SECUNDAIR ONDERWIJS FUNDAMENTEEL GEDEELTE

Transcriptie

1 SECUNDAIR ONDERWIJS Onderwijsvorm: TSO Graad: Derde graad Jaar: eerste en tweede leerjaar Studiegebied: Grafische technieken FUNDAMENTEEL GEDEELTE Optie(s): Interactieve multimediatechnieken Vak(ken): TV Grafische technieken 22 lt/w Vakkencode: IT-s Leerplannummer: 2002/262 (nieuw)

2 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 1 INHOUD visie...2 beginsituatie...3 algemene doelstellingen...4 leerplandoelstellingen / leerinhouden...5 pedagogisch-didactische wenken en timing...19 minimale materiële vereisten...22 evaluatie...24 bibliografie...25

3 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 2 VISIE In de derde graad TSO Multimediatechnieken worden de leerlingen opgeleid om zelfstandig webpagina s vorm te geven en op te maken en om als vormgever, graficus een welomschreven taak binnen een multimediaproductie te kunnen vervullen. Het produceren van multimedia is een complex gegeven dat via teamwork tot stand komt. Verschillende specialisten moeten op hetzelfde terrein met mekaar samenwerken: producer, verkoop en marketing adviseur, juristen (gespecialiseerd in technologie en media), investeerders, pers en media relaties, art director, video specialisten, audio specialisten, schrijvers, content specialisten, grafici en animators,... Het werkverloop bij de productiefase kan op een eenvoudige wijze als volgt voorgesteld worden: 1. scenario, storyboard, draaiboek; 2. video, digitaliseren en editing; 3. audio, digitaliseren en editing; 4. vormgeven, aanmaken van beeld en tekst, aanmaken van animaties; 5. integreren en samenbrengen van alle media; 6. beta-testing. De huidige studierichtingen van het grafisch onderwijs zijn aangepast aan de klassieke, gedrukte producten van de grafische industrie, maar zijn niet aangepast aan de huidige verbreding naar elektronische producten. In deze nood aan aanpassing is er een sterke vraag naar creatieve technici die met de beschikbare digitale hulpmiddelen niet-gedrukte elektronische producten kunnen ontwerpen en realiseren.

4 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 3 BEGINSITUATIE De leerlingen komen uit het tweede leerjaar van de 3 de graad en hebben voorkennis aangaande de multimediatechnieken. Zij hebben de attitudes, leerdoelen en leerinhouden uit het 1 ste en 2 de jaar van de 3 de graad verworven en kunnen deze toepassen. De attitudes, kennis en vaardigheden zijn de basis die verder ontwikkelt, verdiept en verbreed worden in de diverse subvakken TV Grafische technieken. Het vak TV Grafische technieken (22u.) wordt opgesplitst in de volgende subvakken: D-Base (2u.): De leerlingen kennen de verschillende begrippen uit databestanden. Ze kunnen een eenvoudige database beheren. 2D / 3D (4u.): De leerlingen hebben weinig basiskennis over het werken in 3D omgevingen. 3D kennis begint vanuit de absolute basis. Ze kennen de begrippen en de werking voor 2D programma s en de uitwerking ervan. Interactieve media (10u.): De leerlingen kennen de basis van interactieve toepassingen in hun verschillende vormen. Ze kunnen beeld, video en geluid samenbrengen tot één geheel op verschillende dragers. Audiovisuele technieken (4u.): De leerlingen hebben een basiskennis voor het digitaal filmen, monteren van beeld en geluid. Vormgeving (2u.): De leerlingen verwierven in het eerste en tweede jaar van de derde graad de basiskennis en - vaardigheden om een website, en een multimediaproject te ontwerpen en te visualiseren.

