan deze ondernemingen. SAW, maatschappelijke ondernemingen in Wallonië, België Michel de Wasseige en Marie Spaey GIEPP, maatschappelijke ondernemingen in Nord Pas de Calais, Frankrijk Monique Sarre en Pierre Wolkowinski Netz NRW, coöperaties in Noord Rijn-Westfalen, Duitsland Axel Trippe-Helmer en Reiner Gehrke ÖkoStadt Bremen, coöperaties in Bremen, Duitsland Gabriele Darias en Peter Brodersen Cgm Brescia, maatschappelijke coöperatie in Italië Flaviano Zandonai en Pierluca Ghibelli De Verandering/Vereniging Solidair, maatschappelijke ondernemingen in Nederland Jaap van Leeuwen De Verandering, algehele coördinatie van het onderzoek Paul Dijkstra en Sonja Knottnerus Dankbetuiging De redacteuren van deze publicatie willen graag de volgende mensen bedanken: Stuart Field voor inhoudelijke feedback en advies, tevens Engelse vertaling. De overige vertalers: Wendy Lunnon (Duitse vertaling), Monique Sarre (Franse vertaling), Piero Vaglioni (Italiaanse vertaling), Paul Melkert (Nederlandse vertaling), Sheila Gogol (vertaaladvies Nederlands-Engels) en Albert de Groot (redactie Nederlandse vertaling Italiaanse instrumenten). De mensen die ons inhoudelijke feedback hebben gegeven, onder andere op een conceptversie van deze publicatie: Jacques Defourny, Michele Finizio, Hans-Gerd Nottenbohm en Rainer Schlüter. Andere experts die hun kennis en ervaring met ons hebben gedeeld: Greet Hettinga, Gabriella Bartolomeo en Kenneth Quiguer. André Jonkers voor het opstellen en bijwerken van de Glossary. De mensen die ons op andere wijze hebben ondersteund danwel geadviseerd bij het totstandkomen van deze publicatie: Nils Buis, Carola Epping, Eugène Janssen, Jaap van Leeuwen en Ien Tuankotta. De lokale onderzoeken kunnen gedownload worden van onze website:

5 Introductie De maatschappelijke onderneming is in opmars. Dit type onderneming, waarin eerder het profijt voor de samenleving dan winst wordt nagestreefd, voorziet inmiddels Europa-wijd in meer dan zes miljoen banen 1). Als sector slaagt de maatschappelijke onderneming zelfs relatief beter in het laten toenemen van werkgelegenheid dan de publieke en private sector waar eerder sprake is van stagnatie en afname. De maatschappelijke onderneming wortelt over het algemeen in de stedelijke en plattelandsgemeenschap en draagt dan ook bij aan de bloei en gevarieerdheid van de locale en regionale economie. Dit type onderneming mag dan ook niet ontbreken in locale en regionale werkgelegenheidsplannen en plannen voor het stimuleren van locale en regionale economische ontwikkeling. In deze publicatie staat centraal in hoeverre de overheid en de publieke sector tezamen met de private, commerciële sector een rol kan spelen in de verdere ontwikkeling van deze maatschappelijke onderneming. Een aantal organisaties in Europa heeft daar onderzoek naar gedaan. Gevestigd in België, Duitsland, Frankrijk, Italië en Nederland hebben ze vanuit hun eigen invalshoek aan dat onderzoek gewerkt. Al deze organisaties werken voor en met de maatschappelijke onderneming, maken zelf deel uit van deze sector. Hun overwegingen, conclusies en praktische ervaringen zijn in deze publicatie gebundeld. De maatschappelijke onderneming heeft meer dan baat bij directe facilitering door en allianties met de overheid en het reguliere bedrijfsleven. Maar het omgekeerde is niet minder het geval. Dit wederzijds belang wordt in de eerste hoofdstukken uitgelegd. Tegelijkertijd is de maatschappelijke onderneming onvoldoende of niet op de juiste en meest effectieve wijze zichtbaar voor overheid en/of de commercieel getinte ondernemingen. Het is duidelijk dat daar een taak ligt met name voor de maatschappelijke onderneming zelf. Wat dat betreft buigt deze publicatie zich dan ook niet alleen over de herkenbaarheid, de waarde en de rol van de maatschappelijke onderneming in de samenleving. Ze is vooral ook gericht op dit type onderneming zelf om zich met hun werk duidelijker te profileren en te ontwikkelen in het maatschappelijk veld. Herkenbaarheid en profilering van de maatschappelijke onderneming zijn nodig om tot productieve samenwerkingsverbanden te komen tussen de overheid/publieke sector, de commer- 1) bron: British Columbia Institute for Co-operative Studies, Victoria, Canada De Maatschappelijke Onderneming 5

6 ciële sector en de derde sector waar de maatschappelijke onderneming de exponent van is. Dat de waarde en doelmatigheid van dergelijke allianties tussen de verschillende sectoren ruim meer is dan de som der delen en een groter belang dient dan het stimuleren van de werkgelegenheid in een interessante niche in de markt, hopen we met deze publicatie duidelijk te maken. De publieke en de private, commerciële sector, lijken zich steeds meer te gedragen als middelpuntvliedende krachten ten opzichte van het belang van de gemeenschap. Bijna noodgedwongen handhaven ze zich eerder via manipulatie dan via participatie. De maatschappelijke onderneming lijkt ons de ultieme mogelijkheid om het vertrouwen te herstellen, de burger weer te betrekken bij het publieke belang. De maatschappelijke onderneming heeft de potentie om een belangrijke en innoverende bijdrage te leveren aan het creëren van een volwaardige democratie op alle niveaus. Deze publicatie is bedoeld voor beleidsmakers en ambtenaren, voor wie werkzaam is in de publieke sector, geïnteresseerde ondernemers in zowel de commerciële als in de maatschappelijke onderneming. Het is meer dan een introductie op wat zich her en der in Europa aan vormen van allianties ontwikkelt. Het laat ook praktisch zien wat via wetgeving en ontwikkeld instrumentarium zich aan mogelijkheden aanbiedt. Het geeft daarvan geen uitputtende weergave, maar biedt aan de hand van een keuze aan wetgeving en ontwikkelde instrumenten (werkwijzen) een beeld van hoe het op onderdelen kan. Een deel van deze werkwijzen, methoden en instrumenten zijn door de organisaties ontwikkeld die aan het onderzoek deelnamen dat aan deze publicatie ten grondslag ligt. De verschillende wetten, instrumenten en werkwijzen zijn ieder voor zich kort beschreven voor wie daarin is geïnteresseerd. Wie de gebruikte terminologie in dit boek kort en goed wil overzien kan daarvoor de lijst van gebruikte begrippen raadplegen. Wie meer wil weten vindt een korte bibliografie met relevante literatuur. Vanzelfsprekend kan men ook de afzonderlijke studies lezen die door de samenwerkende organisaties zijn gemaakt. Informatie daarover staat achterin dit boek. De studies zijn te vinden op Deze gezamenlijke publicatie is, evenals de afzonderlijke deelstudies, gefinancierd door de Europese Commissie in het kader van het onderzoek Management and Promotion of local Economic Processes. Paul Dijkstra maart De Maatschappelijke Onderneming

