Reflecteren. Het bestuderen van jezelf levert alle boeken die je nodig hebt.

Transcriptie

1 1 Reflecteren Het bestuderen van jezelf levert alle boeken die je nodig hebt. Pema Chödron Als student zit je volop in een leerproces: je doet kennis op, je leert voor een beroep, je leert over de psyche en het gedrag van de mens. Maar je voornaamste leerobject zou je zelf moeten zijn. Je zet jezelf immers in als instrument. Het is daarom goed om op jezelf te reflecteren. Ook een lerende professional is bereid te reflecteren op zichzelf én om iets te doen met de uitkomsten. Reflectie is dus nog maar de helft van je leerproces, zelfhantering volgt daar per definitie op wanneer je aan jezelf wilt werken. Persoonlijke en professionele ontwikkeling vragen om die twee componenten. Dus geen reflectie om de reflectie, maar reflectie met als doel verbetering van je gedrag. In dit hoofdstuk ga je veel vragen beantwoorden, want dat is dé manier om zelfreflectie te plegen. 1.1 Wat is reflecteren? Reflectie is een ander woord voor weerspiegeling, beschouwing of overdenking. Je blikt terug op wat er is gebeurd. Je kunt bijvoorbeeld reflecteren op je opleiding of op een specifieke werksituatie. Je gaat na hoe het ook weer was en wat er gebeurde. Wanneer je nadenkt over jezelf en je eigen handelen, reflecteer je op jezelf. Je overdenkt hoe en waarom je reageerde in een bepaalde situatie, wat die situatie met je deed, maar vooral ook welk effect je gedrag heeft op de ander, een collega of je cliënt. Zelfreflectie is een belangrijk instrument bij professionalisering. Het kan je nieuwe inzichten brengen in je persoonlijkheid, je functioneren, je gedrag en in de achterliggende drijfveren (Nijgh, 2006).

2 R e f l e c t e r e n 21 Zelfreflectie is niet hetzelfde als evaluatie. Bij een evaluatie beoordeel je; bij zelfreflectie sta je stil bij jezelf zonder daarover een oordeel te vellen. Een reflectieve houding moet steevast onderdeel zijn van je functioneren. Het kritisch kijken naar je handelen, houding en motivatie wordt daardoor een continu proces, dat je helpt bij het verbeteren van bijvoorbeeld het contact met je werkomgeving of van de begeleiding van je cliënten. Waar kun je op reflecteren? Op je houding: je houding heeft effect op een ander in positieve of negatieve zin. Maar je ervaart zelf ook het een en ander bij je houding. Wanneer je in een teamoverleg niet voldoende je mening hebt laten horen, omdat je houding passief was, zou je daar niet tevreden over kunnen zijn. Je kunt ook reflecteren op je handelen: je werkt met en voor cliënten, collega s en leidinggevenden. Je werkt in en voor een organisatie. In deze context en tegen de achtergrond van verschillende werksituaties kun je reflecteren op wat en hoe je iets gedaan hebt. Je bent immers verantwoordelijk voor een product, voor het resultaat van je handelwijze. Bij reflectie op je handelen beschouw je onder meer de kwaliteiten die je hebt ingezet en welk effect die gesorteerd hebben. Dan is er nog reflectie op leerdoelen. Stel dat de instelling of de organisatie waar je werkzaam bent, van je verlangt dat je een pop, een Persoonlijk Ontwikkel Plan, opstelt en daarin je leerdoelen benoemt. Dan zul je van tijd tot tijd moeten reflecteren op die leerdoelen om te kunnen bepalen in hoeverre je ze behaald hebt. Ook kun je reflecteren op jezelf als instrument. Je houding is daar een onderdeel van, maar wanneer je reflecteert op jezelf als instrument komen daar meer aspecten bij kijken. De fase van je leven waarin je deze functie uitoefent, speelt een rol bij het werken met mensen. Je ervaringen, je visie op zaken, de richting waarin je kijkt en leeft, je betrokkenheid en je inlevingsvermogen, de wil om mensen tegemoet te treden, je beleving erbij: ze maken allemaal deel uit van jou als instrument. Je hebt een grote mate van verantwoordelijkheid wanneer je mensen begeleidt of voor hen een voorbeeld wilt zijn (bijvoorbeeld als docent, psycholoog, therapeut). Daarom heb je een zekere verplichting om kritisch te onderzoeken wat jouw persoonlijke invloed is geweest. Een verplichting naar jezelf, de ander en de organisatie. Hoe doe je dat: reflecteren op jezelf? Op elk gewenst moment sla je jezelf gade. Dat lijkt gemakkelijker dan het is. Want het omvat verschillende dingen: je

