inhoudsopgave Inhoudsopgave Afkortingen vii xvi

Transcriptie

1 Inhoudsopgave Afkortingen vii xvi 1 Europa als woonplaats, de Unie als haar bestuur 1 Definities: recht van een functionele organisatie en recht van een politiek verband 3 2 Rechtsgeschiedenis van de Europese Unie, soevereiniteit en constitutie Verdragen van oprichting, wijziging, toetreding: van Gemeenschappen naar Unie Secundaire wetgeving: actualiteit en vernieuwing Rechtspraak: autonome rechtsorde, directe werking, voorrang, het leerstuk Constitutionele praktijk of conventie: Spitzenkandidaten 15 3 Het rechtsgehalte van de Unie: rechtsorde, legaliteit, grondrechten, democratie 16 4 Legaliteit: attributiebeginsel en het stelsel van bevoegdheden Handelingsmogelijkheden en beperking ervan Systematiek van bevoegdhedenverlening aan de Unie en restbevoegdheden van lidstaten Beperking in de uitoefening van verleende EU-bevoegdheden: subsidiariteit en evenredigheid of proportionaliteit Loyale samenwerking of Unietrouw 24 5 Grondrechten, toegang tot de rechter en de werkingssfeer van het recht van de Unie Ontwikkelingen rond EU-grondrechten Bereik van EU-grondrechten; de werkingssfeer (reikwijdte) van het recht van de Unie 28 6 Lacunes in het rechtsgehalte van de Unie en in de gedeelde rechtsorde 29 7 Democratie 30 8 Ter afsluiting gedeeld bestuur 31 2 Instellingen en rechtsbronnen: overzicht en ontwikkeling 1 Institutionele verhoudingen in de Unie 40 2 De Europese Raad en zijn voorzitter Grondslag en samenstelling Taken en bevoegdheden Institutionele positie 42 3 De Raad van de Europese Unie Grondslag en samenstelling Taken en bevoegdheden Institutionele positie 45 4 Het Europees Parlement Grondslag en samenstelling 45 vii

2 europees recht algemeen deel 4.2 Taken en bevoegdheden Institutionele positie 50 5 De Commissie Grondslag, samenstelling en benoeming Taken en bevoegdheden Institutionele positie 54 6 Het Hof van Justitie Grondslag, samenstelling en benoeming Taken en bevoegdheden 57 7 Overige instellingen en organen 58 8 Bronnen van Unierecht Primair recht, rechtsbeginselen en grondrechten Secundair recht Rechtsbronnen in-between Tertiair recht; soft law 68 9 Ter afsluiting 69 3 De markt en publieke belangen 1 De verdragsrechtelijke basis 75 2 De vier vrijheden Goederen Personen Diensten Kapitaal- en betalingsverkeer 83 3 Wat is vrijheid in het Europese recht? Discriminatieverbod en belemmeringenverbod Verbod van discriminatie Verbod van belemmering 89 4 Het vrij verkeer van goederen Tarifaire belemmeringen Non-tarifaire belemmeringen 91 5 Het vrij verkeer van personen, diensten en kapitaal 96 6 Naar een algemeen belemmeringenverbod? Het grensgebied tussen belemmering en discriminatie 98 7 Reikwijdte van de verboden Keck-analogie? Hypothetische en andere onzekere belemmeringen Interne situaties Omgekeerde discriminaties en U-bochten Uitzonderingen of rechtvaardigingen van nationale regels; afweging tussen marktbelangen en publieke belangen De uitzonderingen in het Werkingsverdrag De uitzonderingen op basis van jurisprudentie: Rule of Reason 107 viii

3 8.3 Gemeenschappelijke kenmerken Wetgeving en bestuur vanuit de doelstelling van de interne markt, harmonisatie Algemene rechtsgrondslagen en motieven voor harmonisatie in het belang van de interne markt Bijzondere rechtsgrondslagen en bevoegdheidsproblemen Doelstellingen van harmonisatie en graden van indringendheid Volledige harmonisatie: geen ruimte voor additionele wetgeving van de lidstaten Harmonisatie van grensoverschrijdende situaties Wederzijdse erkenning als harmonisatiemethode Vaststelling van een basisbeschermingsniveau ofwel minimumharmonisatie ; vrijverkeerclausule Toegestane afwijking van harmonisatierichtlijnen Toetsing van nationale bepalingen genomen op grond van resterende bevoegdheden Ter afsluiting convergentie? De markt voorbij: burgerschap en rechtsruimte 1 Burgerschap van de Unie Politieke en publieke burgerschapsrechten Persoonlijke burgerschapsrechten Het reis- en verblijfsrecht: harmonisatie en resterende bevoegdheden, de Burgerschapsrichtlijn De Ruimte van Vrijheid, Veiligheid en Recht, of rechtsruimte; nauwere samenwerking Geschiedenis van de rechtsruimte Consolidatie in het Verdrag van Lissabon Meerdere snelheden en nauwere samenwerking, met name in de rechtsruimte Integratie binnen de rechtsruimte: wederzijdse erkenning, (minimum)harmonisatie en bestuurlijke samenwerking Wederzijdse erkenning en wederzijds vertrouwen Harmonisatie Bestuurlijke infrastructuur Ter afsluiting Mededingingsrecht tussen markt en overheid 1 De verdragsnormen, hun begripsmatige context en hun uitleg De verdragsnormen en hun uitleg Het kartelverbod: artikel 101 Wv Artikel 101 lid 1 Wv 182 ix