7 Inhoud DEEL 1 De Maatschappelijke Onderneming als de economische uitdrukkingsvorm van de wereld van waarden van de burger 9 hoofdstuk 1 De maatschappelijke onderneming een positiebepaling in de Europese context 11 hoofdstuk 2 Derde sector: de wereld van waarden als onderneming De maatschappelijke onderneming op het kruispunt van economisch handelen en waarden die tot uitdrukking worden gebracht 17 hoofdstuk 3 De positie van de maatschappelijke onderneming in de samenleving Samenwerking voor vernieuwende werkgelegenheid tussen overheid (de publieke sector), de commerciële sector en de maatschappelijke onderneming 24 DEEL 2 Werken aan de succesvolle samenwerkingsrelatie 33 hoofdstuk 4 De gereedschapskist van de maatschappelijke onderneming Algemene Inleiding Kritische variabelen, inleiding De gereedschappen - enkele voorbeelden ter illustratie met een bespreking van de aard en de werking Slotwoord 65 DEEL 3 Instrumenten 67 Index 69 Tabel van kritische variabelen 70 De Maatschappelijke Onderneming 7

8 Maatschappelijk verantwoord ondernemen 72 Het "Management ES-change" project 76 Brengen fiscale prikkels de sector van de sociale economie tot ontwikkeling? 80 Kringloopfonds 85 Co-constructie 88 Participerende diagnose 96 De nieuwe Franse code voor aanbestedingsopdrachten: bepalingen die zo veel mogelijk recht doen aan de maatschappij en het milieu 100 De Coöperatieve Vereniging met een Maatschappelijk Belang (SCIC) 105 Instrument: gestandaardiseerde Europese lijst met adressen en links met betrekking tot de sociale economie 111 Bevordering van de infrastructuur om werkgelegenheid te scheppen (BsI) in Duitsland 115 Management training 117 Het strategisch bureau van het netwerk 120 De sociaal directeur 123 Wet no. 68/99 Wetgeving voor het recht op werk voor gehandicapten 126 Wet no. 328/00 "Kaderwet voor het realiseren van een geïntegreerd systeem van sociale maatregelen- en diensten" 127 Het nieuwe wetsontwerp voor de maatschappelijke onderneming 128 Instrumenten voor Handhaving van Sociale functies 129 Strategie voor een nieuw Lokaal Sociaal beleid 132 Convenant (tussen meerdere partijen) ter ondersteuning van zelfinitiatieven 138 Communicatie analyse en strategie 141 Gouden Gids woon-werk-en-cultuurpanden 147 DEEL 4 Conclusies en aanbevelingen 151 De partners en hun lokale onderzoeken 154 Woordenlijst 162 Aanbevolen literatuur 172 Colophon De Maatschappelijke Onderneming

9 DEEL 1 De maatschappelijke onderneming als de economische uitdrukkingsvorm van de wereld van waarden van de burger De Maatschappelijke Onderneming 9

10 10 De Maatschappelijke Onderneming

11 hoofdstuk 1 De maatschappelijke onderneming, een positiebepaling in de Europese context - Paul Dijkstra i De sociale economie bestaat uit dezelfde groep organisaties als die van de derde sector en zijn noch commerciële organisaties noch overheids-organisaties. De derde sector bestaat uit verenigingen, liefdadigheidsinstellingen, kerkgenootschappen, clubs, gemeenschapsorganisaties, coöperaties, onderlinge maatschappijen, organisaties zonder winstoogmerk, bonden, genootschappen, etc. In deze publicatie gaat de meeste aandacht uit naar de maatschappelijke ondernemingen. Deze ondernemingen vormen een onderdeel van de sociale economie. Maatschappelijke ondernemingen nemen binnen de sociale economie een speciale plaats in vergeleken met de rest van de organisaties die handelsactiviteiten gebruiken om hun doel te bereiken en financieel zelfvoorzienend te worden. Het zijn ondernemingen die de vaardigheden van ondernemers uit de commerciële sector koppelen aan een sterke sociale taak die typerend is voor de sociale economie als geheel. De uitbreiding van Europa en de groeiende eenwording ervan vindt plaats onder economisch moeilijke omstandigheden. De druk op de arbeidsmarkt zal toenemen met miljoenen mensen die hoge verwachtingen hebben van wat Europa ze te bieden heeft. Welvaart voor iedereen is in Europa allang geen vanzelfsprekendheid meer. Tradities en omstandigheden van waaruit het economisch handelen overal vorm krijgt in het nieuwe Europa laten grote verschillen zien. Verdeling van middelen in het kader van Europese, nationale, regionale en uiteindelijk lokale werkgelegenheidsplannen zal een grote uitdaging vormen om het proces van uitbreiding en eenwording vanuit het werkgelegenheidsvraagstuk van effectieve en waardevolle impulsen te voorzien. Traditioneel voorzien de private en de publieke sector in werkgelegenheid. De werkgelegenheid in deze sectoren staat door ontslagen en bezuinigingen in economisch slechtere tijden steeds verder onder druk. Bepaalde bevolkingsgroepen, en niet alleen maar de zogenaamde zwakken, vallen buiten de boot. De maatschappelijke onder- De Maatschappelijke Onderneming 11