3 22 De lerende professional luistert naar je gedachten en je observeert je gevoelens. Je hebt aandacht voor je beleving en je houding, voor je reacties op anderen en oud zeer dat naar boven komt (je zult dat waarschijnlijk in eerste instantie niet eens als zodanig herkennen). Je peilt je stemming en je fysieke uitstraling. Je bent je bewust van wat en hoe je iets zegt en vooral van wat het bij anderen teweegbrengt. Je bent dus heel druk bezig als je aan zelfreflectie doet. Dat is lastig als je dat moet doen tijdens het dagelijkse functioneren. Je houdt gesprekken, je zit in een overleg, je pleegt telefoontjes, je staat voor een groep. En ondertussen sla je jezelf gade. Natuurlijk kun je ook na afloop op jezelf reflecteren. Je kunt dit bijvoorbeeld doen na een gesprek, als je een project of een begeleidingstraject hebt afgerond. Ook een enerverende vergadering of een functioneringsgesprek leent zich goed voor reflectie. Je bent dan uit je werksituatie gestapt en geeft jezelf de gelegenheid om er los van te komen en zodoende ruimte te creëren om naar je eigen gevoelens, gedachten en ervaringen te kijken (Nijgh, 2006). Zelfreflectie vraagt hernieuwde aandacht en bewustzijn. Want je doet als het ware dat specifieke moment nog eens over en je kijkt aandachtig naar je reacties, de redenen van je gedrag en jouw beleving bij dit alles. Je kunt jezelf heel veel vragen stellen. Wanneer je zelfreflectie tot een vast ritueel wilt maken binnen je functioneren, kun je schema 1.1 gebruiken. Hierin zijn de vragen per aspect uitgewerkt. Op deze wijze ga je bij elke zelfreflectie systematisch je handelen en gedrag na. Vul dus in op welk aspect je gaat reflecteren; de vragen in schema 1.1 kun je gebruiken bij je reflectie. Reflectie op: taak of opdracht motivatie Vragen Welke taak voerde ik uit? Welke plaats neemt deze taak in mijn functie in? Hoe kijk ik tegen deze taak aan? Hoe ben ik omgegaan met vragen en problemen? In hoeverre ben ik hier methodisch te werk gegaan? Waar ben ik ervan afgeweken? Op welke manier heb ik verantwoording genomen t.a.v. deze taak? Aan welke leerdoelen heb ik nu gewerkt? In wiens belang voerde ik deze taak uit? Welk grondmotief had ik zelf? Welke gedachten had ik ten aanzien van deze taak voordat ik eraan begon? Wat wilde ik precies bereiken? Welke van mijn meningen, overtuigingen en ideeën hebben mij ondersteund bij de uitvoering van deze taak?