5 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 4 ALGEMENE DOELSTELLINGEN De leerlingen dienen inzicht te krijgen in de belangrijkste aspecten van de traditionele en de hedendaagse multimediatechnieken. Daarnaast verwerven zij basiskennis en -vaardigheden in het gebruik van de beeldtaal. De leerling: subvak D-Base (2 u./w.) - de klemtonen ligt in dit subvak op een cognitief onderbouwde; - kan omgaan met verschillende Databases; - kan deze vaardigheden gebruiken in verschillende toepassingsgebieden. subvak 2D / 3D (4 u./w.) - de klemtoon ligt in dit subvak op het doelgericht en esthetisch ontwerpen, van 2D en 3D beelden; - verwerft basisvaardigheden inzake het gebruik van 2D en 3D programma s; - weet deze te gebruiken in de verschillende toepassingsgebieden. subvak Interactieve media (10 u./w.) - de klemtoon ligt in dit subvak op het doelgericht en esthetisch vormgeven van de verschillende onderdelen; - verwerft de basisvaardigheden om de verschillende programma s te gebruiken en deze samen te voegen tot een interactief geheel. subvak Audiovisuele technieken (4 u./w.) - kan omgaan met de audiovisuele media (fotografie, film, televisie, multimedia...); - verwerft technische basisvaardigheden inzake het gebruik van audio-, video- en fotografische technieken; - leren hun creativiteit aan te spreken en te ontwikkelen. subvak Vormgeving (2 u./w.) - subvak op het doelgericht en esthetisch ontwerpen, aangepast aan het toepassingsgebied: Internet, multimediaal project; - de leerlingen leren omgaan met tekst en beeld. Via het doelgericht verzamelen, interpreteren en creatief verwerken van diverse informatie kunnen zij tot eigen realisaties komen; - verwerven inzicht in typografie en vormgeving.

6 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 5 LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN SUBVAK D-BASE 3 de leerjaar: 2 lestijden/week (u) = uitbreidingsdoelstelling Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 1 heeft kennis van de verschillende databases gebruikt voor on-line en off-line publicaties 1 databases recente databases 2 kan databases beheren. 2 beheren velden formulieren zoeken/vinden 3 heeft kennis van de koppelingen van de databases en de verschillende formulieren. 3 koppelingen queries formulieren 4 kan eenvoudige interactieve elementen uitwerken. 4 interactieve elementen formulieren catalogi databanken wedstrijden verkoop, e-commerce 5 kan pdf-documenten aanmaken, bewerken en verwerken. 5 pdf-documenten aanmaak soorten opmaak verdeling afdrukken

7 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 6 SUBVAK 2D / 3D 3 de leerjaar: 4 lestijden/week (u) = uitbreidingsdoelstelling Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 6 kunnen eenvoudige 3D vormen opzetten. 6 eenvoudige 3D vormen sphere kubus torus pyramide, coon 7 kunnen zich oriënteren in een X-,Y-en Z-ruimte. 7 X-, Y- en Z- ruimte X-as Y-as Z-as nulpunten 8 kunnen werken in verschillende software omgevingen om een 3D bestanden aan te leveren en te bewerken. 8 3D bestanden extensies herkennen exporteren 9 kunnen verschillende belichtingsnormen toepassen. 9 belichting licht soort spot, gericht, omigericht lichtkleur lichtplaats lichten combineren 10 kunnen verschillende redertechnieken toepassen. 10 rendertechnieken texturen raytrace pong schaduw 11 kent de verschillende invoer- en uitvoerbestanden om tot het gegeven werk te komen. 11 invoer en uitvoer DWG 14, DXF 14, IGES, VRML, 3D Studio, Electric Image, RIB...

8 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 7 SUBVAK INTERACTIEVE MULTIMEDIA 3 de leerjaar: 10 lestijden/week (u) = uitbreidingsdoelstelling Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 12 heeft inzicht in het grafische productieproces: in ideevorming en ontwerp; in opmaak en drukvoorbereiding; in drukken; in afwerking. 13 heeft inzicht in digitale fotografie en het fotograferen met een digitaal toestel. 12 inzicht opbouw verwerking eindproduct 13 digitale fotografie hanteren camera opslag en verwerking van beelden 14 kunnen digitale beeldverwerkingsprogramma s toepassen. 14 programma s menu s gereedschap filters bewerkingen invoer en uitvoer 15 kunnen vectorgebaseerde tekenpakketten toepassen. 15 vectorprogramma s menu s gereedschap filters bewerkingen invoer en uitvoer 16 kunnen opmaakpakketten toepassen. 16 opmaakprogramma s menu s gereedschap filters bewerkingen invoer en uitvoer 17 kunnen diverse grafische softwaretoepasingen doelgericht combineren voor de uitvoering van totaalopdrachten. 17 combinatie softwarepakketten importeren exporteren

9 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 8 Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN conversies uitvoer en afdrukken 18 heeft kennis van synopsis, scenario, stroomschema en storyboard. 18 storyboard thema scenario draaiboek doelstelling uitwerking van thema stroomschema tekenen van storyboard 19 kan inzichtelijk eenvoudige projecten uitvoeren in een lineair montagepakket. 19 lineair montagepakket tekst beeld klank video 20 kan eenvoudige scripting toepassen in een lineair montagepakket. 20 scripting interactieve knoppen audio- en videosturing navigatie 21 kan inzichtelijk webpagina s opmaken in HTML. 21 HTML lijsten formulieren tabellen Cascading Style Scripts 22 kan eenvoudige scripting in publicaties toepassen. 22 scripting Javascript 23 kan werken aan projecten in teamverband 23 teamverband keuze van team besprekingen opvolging dialoog samenwerking evaluatie LEERINHOUDEN