12 neming kan een belangrijke rol spelen om deze kwestie op te lossen, door op te pakken wat de private en publieke sector laten liggen. Dat doet ze al jaren en de laatste jaren steeds nadrukkelijker, al wordt deze ondernemingsvorm nog onvoldoende erkend en herkend. De maatschappelijke onderneming speelt vooral een rol op lokaal en regionaal vlak. Als ze al wordt ondersteund dan wordt dit type onderneming meestal gefaciliteerd door de overheid. Het succes en de reikwijdte van deze onderneming zal vooral gediend zijn wanneer niet alleen de overheid maar ook het reguliere bedrijfsleven er samenwerkingsverbanden mee aangaat. De aard, de betekenis en het belang van de maatschappelijke onderneming is het onderwerp van dit eerste deel. Daar hoort natuurlijk ook wat geschiedenis bij en de manier waarop dit fenomeen gezien wordt in Europa, het economisch kader waar het in thuis hoort. Het is niet ondenkbaar dat voor de maatschappelijke onderneming ook nationaal en internationaal een rol is weggelegd. Een dergelijke conclusie is zeer wel te trekken uit de overwegingen en mogelijkheden die aan deze publicatie en grondslag liggen en die hierin worden duidelijk gemaakt. Vanuit de aard van het werk door de samenwerkende organisaties in hun gezamenlijk onderzoek verricht, beperkt deze publicatie zich tot de lokaal en regionaal functionerende maatschappelijke onderneming. Het directe ervaringsgebied beperkt zich voor het overige ook tot België, Duitsland, Frankrijk, Italië en Nederland. Waar gesproken wordt over Europa of grotere delen daarvan zijn dat voor de deelnemende organisaties ervaringen en aannames die op hun algemene kennis van het Europese speelveld berusten. De Europese context Naar zijn aard en wezen heeft de maatschappelijke onderneming de winst voor de samenleving als eerste doel en niet zozeer de winst als zodanig. Als algemene aanduiding zijn het dan ook not-for-profit ondernemingen. Toch zullen ook deze ondernemingen moeten leven van wat ze doen, daarin verschillen ze niet van de private onderneming. Het verschil met de reguliere, commerciële onderneming is zeer essentieel, maar wordt niet overal in Europa zo gezien of gevoeld. Iedere zichzelf respecterende en fatsoenlijke onderneming zal zich immers zeker ook willen zien als van maatschappelijk belang. Toch is dat wat anders dan het direct en primair nasteven van maatschappelijke winst. Het is dan ook niet zo vreemd dat met name in Noord-Europa de maatschappelijke onderneming nog steeds wordt gerangschikt onder de private sector. Ook al is het dan een buitenbeentje met zijn bijzondere identiteit en doelstelling. 12 De Maatschappelijke Onderneming

13 In Zuid-Europa, te beginnen met België, maar zeker in Frankrijk, het Iberisch Schiereiland en Italië wordt de maatschappelijke onderneming wel degelijk gezien als een afzonderlijke vorm van bedrijfsvoering. Het is dan ook vooral daar dat deze bijzondere vorm via eigen wetgeving wordt erkend en gestimuleerd. Een paar voorbeelden van die wetgeving worden verderop gepresenteerd en toegelicht. In het Europese veld van beleid 2), het uitzetten van strategieën op het terrein van werkgelegenheid, het stimuleren van nationale, regionale en lokale ontwikkelingsplannen wordt de maatschappelijke onderneming als een vanzelfsprekende verworvenheid van onze tijd gezien. Toch ontbreekt het ook daar aan een samenhangende visie als het om de positie van de maatschappelijke onderneming gaat als onderdeel van een zich steeds duidelijker aftekenende aparte sector in de Europese samenleving. i Steun en erkenning van de nationale en locale overheid: Frankrijk als voorbeeld De Franse overheid reageerde in 1999 op de ontwikkeling van deze alternatieve vorm van economische en sociale activiteit door in alle Franse regio s de actoren van de sociale en solidaire economie te raadplegen. Als gevolg van deze vernieuwende raadpleging werd in april 2000 een nieuw ministerie opgericht: het secretariaat voor de solidaire economie. De daaropvolgende regering schafte het secretariaat op landelijk niveau af maar heel veel regio s en steden hadden eigen vertegenwoordigers voor de sector. Christiane Bouchart, bijvoorbeeld, is loco-burgemeester voor de solidaire economie in Lille in het noorden van Frankrijk. Op 28 juni 2002 kwam men een 10-puntenplan overeen voor de ontwikkeling van de sociale en solidaire economie in Lille: Het begeleiden en coördineren van het netwerk van de sociale en solidaire economie voor Lille : informatie verstrekken, begeleiden, coördineren van de netwerken van de actoren. 2) Door de Europese Commissie, het Comité van de Regio s, de Europese Economische en Sociale Commissie en het Europese Parlement. De Maatschappelijke Onderneming 13

14 Toename bewerkstelligen van het aantal bestaande organisaties en de kwaliteit ervan verbeteren: aanmoedigen van het proces van benchmarking ontwikkelen en onderhouden van de verschillende soorten activiteiten door middel van training, onderlinge verdeling van de middelen en door beter in te spelen op lokale behoeften. mobiliseren, ontwikkelen en coördineren van de financiële middelen. Het bevorderen van sociale vernieuwing: hulp bij het ontstaan van nieuwe projecten zorgen dat ondersteunende organisaties op het gebied van de solidaire initiatieven actief worden aanmoedigen van nieuwe manieren van ondernemerschap (SCIC). De vraag naar solidaire goederen en diensten stimuleren: de economische zichtbaarheid van de solidaire economie in Lille verbeteren en het gebruik van solidaire diensten en goederen stimuleren. de economische uitvoerbaarheid vergroten een gedeelte van de solidaire projecten integreren in het gemeentebeleid. Geschiedenis en sociale positie Historisch gezien heeft de maatschappelijke onderneming zijn wortels in de coöperatieve beweging van eind negentiende, begin twintigste eeuw. De opkomende industrialisatie, het winst- en marktdenken creëerde een klimaat waarin mensen de behoefte kregen zich in hun economisch handelen op een totaal andere manier te organiseren. Soms noodgedwongen omdat ze als stakers of politieke agitatoren worden uitgesloten van arbeid. Vanuit welke achtergrond dan ook, het alternatief was om hun eigen werk op eigen kracht en voorwaarden te organiseren, hun belangen te bundelen. Onderlinge gelijkwaardigheid, democratische werkverhoudingen, maatschappelijke betrokkenheid en vooral afwijzen van winstbejag waren kenmerken van de bedrijven die worden opgezet. Heel wat grote bedrijven zoals banken, verzekeringsmaatschappijen, woningbouwcorporaties, zuivelindustrieën en voedingsmiddelenconcerns, omroepen en bouwbedrijven, scheepsbouwmaatschappijen vinden hierin hun oorsprong. Inmiddels hebben ze hun coöperatieve status achter zich gelaten en maken ze deel uit van de private, commerciële sector dan wel de publieke sector. Een 14 De Maatschappelijke Onderneming