4 R e f l e c t e r e n 23 kwaliteiten en vaardigheden Van welke (beroeps)vaardigheden heb ik gebruikgemaakt? Welke van mijn kwaliteiten heb ik ingezet? In hoeverre heeft dit mij hierbij geholpen; waar ben ik in doorgeschoten? Welke kwaliteiten en vaardigheden kwamen niet goed uit de verf; waar lag dat aan? houding en gedrag contacten beleving en ervaring Schema 1.1 Hoe was mijn beroepshouding in deze situatie? Wat in mijn houding bevorderde het bereiken van het resultaat? Wat heeft belemmerend gewerkt? Hoe komt het dat ik me op dat moment zo gedroeg? Welk effect had mijn gedrag op de betrokkenen? Voelen betrokkenen zich veilig genoeg om dit aan mij duidelijk te maken? Met wie van mijn collega s en/of leidinggevende(n) heb ik bij deze taak prettig samengewerkt? Welke factoren speelden hierbij mee? Hoe reageerden de anderen op mij? Wat deed dat met mij? Hoe ben ik met de anderen omgegaan? Wat daarin ging mij goed af, waar had ik moeite mee? Hoe heb ik het geheel ervaren? Waar ben ik tevreden over? Waar heb ik moeite mee? Hoe voelde ik mij tijdens de taak, wat zegt dat over mij? Wat maakt dat ik deze taak als minder prettig ervaar? Bij welke andere ervaringen sluit deze ervaring aan? Wat leer ik hieruit? Zelfreflectieschema Het levert altijd veel materiaal op als je een moment uit een taak waar je niet tevreden over bent, concreet uitwerkt. Je stelt jezelf dus vragen als wat gebeurde er precies, wat dacht en voelde ik, hoe ging ik te werk? Maar je kunt ook aan anderen vragen hoe ze jouw gedrag hebben ervaren. Dat is ook een vorm van reflectie, die vaak nog moeilijker is, omdat dan van je gevraagd wordt dat je goed met feedback weet om te gaan. Toch zijn dit effectieve manieren gebleken om je handelen en houding te kunnen veranderen. Een consistente methode van reflecteren op jezelf met en door anderen is intervisie. In het hoofdstuk over loopbaanontwikkeling wordt uitgelegd wat intervisie inhoudt. Voorbeeldcasus: Rob Kader 1.1 Rob liet zich een jaar uitschrijven van de opleiding hbo-psychologie. Hij wilde de zaken op een rij zetten en na een jaar opnieuw een keuze maken. Na twee jaar studie zei hij veel te verwerken te hebben. Hij doelde niet alleen op de kennis die hij verworven had en de werkervaringen opgedaan in de

5 24 De lerende professional Vervolg kader 1.1 stage. Hij had zichzelf tijdens die twee jaar opleiding goed leren kennen, een beetje te goed voor zijn gevoel. Daar wilde hij ook bij stilstaan. Met een oud-docent van een vorige opleiding had hij gesprekken waarin zij terugblikten op wat twee jaar Psychologieopleiding met Rob gedaan hadden en vooruitkeken naar wat Rob zou kunnen doen na dit jaar. In de gesprekken kwam Rob erachter dat de opleiding veel in hem had wakker gemaakt. Iets waar hij, toen hij met de studie begon, nooit aan gedacht had. Hij ontdekte dat de persoonlijke verhalen van mensen in zijn stageperiode hem diep raakten en dat hij deze mensen heel graag verder wilde helpen. In reflectieoefeningen tijdens de opleiding kreeg hij al dat idee. Vooral de ontdekking dat een waarde zorgen voor anderen in zijn leven een grote rol speelde, maakte dat hij ook steeds meer voldoening kreeg uit het helpen van mensen. Het werd Rob in dat jaar duidelijk dat hij niets liever wilde dan het werk van een hbo-psycholoog uit te voeren. De keuze werd dus: de studie voortzetten. Terugkijkend op dat tussenjaar zegt Rob: Het was misschien een beetje lang om er een jaar voor uit te trekken, maar ik ben er veel wijzer van geworden. Ik heb eens goed mijn levensvisie, de waarden die ik van essentieel belang vind, mijn gevoelswereld en mijn drijfveren onderzocht. Ik weet nu veel beter wie ik ben en wat ik wil. Dat lijkt me een goede reden om de draad weer op te pakken. Rob heeft inmiddels zijn studie weer opgepakt. 1.2 star Een methode om terug te blikken op situaties waarin jij een rol speelde, is de star-methode. Je geeft aan hoe de situatie (S) was, wat je taak (T) was, welke actie (A) je ondernam en wat het resultaat (R) was. Situatie Taak/taken Activiteit/Actie Resultaat Wat was de situatie? Wie waren erbij betrokken? Wat was het doel? Wat dreigde er mis te gaan? Wat was precies je taak? Wat werd er van jou verwacht? Deed je dit vaker? Met wie werkte je samen? Wat heb je gedaan om deze situatie aan te kunnen pakken? Wat heb je eerst gedaan? Hoe lang ben je bezig geweest? Hoe heb je de situatie beëindigd? Wat was het resultaat van je actie? Hoe liep het af? Hoe reageerden betrokkenen? Wat heb je ervan geleerd?