10 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 9 Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 24 kunnen complexere multimediaprojecten ontwerpen en vormgeven. 24 complexe projecten gebruik van verschillende programma s resultaten samenbrengen vormgeven uitwerken 25 kunnen publicaties online en offline publiceren. 25 publiceren branden van CD/DV branden van CD/RW branden van DV webruimte aanvragen uploaden via FTP FTP-commando s 26 kan een eigen mening formuleren, verdedigen en herzien 26 beespreking formuleren staven herwerken 27 kan gebruik maken van de verschillende informatiebronnen en de informatie selecteren en verwerken. 28 ziet in dat op de hoogte blijven van recente ontwikkeling op technisch en technologisch vlak belangrijk is. 27 informtiebronnen opzoeken filteren bespreken verwerken 28 evoluties vakhandel vakbeurzen vakliteratuur

11 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 10 SUBVAK AUDIOVISUELE TECHNIEKEN 3 de leerjaar: 4 lestijden/week (u) = uitbreidingsdoelstelling Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 29 kent de elementaire taal van film en beeldcommunicatie. 29 taal van het (bewegende) beeld grammatica van het beeld opbouw van beelden volgorde van beelden effecten sfeer, psychologie kent de basisbegrippen van scenarioschrijven. 30 scenario omzetten naar story-boards filmscript timing 31 weet welke de belangrijkste klassieke en actuele technieken en genres in de fotografie zijn. 31 fototechnieken technisch genres (portrait, reportage, architectuur, materie...) inhoudelijk vormelijk 32 kent de basis-opnametechnieken van analoge en digitale fotografie. 32 opnametechnieken analoog digitaal 33 kan digitale foto- en randapparatuur hanteren en doelgericht toepassen bij de uitvoering van opdrachten. kent verschillende de type camera s. 33 cameratypen evolutie en situering éénogige spiegelreflexcamera digitale camera formaten digitale camera werking en hantering van een digitaal fototoestel traditionele versus digitale fotografie

12 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 11 Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN 34 kan een verlichting meten, opstellen en/of kiezen in functie van een specifieke situatie bij een foto-opname LEERINHOUDEN objectieftypen lenzen (enkelvoudige) brandpuntsafstand (i.f.v. negatiefformaat) beeldhoek lichtsterkte diafragma functie(s) diafragmawaarden scherptediepte sluiter functie(s) sluitertypen sluitertijden soorten film scherpstelling scherptediepte (brandpuntsafstand en onderwerpsafstand als creatief middel) 34 basis lichtmeting met de camera met externe lichtmeter methodes voor lichtmeting o.a.: belichtingsdosis, gereflecteerd licht, opvallend licht,... zonemeting tweepuntsmeting automatisch en manueel lichtdosis lichtcontrast onderwerpcontrast 35 kan esthetisch en inhoudelijk waardevolle foto realiseren. 35 fotograferen techniek compositie leren zien sluitertijdinstelling (bv. bevriezen van beweging)

13 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 12 Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN 36 is in staat en gerealiseerde foto op esthetische en doelmatige wijze te presenteren. 37 weet welke de belangrijkste klassieke en actuele technieken en genres in de film- en videosector zijn. LEERINHOUDEN diafragmainstelling scherptediepte (camerastandpunt - brandpuntsafstand - onderwerpafstand - als creatief middel) dragerkeuze objectiefkeuze en brandpuntafstanden camerastandpunt 36 retouche en presentatie uitstippen presenteren 37 videotechnieken technisch genres inhoudelijk vormelijk 38 kent de basis-opnametechnieken van digitale video. 38 opnametechniek klassieke filmformaten analoog principe video digitaal principe video 39 kan digitale video- en randapparatuur hanteren en doelgericht toepassen bij de uitvoering van opdrachten. kent verschillende type camera s. 40 kan een verlichting opstellen en/of kiezen in functie van een specifieke situatie bij een video-opname. 39 digitale videocamera diverse functies effecten werking en hantering instellingen techniek compositie leren zien camerastandpunt, hoek 40 studioverlichting in functie van het onderwerp, thema, decor... constant licht