15 enkeling beroept zich nog op de bedoelingen van het verleden, is daar trots op en handhaaft elementen daaruit, laten die nog steeds deel uitmaken van hun bedrijfsvisie en identiteit. De coöperatieve beweging is in essentie nooit verloren gegaan. Wel is het zo dat daar waar ze voor staat en stond in de loop van de twintigste eeuw allerlei vormen en gedaantes is gaan aannemen. En dat veelal buiten de coöperaties zelf om, die zich in meerderheid tot het marktdenken bekeerden en in principe een van de vele verschijningvormen van het reguliere bedrijfsleven zijn geworden. De essentie van de coöperatieve beweging was aanvankelijk en is nog hoe burgers vanuit de basis van de samenleving vorm gaven en geven aan hun gezamenlijke verantwoordelijkheden en belangen. In de tweede helft van de twintigste eeuw ontstonden grote aantallen niet-gouvernementele organisaties (NGO s) en non-profit instellingen, die zich sterk maken voor directe maatschappelijke doelen en belangen. Ook dit element in onze samenleving is altijd aanwezig geweest, maar is in de tweede helft van de twintigste eeuw tot ongekende bloei gekomen. De omstandigheden van deze tijd verschillen nogal van rond de aanvang van de twintigste eeuw en de periode daarna. Het accent van door burgers gedragen initiatieven is verschoven van onderlinge belangenbehartiging en het opzetten van bedrijven en organisaties waarin gemeenschappelijke idealen werden nagestreefd naar het realiseren van directe winst voor de samenleving, het opheffen van het maatschappelijk tekort. Zo is de coöperatie van toen de maatschappelijke onderneming van nu. Wat hetzelfde is gebleven is dat de maatschappelijke onderneming nog steeds staat voor onderlinge gelijkwaardigheid, democratische werkverhoudingen, maatschappelijke betrokkenheid en het daaraan ondergeschikt maken van de winst. Die maatschappelijke betrokkenheid is nu meer dan ooit onderdeel van de bedrijfsidentiteit. Dit aspect is nu preciezer omschreven: het gaat om de maatschappelijke winst - het direct waarneembare profijt voor de samenleving is het leidende principe van de maatschappelijke onderneming geworden. In het Europese taalgebruik en beleid wordt deze samenhang van uiteenlopende initiatieven, organisaties en bedrijven aangeduid als derde sector. Naast de publieke en de private, commerciële sector is daarmee een nieuwe sector gedefinieerd. Deze derde sector wordt ook wel gezien als de leidende manifestatie van de civil society. De Maatschappelijke Onderneming 15

16 De eerste sector, overheid en publieke sector, is uitdrukkingsvorm van de georganiseerde politieke wil van een land. Deze politieke wil wordt vanwege de wisselingen in de machtsverhoudingen noodgedwongen vormgegeven in tijdelijke compromissen. De tweede sector de private, commerciële sector, is de wereld van het kapitaal, de markt, gedreven tot groei en winst. De derde sector is de wereld van waarden die in de samenleving tot uitdrukking wordt gebracht, het is de uitdrukkingsvorm van het onvervreemdbaar sociaal kapitaal waar de burgers van een samenleving met elkaar over beschikken. Binnen deze derde sector is de maatschappelijke onderneming als zodanig een verrijking op het speelveld van maatschappelijke verhoudingen en kansen op sociaal economische vernieuwing en innovatie. De keuzes hiervoor worden aanzienlijk vergroot als dit gebeurt in samenwerking met de publieke en de commerciële sector. De maatschappelijke onderneming zal hiertoe zelf een versnelde ontwikkeling moeten doormaken door te groeien aan een aantal kritische variabelen zoals we deze beschrijven in deel twee van deze publicatie. Voor de sector als geheel en de maatschappelijke onderneming in het bijzonder is het van groot belang om te werken aan haar zichtbaarheid en profilering als sector. Pas dan kan de maatschappelijke onderneming met de organisaties die ze opbouwt om haar belangen te bundelen ook de rol spelen die haar past. 16 De Maatschappelijke Onderneming

17 hoofdstuk 2 Derde sector, de wereld van waarden als onderneming De maatschappelijke onderneming op het kruispunt van economisch handelen en waarden die tot uitdrukking worden gebracht - Paul Dijkstra De civil society bevat diverse vormen van verantwoordelijkheid die burgers via allerlei netwerken en organisaties tot uitdrukking brengen. Deze zijn zeer verschillend wat betreft vorm en inhoud, doelstellingen en verschijningsvormen. De civil society kan wel omgaan met allerlei soorten problemen, behoeften en mogelijkheden waar de publieke en private sector dit niet kunnen. De verbintenissen waarop de netwerken en organisaties van de civil society zijn gefundeerd tonen de bezorgdheid van de burgers over de manier waarop de samenleving is georganiseerd. De wijze waarop burgers zich organiseren in de civil society laat ten minste een aantal tekortkomingen zien in de manier waarop de publieke en private sector functioneren. Via informele en formele organisatievormen proberen burgers antwoord te krijgen op zaken die de samenleving laat liggen, vergeet of zelfs verergert. Dit zien we terug in allerlei sociale, culturele, politieke en economische activiteiten. De drijvende kracht hierachter is het sociaal kapitaal: de totale hoeveelheid van normen, waarden en morele kwaliteiten in de samenleving. De betekenis van dit sociaal kapitaal is grotendeels gebaseerd op intrinsieke waarden als familiebanden, de band van boeren met het landschap of burgers met hun buurt, het milieu, en openbaar welzijn. Dit leidt tot initiatieven die de publieke en private sector behoren te versterken en waarmee ze behoren samen te werken. Deze initiatieven zijn niet te koop; men kan ze niet annexeren of overnemen; ze zijn er slechts om te verrijken en aan te moedigen. Dat is de manier om sociale rijkdom te vergaren. De directe, en als zodanig herkenbare, economische factor die uit deze wereld van waarden aangezien we hier de economisch actieve vorm van de civil society beschrijven naar voren komt is de zogeheten derde sector. We beschouwen de derde sector als een sociale, op zichzelf staande kracht: het complex van niet-gouvernementele organisaties, de snon profit sector en de maatschappelijke ondernemingen. De Maatschappelijke Onderneming 17