6 R e f l e c t e r e n 25 Je kunt na het maken van een star benoemen welke kwaliteit of vaardigheid van jou uit jouw aanpak blijkt. 1.3 Zelfhantering Als lerende professional kijk je niet alleen naar wat goed ging en wat minder goed. Je hebt de intentie het een volgende keer beter te doen, dit noemen we zelfhantering. Je verwerkt ook de feedback van anderen en probeert je gedrag te veranderen of je handelen te verbeteren. Je hebt niet veel aan zelfreflectie zonder zelfhantering. Met andere woorden, je kunt bijzondere ontdekkingen doen over jezelf, maar als je ze niet omzet in gedragsverandering of verbetering van werkresultaten, dan heeft je zelfreflectie niet veel zin gehad. Op die manier is er ook geen sprake van professionalisering. Deze twee aspecten, zelfreflectie en de onlosmakelijk daarmee verbonden zelfhantering, vormen de motor waarmee je professionaliteit laat werken. Houd deze motor altijd draaiende en kijk voortdurend naar wie je bent, wat je doet en hoe, je beleving erbij en het effect ervan op je omgeving. De volgende vragen helpen je bij zelfhantering. Taak Motivatie Kwaliteiten en vaardigheden Houding en gedrag Contacten Beleving en ervaring Hoe ga ik een volgende keer met een dergelijke taak te werk? Op welke punten pas ik mijn methode van werken aan? Op welke manier kan ik mij volledig verantwoordelijk voor deze taak voelen? Hoe zorg ik ervoor dat mijn motivatie sterker wordt? Op welke valkuil en welke uitdaging wil ik mij een volgende keer concentreren? Wie en wat kunnen mij daarbij helpen? Welke aspecten van mijn houding laat ik de volgende keer meer uitkomen zodat anderen zich prettiger voelen in onze relatie? Hoe gedraag ik me zo dat niet alleen de ander maar ook ikzelf daar baat bij heeft? Wat blijf ik doen en wat verander ik in mijn contacten? Wat wil ik ermee bereiken? Hoe wil ik mij voelen als ik de volgende taak heb volbracht? Welke positieve ervaringen wil ik dan hebben?

7 26 De lerende professional Met bovenstaande vragen krijg je duidelijk wat je wilt veranderen, aanpassen of verbeteren. Je stelt niet alleen deze vragen, je bepaalt ook hoe en wanneer je veranderingen gerealiseerd wilt hebben. Let daarbij vooral op de haalbaarheid, de werkbaarheid en op datgene wat je erbij nodig hebt. Veranderingen in gedrag verlopen meestal procesmatig. Verbeteringen in resultaten hebben ook tijd nodig. Om zelfhantering te kunnen concretiseren kun je datgene wat je wilt aanpassen of verbeteren in zogenaamde smart-doelen formuleren (zie ook het hoofdstuk Leren) en daar gedurende een periode mee aan het werk gaan, waarna je weer op jezelf reflecteert en anderen vraagt hoe zij jou na die periode ervaren. Zie zelfhantering als een investering in jezelf op de lange termijn waarvan niet alleen jijzelf profijt hebt, maar ook je omgeving. Zelfreflectie en zelfhantering zijn individuele processen. Soms heb je daarbij een ander nodig. Bijvoorbeeld wanneer je twijfelt over je kwaliteiten en vaardigheden: veel mensen vinden het lastig om van zichzelf te benoemen waar ze goed in zijn. Raadpleeg dan een collega of iemand met wie je nauw hebt samengewerkt. Zij kunnen jouw antwoorden op de zelfreflectievragen bevestigen of er iets aan toevoegen. Vooral nadat je zaken veranderd hebt of op een andere wijze hebt aangepakt, is het zinnig anderen te vragen hoe zij er nu tegenaan kijken. Als je echt kritisch wilt zijn (reflecteren op jezelf is immers kritisch naar jezelf kijken) betrek je een ander erbij. Zo voorkom je dat je voorbijgaat aan je blinde vlekken, en zo ben je werkelijk een lerende professional. Voorbeeldcasus: Annemarie Annemarie kreeg van haar therapeut de opdracht om haar levensloop op te schrijven. Deze opdracht hield in dat zij moest terugblikken op haar jeugd en opvoeding, op haar sociale leven, opleidingen en banen, op haar gezondheid en het verloop van de levensfasen. Zij stelde het maken van haar levensloop lange tijd uit, uit angst dat zij de traumatische ervaringen van jarenlang gepest zijn, het verlies van een zusje en een problematisch huwelijk weer moest beleven. Haar therapeut begeleidde haar hierin niet adequaat. Dit had tot gevolg dat Annemarie met de sessies bij deze therapeut stopte. Zij vroeg hulp bij een psycholoog die haar weliswaar ook liet terugblikken op haar verleden, maar die dat omzichtig inzette gezien haar slechte eerdere ervaring. Annemarie leerde hoe het verwerken van alles wat ze had meegemaakt niet alleen voorwaarde was om verder te kunnen gaan met haar leven, maar zij ontdekte dat het reflecteren op zichzelf en haar omgeving een heilzame werking had. Kader 1.2