14 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 13 Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN opstellingen effecten materiaal en materieel 41 kan een eenvoudige digitale video-opname realiseren. 41 hanteren en bedienen videocamera randapparatuur hulpmiddelen materiaal en materieel 42 kan een digitale videomontage realiseren en verantwoorden. 42 digitale videomontage hardware software werkmethode script montagetechnieken timing LEERINHOUDEN 43 kent de basisprincipes van klankopnamen. 43 basisprincipes registreren zelf geluiden creëren stilte en haar functie achtergrond, ondersteunend begeleidend psychologie accenten effecten 44 kan apparatuur voor geluidsopname hanteren en doelgericht toepassen bij de uitvoering van opdrachten. 44 apparatuur bandopnemer audiocassette microfoons materiaal en materieel bedienen geluidsversterking

15 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 14 Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN 45 kan een digitale geluidsmixage realiseren en verantwoorden. 45 afwerking monteren mixen 46 kan een eenvoudige videoproductie plannen en mogelijke problemen inschatten. LEERINHOUDEN 46 voorbereiding scenario naar story-boards organisatie, afspraken, materiaal en materieel timing parameters vastleggen inhoud vorm techniek 47 kan een digitale videoproductie met geluid en beeld uitvoeren. 47 afwerking digitaal monteren van geluid en beeld monteren mixen hardwaretoepassing (specifieke apparatuur) softwaretoepassing (videomontage) effecten wegschrijven presenteren 48 kan van algemeen naar gericht kijken. kan (gezichts-)hoeken bepalen en maten vergelijken. 48 kijken en zien observatievermogen actief zien in zich opnemen zichtbaar maken van waargenomen werkelijkheid algemeen tot gericht camerastantpunt perspectief afstanden, verhoudingen en maten vorm

16 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 15 Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN 49 kan documentatiemateriaal inzake film, video, foto en audiomaterieel, materiaal en producties verzamelen. 50 kan foto-, dia-, video- of filmproducties bespreken. kan positieve of negatieve punten in eigen werk en dat van anderen herkennen en bespreken. kan beeld- en klanktaal beoordelen. kan een product evalueren in functie van de esthetische kwaliteiten. structuur richting LEERINHOUDEN 49 documentatie- en informatieverwerving beurzen vakhandel kranten tijdschriften (vaktijdschriften binnen de gekozen specialiteit) kunstuitgaven, vakliteratuur internet, ICT 50 bespreking vormen stijlen genres (bv. portret, reportage, drame, nieuws...) inhouden scenario s technieken interpretatie naar eigen realisaties

17 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 16 SUBVAK VORMGEVING 3 de leerjaar: 2 lestijden/week (u) = uitbreidingsdoelstelling Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 51 kan de typografische maatsystemen doelgericht toepassen. 51 typografische maatsysteem mm, punt, cicero, pica... Didot-systeem, metrisch stelsel kent de belangrijkste letterfamilies en kan ze klasseren. 52 soorten letters schreef schreefloos fantasie opbouw van basislettertype wit, letterwit, regelwit. 53 kent de basiseisen en -eigenschappen voor typografische opmaak. 53 opmaak leesbaarheid compositie vorm kleur letterfunctie letterkeuze 54 kan het beeldend middel vorm toepassen in opdrachten (manueel en/of digitaal). 55 kan het beeldend middel ruimte toepassen in opdrachten (manueel en/of digitaal). 54 vorm stijl stileren meetkundige vormen twee- en driedimensionale vorm vervormingen: splijten, plooien impressief, expressief, symboliek 55 ruimte begrip twee- en driedimensionale ruimte ruimte door kleur ruimte door beweging perspectivische ruimte dubbelzinnige ruimte, relatieve ruimte