18 De derde sector als iets dat aanzienlijk verschillend is van de publieke sector (de eerste sector) en de private, commerciële sector (de tweede sector) is duidelijk een begrip in onder meer België, Frankrijk en Italië maar is nog niet geheel ingeburgerd in Duitsland en Nederland. Op het Europese niveau van de Europese Unie is het een bekend begrip en wordt de derde sector door velen gezien als een belangrijke factor voor werkgelegenheid in Europa. Zeer veel programma s die door de Europese Commissie in het leven zijn geroepen hebben te maken met of zijn direct gericht op het verrichten van onderzoek naar en bevorderen van de derde sector/sociale economie, en dan met name de maatschappelijke ondernemingen, als een belangrijke bron om banen en werk te creëren. In elk Europees land zijn er wel wetenschappers die over dit onderwerp nadenken, onderzoek doen, publiceren. Onder deze wetenschappers bevinden zich Roger Spear uit Engeland, Jacques Defourny uit België, Jean Louis Laville uit Frankrijk, Karl Birkholzer uit Duitsland en Carlo Borzaga uit Italië 3). Zij hebben allemaal uitstekend werk verricht door het in kaart brengen van de invloed van de sociale economie in Europa en de speciale rol die maatschappelijke ondernemingen hierbij spelen. De maatschappelijke onderneming als onderneming die de eigen winst ondergeschikt maakt aan de winst voor de samenleving, is een relatief nieuw fenomeen dat een belangrijke rol speelt bij de ontwikkeling en groei van de sociale economie. Deze publicatie richt zich op zaken waar de maatschappelijke onderneming vooral actief is op lokaal niveau en als zodanig iets toevoegt aan de plaatselijke werkgelegenheid en de werkgelegenheid in bepaalde buurten. Dus waar de derde sector een verscheidenheid aan organisatievormen en activiteiten laat zien, zien we hier het specifieke ondernemerschap van de maatschappelijke onderneming. Het is een specifieke ondernemingsvorm van de duurzame economie, de sociale/solidaire economie. De derde sector, met de maatschappelijke onderneming als een direct bedrijfsmatige uitdrukkingsvorm, komt voort uit het waardepatroon, de wereld van waarden van de civil society. Het is het domein van de sociale en solidaire economie die niet zo zeer winst of groei als zodanig nastreven, maar sociale weelde of sociale rijkdom en voorspoed in de verzakelijkte, geïndividualiseerde en sociaal verschralende samenleving. 3) In Nederland onderzoeken wetenschappers de Nederlandse non-profit sector waarvan soms wordt gezegd dat die de grootste ter wereld is en zij zeggen dat het moeilijk is onderscheid te maken tussen de non-profit sector en andere sectoren. ( Hybrid Governance: The impact of the nonprofit sector in the Netherlands, SCP-werkdocument 65, 2000, p. 158). 18 De Maatschappelijke Onderneming

19 Sociale en solidaire economie: is er een verschil? In noord Europa worden de begrippen sociale economie en solidaire economie duidelijker uit elkaar gehouden dan in Zuid-Europa. Maar het idee om ze als twee verschillende begrippen te beschouwen wordt overal in de literatuur besproken. i Sociale economie en solidaire economie: het verschil zoals dat in Frankrijk wordt gezien De sociale economie kwam voort uit de verenigingsbeweging, die rond 1800 was ontstaan als reactie op de onvervulde sociale behoeften van die tijd. Vooral op Europees niveau is de definitie ervan afhankelijk van de wettelijke identiteit: verenigingen, onderlinge maatschappijen en coöperaties vallen er onder. Deze drie organisatievormen hebben bepaalde waarden gemeen, zoals de keuze voor mensen (boven kapitaal), solidariteit, onderlinge steun en creativiteit. De solidaire economie ontstond aan het begin van de jaren '80 uit initiatieven van mensen die zochten naar alternatieve oplossingen voor veranderingen die zich in de maatschappij voltrokken en waarop de publieke en private organisaties slechts gedeeltelijk een antwoord hadden. Voor de actoren van de solidaire economie is het erg belangrijk te kunnen aangeven uit naam waarvan de activiteit wordt ondernomen. Het probleem is dat deze begrippen verwijzen naar gedeeltelijk overlappende vormen van economisch gedrag. Aan de ene kant van het spectrum hebben we de sociale verantwoordelijkheid van bedrijven en de ethische handel als onderdeel van de sociale economie. Aan de andere kant is er de solidaire economie of de economie van samenwerking, de zorgeconomie 4). Ergens in het midden ligt het Duitse begrip van de zelfhulp -economie. 4) Een zorgeconomie is een economie van genoeg, niet alleen voor de rijken maar ook voor de armen. met inbegrip van de zorg voor latere generaties. Deze zorg voor de armen en voor degenen die na ons komen betekent in de praktijk zowel verantwoordelijkheid als duurzaamheid. Het zorgen voor degenen die later op onze aarde willen komen leven vraagt respect voor het milieu. In een zorgeconomie zijn mensen op zoek naar eerlijke relaties tussen de werkenden, ongeacht hun geslacht of ras. In een zorgeconomie letten mensen op het welzijn van kinderen en richten zij zich dus op het scheppen van meer en betere onderwijsmogelijkheden, het opvoeden tot burgers en de gezondheid. (Julio de Santa Ana, Inleiding bij de Kuyper lezing van Bob Goudzwaard in 1999 aan het Dordt College in Sioux Center in Iowa, Amerika) De Maatschappelijke Onderneming 19

20 De sociale economie beoogt er voor te zorgen dat alle mensen uit de samenleving betaald of onbetaald werk kunnen doen in een economie zoals die op dat moment is. Het doel is mensen te integreren of te reïntegreren die weinig of geen kans hebben op een goede baan. Vervolgens zoekt de sociale economie achterstandswijken of zwakke regio s te helpen bij het herstellen of versterken van hun maatschappelijke en economische kansen op een sociaal en economisch duurzame toekomst. Bij de solidaire economie, de economie van samenwerking en wat breder de zorgeconomie, gaat het meer om mensen die het economisch handelen willen veranderen van geld-maakt-geld relaties naar echte relaties van gemeenschappelijke zorg en contacten in economische activiteiten. Het draait meer om mensen die hun eigen verantwoordelijkheid en soevereiniteit in de alledaagse omstandigheden waarin ze zich bevinden willen terug winnen. Zoals hierboven reeds vermeld draait het bij de solidaire economie om het nemen van de volle verantwoordelijkheid voor alle sociale en ecologische effecten van een economische activiteit. De solidaire economie wil alle mogelijke gebieden van economisch gedrag omvatten alsook de manier waarop een economische activiteit wel of niet bijdraagt aan een betere wereld voor iedereen. Het is duidelijk dat de overgang van een sociale naar een solidaire economie veel overlappingen kent wat betreft doelen, bezieling, doorzettingsvermogen en organisatiemethodes. Daarnaast is het net zo duidelijk dat er op een gegeven moment een punt komt waarop een diepe kloof bestaat tussen de twee zienswijzen. De sociale economie beoogt het economische systeem zoals het is te verbeteren en/of te corrigeren. De solidaire economie daarentegen zoekt naar een ander systeem dat nog slechts in heel weinig delen van de zichtbare, officiële samenleving gevonden kan worden. Toch vormt zij een onderdeel van de civil society en is zij zeer aanwezig in het sociale leven van de wereldgemeenschap, in de wereld van waarden. Deze bezieling, en de manier waarop mensen proberen deze bezieling uit te werken in de sociale en solidaire economie, wordt grotendeels onderhouden door het sociaal kapitaal dat daarbij betrokken is. Hierdoor besteden getalenteerde mensen veel tijd aan het op een bepaalde manier doen van dingen zoals zij denken dat die gedaan moeten worden. Ondanks dat er geld mee gemoeid is, is het hen daar niet om te doen. Ondanks de kloof vinden we deze gedachtes en bezieling ook terug bij mensen die bij commerciële bedrijven werken, zelfs op managementniveau, en ook bij mensen die in de politiek of voor de overheid werken, want niets menselijks is ons vreemd. Het is de kunst om deze verschillen in functies en kansen productief te maken, om mensen in staat te stellen met inspirerende oplossingen te komen die goed doorwerken in de samenleving en die leiden tot allerlei vormen van sociale rijkdom en voorspoed. 20 De Maatschappelijke Onderneming