8 R e f l e c t e r e n Johari-venster Het Johari-venster is een model waarmee je naar jezelf en naar anderen kijkt. Het Johari-venster geeft je inzicht in wat je aan je eigen gedrag in groepen kunt veranderen. Of wat de groep kan doen aan de samenwerking. Ook ervaar je door feedback van anderen je eigen invloed op anderen. Als je wilt weten hoe je jezelf ziet in een groep en hoe anderen jou zien, kun je dit model toepassen. Als je met dit model werkt, krijg je antwoord op vragen als: Hoe zien anderen mij? Hoe ervaar ik het gedrag van de ander? Hoe goed kennen anderen mij? Wat zien anderen van mij waar ik me niet van bewust ben? Bekend aan mijzelf ja nee Bekend aan anderen ja open ruimte blinde vlek nee privédomein onbekend gebied Schema 1.2 Het Johari-venster De open ruimte is het gebied van jezelf dat jij zelf én anderen kennen. Het betreft je gedrag en je motivaties. In het privédomein laat je dingen van jou niet aan de buitenwereld zien. Het is dat deel van je gedrag dat jijzelf wel kent. De blinde vlek staat voor datgene wat een ander wel van jou ziet, maar dat je niet bij jezelf herkent. Ten slotte is het onbekende gebied voor zowel jezelf als voor anderen onbekend terrein. Het Johari-venster is goed bruikbaar bij zelfreflectie, vooral wanneer je wilt reflecteren in werksituaties waarin je deel van een groep uitmaakt. Je kunt ermee je plaats in een groep verklaren; het maakt inzichtelijk hoe anderen naar jou kijken en jij naar anderen (Verhoeven, 2006 en Remmerswaal, 2001). Dit model is toepasbaar wanneer je bijvoorbeeld jezelf en je plaats in je team wilt verduidelijken ten aanzien van communicatie of samenwerking. Je vult zelf de open ruimte in en vraagt daarnaast aan je omgeving hoe zij jou zien in de communicatie of samenwerking. Alleen je omgeving vult de blinde vlek in en alleen jij vult het privédomein in.

9 28 De lerende professional De bedoeling is om de open ruimte te vergroten en de blinde vlek en het privédomein te verkleinen. Dit wordt gerealiseerd door er samen over te praten en feedback te geven. Zo word jij of je werkwijze of je manier van communiceren namelijk transparant. En dat bevordert het teamverband weer. Vul met medestudenten of collega s het Johari-venster in. Bepaal eerst samen over welk aspect jullie met het Johari-venster willen werken, bijvoorbeeld motivatie of samenwerken. Denk daarbij aan het doel de open ruimte vergroten. 1.5 Evalueren Wanneer je aan zelfreflectie doet, denk je na over een situatie of analyseer je jezelf en stel je je rol, houding en handelen centraal. Vragen als hoe voelde ik me in het gesprek?, wat deden de reacties van de ander mij? of aan welk leerdoel heb ik in die situatie gewerkt? zijn aan de orde. Je concludeert wat je een volgende keer anders zou doen dat is de zelfhantering en dat maakt dat je met je leerproces aan de gang gaat. Wanneer je evalueert sla je het reflectiedeel over, en beoordeel je hoe je het deed of hoe een ander het deed. Mirjam Groen zegt in haar boek Reflecteren: de basis dat bij een evaluatie het eindresultaat en het proces worden beoordeeld. Dan staat dus niet de persoon centraal. Vaak volgt uit een evaluatie niet automatisch zelfhantering. Dat is wel het geval bij zelfreflectie. Zelfreflectie (zonder beoordeling) heeft een positievere invloed op je leerproces dan evaluatie, vooral de evaluatie van iemand anders dan jezelf, omdat je bij zelfreflectie eerst probeert te kijken naar je leerproces en van daaruit jezelf meer wilt ontwikkelen. 1.6 Opdrachten Opdracht i Kies een symbool voor reflecteren, een symbool dat handzaam is zodat je het te allen tijde mee kunt nemen om je te herinneren aan de noodzaak van zelfreflectie. Opdracht ii Vul het zelfreflectieschema (schema 1.1) in met zaken waarop je wilt reflecteren. Je reflecteert dus op een taak, je motivatie, een kwaliteit of vaardigheid, je houding, je gedrag, je contacten of je beleving of ervaringen. Beantwoord de