18 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 17 Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 56 kan het beeldend middel richting toepassen in opdrachten (manueel en/of digitaal). 56 richting gerichte vormen richtingen in de kleur richtingen van de lijn leesbaarheid van het beeld bladrichting 57 kan het beeldend middel beweging toepassen in opdrachten. 57 beweging evolutie van een vorm 58 kan het beeldend middel afstand toepassen in opdrachten (manueel en/of digitaal). 59 kan de beeldende middelen materie en textuur toepassen in opdrachten (manueel en/of digitaal). 60 kan het beeldend middel contrast toepassen in opdrachten (manueel en/of digitaal).. 61 kan de beeldende middelen evenwicht en harmonie toepassen in opdrachten (manueel en/of digitaal). 62 kan multimediale producten visualiseren: kan ideeën visualiseren en presenteren; kan een eigen creatieve oplossing realiseren; kan visualiseren wat wel en niet aanklikbaar is; kan met beperkte kleurvlakken en lijnen een idee weergeven van het te gebruiken fotomateriaal; kan achtergronden voor scrol- en andere pagina s ontwerpen en tekenen; 58 afstand optische menging (raster, kleurstippen) afstand en ruimte 59 materie, textuur als oppervlak (de vorm) als kleurdrager als voorstelling als richting 60 contrast licht schaduw, horizontaal/vertikaal, statisch/dynamisch, object/subject... kleurcontrast vormcontrast ideëel of inhoudelijk contrast 61 evenwicht, harmonie stabiel of labiel evenwicht belang van plaats, grootte, afstand, aantal, kleur, vorm,... mathematisch aspect (Gulden Snede, Vasarely,...) 62 Visualiseren van Multimediale producten ideeschetsen wat en doel informatieve pagina visualiseren van fotomateriaal achtergronden tekst en beeld illustratietechnieken

19 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 18 Decr. nr. De leerling: LEERPLANDOELSTELLINGEN kan een goede lay-out maken met duidelijke en evenwichtige combinatie van tekst en beeld; illustratietechnieken: kan een bepaald product visualiseren; kan eenvoudige en complexere grafische stileringen maken; draaiboek / scenario: kan de stappen van een scenario met enkele schetsen uitbeelden; kan het verloop van een draaiboek in illustraties omzetten; bij het digitaal vormgeven rekening kunnen houden met de problemen i.v.m. het overbrengen van de stijl van bestaande grafische producten naar beeldschermomgeving en internet. 63 kent de basis principes van de kleurenleer en kan ze inzichtelijk toepassen in opdrachten. LEERINHOUDEN verwerken van verschillende stijlen en technieken grafische stilering draaiboek / scenario methode presentatie voor de klant maken kleurproblematiek schermafmeting 63 kleur kleurperceptie additieve en subtractieve menging beeldschermkleuren spectraal kleursystemen resolutie en bitdiepte kleur en leesbaarheid kleurcontrasten kleur tegen kleur licht - donker koud - warm complementair ruimtelijke werking van de kleuren kleur en dieptewerking

20 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 19 PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN TIMING Een leerplan is geen handboek maar een leidraad. Algemene doelstellingen Zij vormen oriënteringspunten en geven algemene richtlijnen aan met betrekking tot het vormingsresultaat dat uiteindelijk moet worden nagestreefd. Leerplandoelstellingen De realisatie ervan kan door middel van een theoretische en/of praktische benadering bereikt worden. In de jaarplannen worden ze over de graad gespreid. Zij zijn een nadere differentiatie van de einddoelstellingen en vormen een schakel tussen de algemenere einddoelstelling en de concreet observeerbare lesdoelen. Indien alle leerplandoelen bereikt zijn kan de leerkracht uitbreidingsdoelstellingen toevoegen. Deze doelen kunnen de leerplandoelstellingen en/of bepaalde leerinhouden verder uitdiepen of gericht zijn naar de specifieke, gespecialiseerde uitrusting van de school. Leerinhouden Alle aspecten van het vakgebied komen er aan bod. Leerinhouden zijn een verduidelijking en aanvulling van leerplandoelstellingen en beschrijven er in feite de diepte en de breedte van. Lesdoelstellingen Ze zijn het uitgangspunt van lesopdrachten. Bij de opstelling van lesdoelstellingen gaat de leerkracht uit van de leerplandoelstellingen en de leerinhouden. In tegenstelling tot de leerplandoelstellingen worden de lesdoelstellingen in lesvoorbereiding (als inleiding) geformuleerd in een concreet observeerbaar gedrag. De keuze en de volgorde van de lesdoelstellingen en de daaraan gekoppelde leerinhouden, didactische middelen en opdrachten zijn niet bindend. Wel moet de moeilijkheidsgraad in de loop van de opleiding verhogen. Bij het bepalen van een lesonderwerp waarbij enerzijds een technisch en anderzijds een creatief en inzichtelijk doel betrokken is kan een keuze worden gemaakt uit een samenhang van verscheidene problemen (langs inductieve of deductieve weg). Lesvoorbereiding In de lesvoorbereiding drukt de leerkracht uit wat hij in een bepaalde les wil realiseren. Dat moet zeer concreet zijn zodat de leer- en vormingsprocessen (de didactische methode, de leerstof en de media) er goed op elkaar afgestemd kunnen worden. Didactische aanpak De lesgever tracht van zijn les een afgerond geheel te maken, opgebouwd rond lesfases (herhalen, sensibiliseren, probleemstelling, aanbreng van nieuwe kennis, evaluatie,...). Hij verliest daarbij nooit uit het oog dat het leer- en productieproces, eerder dan het product zelf, centraal staat. De leerkracht legt gedurende de begeleiding onder meer de nadruk op: de verantwoorde keuze van materiaal en materieel, een efficiënte werkorganisatie, geregelde zelfevaluatie, precisie, orde en veiligheid. Het is aangewezen de leerling geregeld te toetsen op zijn opgedane kennis en gemaakte vorderingen (dit volgens vooraf vastgelegde evaluatiecriteria). Theoretische sessies worden ingelast naargelang de behoeften van de leerlingen en bij voorkeur inspelend op de actualiteit en/of de specifieke inhouden van de gevolgde optie. Bezoeken aan diverse grafische bedrijven zijn een nuttige aanvulling van de theoretische en praktische lessen. Bij elke opdracht zorgt de leraar ervoor dat: de leerling kennismaakt maakt met iets nieuws, zowel op het vlak van de techniek, de inhoud als van de vorm = kennismaking; de leerling ertoe wordt aangezet om te onderzoeken, studeren, begrijpen en oefenen = studie; de leerling nieuwe middelen om zijn opdracht te realiseren ontdekt en toepast = toepassing.