21 De sociale en solidaire economie richten zich dan ook niet per se op de economisch zwakkeren, de achterblijvers, op wie buitengesloten is. Het is vanzelfsprekend dat ze zich hierop richt en met name voor overheden is dat aantrekkelijk en van belang omdat men daarmee tegemoet komt aan de wens om iedereen maximaal aan het arbeidsproces te laten deelnemen. Het maatschappelijk ondernemersschap, dat zich beweegt op het terrein van de sociale en solidaire economie, richt zich op een heel wat breder scala van maatschappelijke behoeften en noden waar binnen de samenleving aan tegemoet gekomen dient te worden. Heel wat sociaal talent is beschikbaar voor de arbeidsmarkt als het gaat om de derde sector. Zeker waar velen zich om verschillende redenen niet thuis voelen in de publieke dan wel private sector, niet passen in de cultuur die in deze sectoren het werkklimaat bepaalt. Dat heeft alles te maken met de krachten die hen drijven en de kwaliteit die ze willen nastreven in hun werkende leven. Die krachten worden gevormd door de waarden en normen waardoor ze zich geïnspireerd weten en in de meest directe vorm tot uiting willen brengen voor het profijt van de samenleving als geheel. Dit ligt verborgen in de wereld van waarden, het sociaal kapitaal waar iedere samenleving op drijft. Sociaal kapitaal Het succes en het falen van de maatschappelijke onderneming heeft alles te maken met de mate waarin ze beschikt over sociaal kapitaal. Samengevat wordt het sociaal kapitaal gevormd door de waarden en normen, het onderling vertrouwen waar de samenleving over beschikt en de netwerken waarin dat met elkaar wordt gedeeld, daarin gevestigde opvattingen en waarderingen. Voor de maatschappelijke onderneming zijn de persoonlijke kwaliteiten van de initiatiefnemers, van wie de onderneming stuurt en leidt, uiteindelijk doorslaggevend. Dit tezamen met die van de medewerkers en het vermogen van de onderneming deze medewerkers te laten groeien in hun ambities en mogelijkheden. Het leidende principe is bij de maatschappelijke onderneming gelegen in het verwezenlijken van een doel op basis van wat gezien wordt als waardevol om te realiseren. Die doelen liggen in de tekorten en behoeften binnen buurten, steden, dorpsgemeenschappen, regio s. Het gaat dan om zorg, veiligheid, ecologische randvoorwaarden, voorzieningen van allerlei niveau variërend van verdwijnend winkelaanbod, vervoer tot kinderopvang en ouderenzorg. Evengoed kan het gaan om activiteiten die de gemeenschap van belang acht zoals initiatieven op het gebied van kunst en cultuur, permanente educa- De Maatschappelijke Onderneming 21

22 tie, toerisme, economische ontwikkeling als zodanig. Hoe dat ervaren wordt ligt in iedere gemeenschap anders en daarmee ook waar de energie zich op richt om er iets aan te doen. Iedere gemeenschap herbergt een eigen patroon aan normen en waarden, netwerken, behoeftes en tekorten. Die patronen verschillen ook door de bevolkingssamenstelling en omstandigheden. We weten weinig van de wereld van waarden in migrantengemeenschappen en de kracht, de mogelijkheden die zich daarin verbergen van het daarin aanwezige sociaal kapitaal. We kennen simpelweg de waarden niet die zich daarin voor de opbouw van de samenleving als geheel verbergen Sociaal kapitaal als ruggengraat van de gemeenschap is geen constante factor. Het kan afnemen en toenemen. Door de moeite waarop het tot zijn recht komt en tot uiting komt in gezamenlijke initiatieven zal het toenemen. Waar de gezamenlijkheid doorbroken wordt door frustrerend ingrijpen, verslechterende omstandigheden door werkloosheid of criminalisering neemt het sociaal kapitaal af. Waar gemeenschappen zich mengen en zelden meer een homogeen geheel vormen, allerlei invloeden zich laten gelden via vormen van migratie, wegtrekkende werkgelegenheid wordt de variatie in aanbod van de wereld van waarden steeds groter. Het daarin beschikbare sociaal kapitaal is niet meer zo strak te definiëren of te herkennen. Het vraagt energie en vindingrijkheid om met behulp van innovatief beleid en samenwerkingspatronen de productiviteit van de verschillen in waarde en vertrouwen te vinden en tot bloei te laten komen. Met een zich vernieuwend en vergrotend Europa komen eveneens nieuwe waardepatronen beschikbaar waar we nog maar weinig weet van hebben hoe die kunnen uitwerken op de Europese samenleving. Het gaat daarbij om meer dan het bereiken van een politiek en economisch evenwicht. Politieke en economische kracht is erbij gebaat hoe verschillen in waarde en kansen tot hun recht komen en productief worden gemaakt, ook in economische zin. De rol van de maatschappelijke onderneming is daarin cruciaal, naast alle andere uitingsvormen van de civil society. De kansen die de onderneming biedt in directe samenwerking met de overheid, de publieke sector en de private sector mogen niet onbenut blijven om de samenleving te versterken en van nieuwe impulsen te voorzien. En dat niet in het minst voor de ontwikkeling van nieuwe vormen van werkgelegenheid op met name lokaal en regionaal niveau. 22 De Maatschappelijke Onderneming