4 europees recht algemeen deel 2.2 Uitzondering op het verbod van artikel 101 lid 1 Wv Controle op marktmacht: artikel 102 Wv en concentratiecontrole Misbruik van machtspositie: artikel 102 Wv Concentratiecontrole Mededinging, de uitvoering van publieke taken en ander overheidshandelen Artikel 106 Wv: staatsbedrijven en ondernemingen met bijzondere of uitsluitende rechten Uitzonderingen en beperkingen van de gelding van artikel 106 Wv De nuttig effect-regel Steunmaatregelen van de lidstaten Toegelaten steunmaatregelen Toezicht en controle op de naleving Taakverdeling tussen instellingen van de Unie Transparantie Toezicht en controle op de naleving van de artikelen 101 en 102 Wv Toezicht en controle op de naleving van artikel 107 Wv Ter afsluiting Van monetaire naar (ook) economische unie 1 Monetaire unie Economische unie Economische coördinatie, convergentie en begrotingsdiscipline De coördinatie voorbij: interventie in economisch beleid Bankenunie Gemeenschappelijk toezicht en afwikkeling Gemeenschappelijk afwikkelingsfonds Ter afsluiting Van externe betrekkingen naar buitenlandse politiek 1 De internationale rechtspersoonlijkheid van de Unie Externe bevoegdheden Het geïntegreerde externe optreden Externe bevoegdheden onder het Werkingsverdrag Externe bevoegdheden onder het Unieverdrag De verdragsbepalingen Het vrijwel ontbreken van rechtsmacht voor het Hof van Justitie De uitoefening van de externe bevoegdheden van de Unie De instellingen 257 x

5 4.2 De uitoefening van autonome en contractuele externe bevoegdheden Gemengde verdragen De gemeenschappelijke handelspolitiek De betekenis van het internationaal publiekrecht voor de rechtsorde van de Unie Receptie binnen het Unierecht en rangorde Rechtstreekse werking en vergelijkbare rechterlijke technieken Verdragen van de lidstaten Internationale rechterlijke uitspraken Ter afsluiting Doorwerking 1 Voorrang van Unierecht en de Europese rechtsorde Rechtstreekse of directe werking van Unierecht Inroepbaarheid als centraal element Voorwaarden voor rechtstreekse werking Rechtsverhoudingen bij rechtstreekse werking Rechtsgevolgen van rechtstreekse werking Conforme interpretatie Staatsaansprakelijkheid Ter afsluiting Het stelsel van rechtsgangen 1 De toegang tot de rechter in het Europese recht De rechtsgangen Acties tegen de lidstaten Directe acties tegen besluiten van lidstaten: inbreukacties Indirecte actie, van particulier tegen lidstaat: de prejudiciële procedure om uitleg Algemene aspecten Prejudiciële verwijzingen vraagstukken voor lagere en hoogste rechters Lagere rechters mogen verwijzen Hoogste rechter moet in beginsel verwijzen; de Cilfituitzonderingen De prejudiciële uitspraak tot uitleg: rechtswerking en rechtsgevolgen Acties tegen besluiten en gedragingen van de instellingen van de Unie Directe acties: het beroep tot nietigverklaring Algemene aspecten Beroep door een lidstaat tegen een Uniebesluit 357 xi

6 europees recht algemeen deel Beroep door een instelling tegen een besluit van een andere instelling Direct beroep door particulieren tegen een besluit van een instelling Directe acties: de aansprakelijkheidsactie tegen de EU Directe acties: beroep wegens nalaten Indirecte mogelijkheden gericht tegen Unie-instellingen: de exceptie van onwettigheid Indirecte mogelijkheden gericht tegen Unie-instellingen: de prejudiciële procedure tot ongeldigverklaring Acties tegen besluiten en gedragingen van particulieren Acties van de nationale overheid tegen particulieren Acties van een Unie-instelling tegen besluiten of gedragingen van particulieren Acties van particulieren onderling (privaatrechtelijke verhoudingen) Procedurele doorwerking en nationale autonomie Nationale procedurele autonomie; en de grenzen van gelijkwaardigheid en effectiviteit Invloed EU-recht op specifieke aspecten van nationaal procesrecht Ter afsluiting Wetgeving, uitvoering en controle: ontstaan van machtenscheiding 1 De wetgevingsprocedures van de EU Wetgevingsinstellingen De toepasselijke wetgevingsprocedure Gewone wetgevingsprocedure Bijzondere wetgevingsprocedures Stemmodaliteiten in de Raad Stemmodaliteiten in het Europees Parlement Niet-wetgeving, uitvoering en bestuur Gedelegeerde handelingen Uitvoering van Unierecht De begroting van de EU De meerjarencyclus De jaarlijkse begroting Ter afsluiting Gedeeld gezag: recht, bestuur, democratie in federaal perspectief 1 Gedeeld gezag in een coöperatief federaal systeem Gedeeld recht 423 xii

7 2.1 Grondrechten, beginselen en regels De leerstukken Legaliteit Gedeeld bestuur: ambten, instrumenten en rechtsbescherming Ambten en mandaten Instrumenten Rechtsbescherming Democratie: Raad, Europees Parlement, lidstaten, burgers Besluiten van de Raad en de Europese Raad Besluiten van het Europees Parlement De lidstaten gezamenlijk Ter afsluiting 439 Jurisprudentie 442 Trefwoorden 456 xiii