10 R e f l e c t e r e n 29 vragen die in de tweede kolom van het schema zijn aangegeven. Je kunt ook een ander deze vragen aan jou laten stellen en de antwoorden samen bespreken. Werk dan verder in het zelfhanteringsschema en bepaal aan de hand van de vragen in de tweede kolom van dit schema wat je wilt verbeteren. Formuleer dit doel of deze doelen volgens de smart-methode. Opdracht iii Geef twee voorbeelden van zelfreflectie en (zelf)evaluatie. Vraag aan een medestudent feedback op je eigen voorbeelden: reflecteer je werkelijk op jezelf, en maak je het juiste onderscheid tussen reflecteren en evalueren? Opdracht iv Je geeft een workshop aan een groep werknemers. Je wilt dat zij aan het einde van die workshop reflecteren op de workshop en op hun leerproces. Bedenk een tiental vragen die de groep bewust maken van hun leerproces en van hun beleving bij de workshop. Opdracht v Leg aan medestudenten een eigen problematische stage- of werksituatie voor. Laat je medestudenten jou vragen stellen waardoor je gaat nadenken over de situatie, de gebeurtenissen, je handelingen en je houding, je gedachten en je gevoelens. Probeer zo open en eerlijk mogelijk antwoord te geven zodat je met behulp van anderen leert reflecteren op jezelf. 1.7 Reflectie Werk jij veel op routine? Wat en wanneer precies? Op welke momenten gaat dat fout? Op welke specifieke momenten in je studie of werk vind je zelfreflectie belangrijk? Zijn er gedragsaspecten waar je vaker feedback op hebt gekregen en waar je zelf regelmatig op reflecteert? Hoe ga je hiermee om? Welke concrete positieve ervaring heb je met reflectie? Wat heb je ontdekt en wat heb je verbeterd? Welke leerdoelen vind jij belangrijk om het beroep waar je voor leert (psycholoog, maatschappelijk werker, coach, trainer) uit te kunnen oefenen? Welke persoonlijke leerdoelen (bijvoorbeeld assertief zijn, grenzen stellen,

11 30 De lerende professional geduldig zijn) zou jij moeten formuleren om dat beroep goed te beheersen? Stel dat je reflecteert op de (leer)doelen in je pop. Je trekt de conclusie dat je niet ver gekomen bent in het bereiken van je doelen. Wat doe je dan? Wie benader je, wat heb je van deze persoon nodig? Hoe denk je dat anderen jou zien en ervaren? Is dit inzicht veranderd na het gezamenlijk bespreken en uitvoeren van het Johari-venster? Welke ervaringen uit je vorige werk of opleiding helpen je bij zelfhantering? 1.8 Leessuggesties Nijgh, L. (2006). Leren reflecteren. Soest: Uitgeverij Nelissen. Je vindt in dit boek praktische voorbeelden en handvatten voor zelfreflectie. Het is vooral geschreven voor studenten en hulpverleners in het sociaalagogische werkveld. Op de website van Lida Nijgh, de auteur, kun je reflectiekaarten downloaden. Thomas, A. (2006). De 1000 belangrijkste vragen van je leven. Zaltbommel: Thema. De vragen gaan onder meer over relaties, communicatie, stress, waarden en overtuigingen. Het beantwoorden van de vragen geeft je nog meer inzicht in jezelf. Zweig, C. en Abrams, J. (2001). Ontmoeting met je schaduw. De kracht van de donkere, onderdrukte kanten van je persoon. Utrecht: Kosmos Uitgevers. Volgens de auteur biedt een ontmoeting met je schaduw kansen voor persoonlijke groei. Het zou zelfs noodzakelijk zijn om de schaduwkanten van jezelf te erkennen.