23 i De rol van sociaal kapitaal in maatschappelijke ondernemingen in België Solidarité des Alternatives Wallonnes (SAW), de Belgische partner in het onderzoek dat de basis vormt van deze publicatie, heeft zeer gedetailleerd onderzoek gedaan naar de rol van sociaal kapitaal binnen Azimut. Azimut is een activiteitencoöperatie, haar leden zijn startende ondernemers en die daarbij een zekere mate van steun weten te vergaren. Het idee van een activiteitencoöperatie was nieuw voor België en kwam oorspronkelijk uit Frankrijk waar verschillende succesvolle projecten liepen. De dragers van het project moesten er daarom de Belgische federale minister voor werkgelegenheid van overtuigen dat het concept ook in België zou aanslaan. Zij moesten ook overeenstemming bereiken over de status van het werk van de startende ondernemers in verband met premies voor de sociale verzekeringen. SAW onderzocht hoe de Azimut dragers erin slaagden hun project te realiseren met behulp van sociaal kapitaal. Ze keken naar het sociaal kapitaal van de dragers zelf, van hun contacten bij het Belgische federale ministerie voor werkgelegenheid en de controle-instantie voor sociale verzekeringen, en van de startende ondernemers die zich bij de coöperatie hadden gevoegd. Uit hun onderzoek kwam een vlechtwerk van contacten naar voren waarbij de belangrijkste spelers, waaronder de dragers van het project, betrokken waren. Het liet ook zien hoe het geloof in eigen normen en waarden er toe heeft bijgedragen dat de contacten bij het Belgische federale ministerie voor werkgelegenheid en bij de controle-instantie voor sociale verzekeringen uiteindelijk overstag gingen en het project steunden. Bijzonderheden zijn te vinden in het rapport over de lokale onderzoeken die zijn uitgevoerd door SAW, The activity co-operative, a new concept for job creation - The AZIMUT case. De Maatschappelijke Onderneming 23

24 hoofdstuk 3 De positie van de maatschappelijke onderneming in de samenleving Samenwerking voor vernieuwende werkgelegenheid tussen overheid (de publieke sector), de commerciële sector en de maatschappelijke onderneming - Paul Dijkstra Een land als Italië laat zien hoe maatschappelijke ondernemingen kunnen bloeien en groeien, en een tot nu toe ongekende groei ten toon spreiden. In Italië hebben maatschappelijke ondernemingen een eigen status gekregen op grond van daarvoor speciaal ontworpen wetgeving 5). Aan de ene kant zijn er sociale coöperaties ("type A") die opereren voor het algemene nut van de gemeenschap en diensten verlenen die uiteenlopen van onderhoud van parken en tuinen tot aan zorg voor oudere mensen. Een aantal van deze ondernemingen vervullen een rol die in andere delen van Europa is voorbehouden aan de publieke sector. Aan de andere kant is er een tweede vorm van sociale coöperaties ( type B ) die betrokken zijn bij werkintegratie voor gehandicapten, mensen die veroordeeld zijn geweest en langdurig werklozen. Kortom, mensen die moeilijk ergens anders werk kunnen vinden dan binnen deze specifieke vorm van de maatschappelijke onderneming 6). Ook Frankrijk en België hebben een eigen wetgeving en een beleid dat gericht is op de maatschappelijke onderneming zodat bijzondere vormen van bedrijfsvoering en organisatie mogelijk worden gemaakt. In Frankrijk was er tot voor kort zelfs een afzonderlijk ministerie voor de sociale en solidaire economie. Regionaal en stedelijk gezien zijn er, na het verdwijnen van dit ministerie, nog steeds op politiek en ambtelijk niveau toch heel wat afdelingen operationeel van waaruit handen en voeten wordt gegeven aan het beleid op het terrein van de sociale en solidaire economie. 5) Wet nr. 381/91 6) In 2001 had Italië ongeveer sociale coöperaties, met vrijwilligers, werknemers en kansarmen. 55% waren van het type A, 40% van het type B en 5% waren ofwel gemengd of consortia (coöperaties van het tweede niveau waarvan de leden andere coöperaties zijn). Bron: Venturing into the Social Sphere - experiences and tools, Cgm Dit is het rapport van één van de lokale onderzoeken die zijn uitgevoerd tijdens het onderzoek dat de basis vormt van deze publicatie. 24 De Maatschappelijke Onderneming

25 Het lijkt erop dat Duitsland en Nederland een dergelijke wetgeving niet zo nodig vinden. Daar wordt de burger toch al tot in de puntjes verzorgd. Toch zijn er ook daar bijzondere ontwikkelingen gaande, waarin burgers allerlei maatschappelijke initiatieven nemen met een ondernemend, not-for-profit karakter. Zowel Duitsland als Nederland kennen bijvoorbeeld moedercentra, waar vrouwen met elkaar organiseren waar ze behoefte aan hebben. Dat is kinderopvang, maar ook allerlei vormen van scholing en educatie en van waaruit ook bijvoorbeeld cateringbedrijven worden opgezet. i Het moedercentrum kan worden gezien als een sterk voorbeeld van initiatief dat vanuit burgers zelf is bedacht, opgezet en gerund. Je vindt het moedercentrum over het algemeen in steden. In Duitsland bestaan moedercentra sinds 1984 en in Nederland sinds Op dit moment zijn er bijna 30 moedercentra in Nederland. Tevens is het een internationaal fenomeen geworden: in maar liefst 14 landen bestaan moedercentra. Het moedercentrum vervult vele sociaal economische functies die niet gedaan kunnen worden door de overheid of welzijnsinstellingen omdat die daar geen geld voor hebben en de kennis missen over wat er in een gemeenschap daadwerkelijk nodig is. In het moedercentrum worden vele activiteiten ontwikkeld en onderhouden door mensen die daar veelal geen opleiding voor hebben gevolgd, maar simpelweg met hun eigen gezond verstand voorzien in de behoefte van een groot aantal vrouwen en kinderen. Amsterdam kent het broedplaatsenbeleid. Via dit beleid worden centra van kunst en cultuur gerealiseerd, gecombineerd met ambachtelijke en cultuurgerelateerde beroepen, presentatieruimtes voor het publiek en andere buurtfuncties. Het bijzondere is dat er eerst geld ter beschikking is gesteld (± 30 miljoen) en er vervolgens beleid werd gemaakt waarbij zowel de doelgroep als de projectontwikkelaars mee aan tafel zaten om tot de best passende oplossingen te komen. Daar ontstaat dan een vorm van directe samenwerking tussen de burger die dat wil, de overheid en de commerciële sector. Die samenwerking is ook zichtbaar in steden als Delft en Utrecht, waarbij de drie sectoren zich vinden om kleine sociale huisvestingsinitiatieven te laten ontstaan. Initiatieven die niet zouden lukken als ze via de traditioneel gevestigde partijen tot stand zouden moeten komen zonder de inzet van betrokken burgers. Soms moeten burgers nogal hun best doen om hun initiatief niet te zien op gaan in welzijnsinstituten die hun quota aan klanten moeten halen. En die klanten moeten De Maatschappelijke Onderneming 25

26 dan naar hun regels functioneren, terwijl die mensen een beter en meer ondernemend initiatief neerzetten als ze dat naar hun eigen inzicht en behoefte kunnen doen. Sommige (overheids)instellingen moeten weer leren om dit type initiatieven niet op te slokken in hun eigen werkwijze, maar zich te laten ontwikkelen tot zelfstandige maatschappelijke ondernemingen op hun eigen waarde en doelstelling. Kenmerken van de maatschappelijke onderneming Laten we de maatschappelijke onderneming identificeren aan de hand van de EMEScriteria zoals die zijn ontwikkeld door wetenschappers in heel Europa. Het is niet zo dat alle criteria direct op elke maatschappelijke onderneming kunnen worden toegepast maar een aantal van deze criteria iszeker van toepassing. EMES is de naam van een Europees onderzoeksprogramma over de maatschappelijke onderneming. i De economische dimensie en de ondernemersdimensie van de maatschappelijke onderneming 7) Een constante stroom van activiteiten bij het produceren van goederen en/of verlenen van diensten In tegenstelling tot de traditionele non-profit organisaties zijn maatschappelijke ondernemingen normaliter niet altijd bezig met het aanprijzen van de goede zaak of met het herverdelen van geldstromen (zoals bijvoorbeeld subsidiegevende stichtingen), maar zijn zij direct betrokken bij het produceren van goederen of het verlenen van diensten op een permanente basis. Het verlenen van diensten en goederen vertegenwoordigt derhalve de bestaansgrond of een van de bestaansgronden van de maatschappelijke ondernemingen. Een grote mate van autonomie Maatschappelijke ondernemingen zijn op vrijwillige basis door een groep mensen gecreëerd en worden door hen beheerd in het kader van een autonoom project. Zij kunnen derhalve bogen op overheidssubsidies maar zij 7) Defourny, J., Borzaga, C. (ed). (2001), The Emergence of Social Enterprise, Routledge, London, pagina 16, 17 en 18. Of 26 De Maatschappelijke Onderneming

27 worden niet direct of indirect bestuurd door overheids- of andere organisaties (samenwerkingsverbanden, particuliere bedrijven, etc.) en zij hebben zowel het recht van zeggenschap als dat van beëindiging (het recht om een eigen standpunt in te nemen en het recht om hun activiteiten te beëindigen). Een belangrijke mate van economisch risico Degenen die een maatschappelijke onderneming oprichten nemen volledige of gedeeltelijke verantwoordelijkheid voor het initiatief. In tegenstelling tot de openbare instellingen hangt hun financiële winstgevendheid af van de inzet van hun leden en werknemers om voldoende middelen te verzorgen. Minimum hoeveelheid aan betaald werk Zoals vaak bij traditionele stichtingen kunnen maatschappelijke ondernemingen een mix maken van monetaire en niet-monetaire hulpmiddelen, vrijwilligers en betaalde arbeiders. Voor de activiteiten die worden uitgevoerd in de maatschappelijke ondernemingen is echter een minimum hoeveelheid betaalde arbeid nodig. De sociale dimensies van de maatschappelijke onderneming Een expliciet doel tot voordeel van de gemeenschap Een van de hoofddoelen van de maatschappelijke onderneming is het dienen van de gemeenschap of een specifieke groep mensen. Daarnaast is een kenmerk van de maatschappelijke onderneming het verlangen om op lokaal niveau maatschappelijke verantwoordelijkheid te bevorderen. Een initiatief genomen door een groep burgers Maatschappelijke ondernemingen zijn het resultaat van een collectieve dynamiek waarbij mensen die tot een gemeenschap of groep behoren graag een bepaalde behoefte of doelstelling willen delen en zij moeten een dergelijke dimensie op de een of andere manier in stand houden. Een besluitvormingsbevoegdheid die niet gebaseerd is op kapitaalbezit Dit houdt meestal het principe in van een stem per lid of in ieder geval stemrecht dat niet afhangt van hoeveel aandelen in kapitaal het bestuurslichaam bezit dat de uiteindelijke beslissingsbevoegdheid heeft. De kapitaalbezitters zijn natuurlijk belangrijk (ofschoon alle maatschappelijke De Maatschappelijke Onderneming 27

28 ondernemingen geen aandelenkapitaal hebben) maar de zeggenschap wordt gedeeld met andere belanghebbenden. Een participerend karakter, waar de mensen in betrokken zijn die het direct betreft Vertegenwoordiging en participatie van de klanten, gerichtheid op de belanghebbenden en een democratische managementstijl zijn belangrijke kenmerken van de maatschappelijke onderneming. Vaak is een van de doelen van de maatschappelijke onderneming het bevorderen van de democratische processen op lokaal niveau door middel van economische activiteiten. Beperkte winstuitkering Maatschappelijke ondernemingen bestaan niet alleen uit organisaties die helemaal geen winstuitkering mogen doen, maar ook uit organisaties, zoals coöperaties in een aantal landen, die alleen een beperkte winstuitkering mogen doen, waardoor voorkomen wordt dat ze zich op het maximaliseren van de winst zullen richten. Deze criteria behoren bij wat wel als de sociale economie wordt omschreven. We denken dat het goed is om er hier een extra ondernemerscriterium aan toe te voegen: risico- en winstdeling. Dit houdt in dat de maatschappelijke onderneming de risico s en de winst deelt met de klant, in alle betekenissen van het woord, de belanghebbenden, de buurt of bepaalde delen van de samenleving. Hierdoor ontstaat een echte, brede samenwerkingsrelatie, een van de kenmerken van de solidaire economie. Sociale architectuur en sociale sturing Twee andere kwaliteiten die verband houden met hoe de maatschappelijke onderneming in de samenleving is geworteld zijn de sociale architectuur van het initiatief en de wijze van sociale sturing ( social engineering ) 8). Je zou kunnen zeggen dat de sociale architectuur te maken heeft met de interne en externe contracten en de manier waarop de organisatie formeel tot stand is gekomen. Dit omvat zowel de participatie van de belanghebbenden wat betreft hun verantwoordelijkheid als ook het op een goede 8) In deze publicatie wordt de uitdrukking sociale sturing (social engineering) gebruikt als een neutrale term in de hier beschreven specifieke betekenis. Zie de woordenlijst voor de definities van sociale architectuur en sociale sturing. 28 De Maatschappelijke Onderneming