21 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 20 Belangrijk is dat de opdrachten en bevragend karakter hebben. De leerstofafbakening is geen strak schema maar laat ruimte voor een dynamische en creatieve aanpak door de leraar. Administratie De tijd om dit leerplan te realiseren werd berekend op 25 lesweken. Hierin is ook ruimte voorzien voor de persoonlijke inbreng van de leerkracht inzake onderwerpen en accenten. In een jaarplanning geeft de leerkracht aan hoe hij de leerinhouden en opdrachten zal verdelen over de ervoor voorziene lestijden. Regelmatig gaat hij na of alle geplande inhouden binnen de voorziene tijd gerealiseerd worden en zet een paraaf voor gezien. Dergelijk jaarplan is geen strak keurslijf, eventuele tussentijdse correcties en aanpassingen blijven mogelijk. Zij worden toegevoegd aan het jaarplan. Eén kopij van alle jaarplannen is in het bezit van de verantwoordelijke technisch adviseur, één exemplaar is aanwezig in het leslokaal. Verder volgen twee mogelijke modellen voor de organisatie en opmaak van een jaarplanning, jaarvorderingsplan en geziene leerstof. De leerkracht houdt een agenda bij waarin de te behandelen opdrachten en inhouden per lesdag vermeld zijn. In een evaluatieschrift noteert hij naast de vorderingen van elke cursist de eventuele tekorten en remediëring ervoor. In een werkmap bewaart hij zijn cursussen, verwijzingen naar en/of voorbeelden van didactisch materiaal, een beschrijving en timing van de gegeven opdrachten en een tijdsindeling per vak. Bij betwistingen over beoordelingen of sanctionering kan de lesgever steeds een beroep doen op de administratieve documenten. Gecorrigeerde en besproken werken, de werkmap, examenkopijen, examenvragen en modelantwoorden bieden in dergelijk geval een extra steun. Overzicht van de basisdocumenten: eigen agenda en die van de leerlingen; eigen werkmap(pen) met cursussen, lesvoorbereiding, opdrachtbeschrijvingen, jaarplanning...; de gecorrigeerde taken en overhoringen; kopijen van examens en tussentijdse toetsen; vragen en de modelantwoorden; evaluatieschrift met vermelding van de gebruikte evaluatiecriteria; schriftelijke verwittigingen van de leerling; werkschriften, werkmappen, kaften of de documentatiemappen van de leerlingen; gerealiseerde werken, opdrachten, voorstudies... contactafdrukken, foto s, video s, films, geluidsopnames... De agenda s van de leerlingen worden ingevuld voor de dag dat de les moet gekend of het werk moet gemaakt zijn, niet op de dag dat de les gegeven werd. De leerkracht zal regelmatig en bij wijze van steekproef de werkmappen en de agenda s van de leerlingen controleren. De leerling legt minstens één werkmap aan. In de leerlingenwerkmap vindt men o.m.: omschrijving van de opdracht(en) of thema( s) + uit te voeren taken; de leerinhoud, verklaring en beoordelingscriteria van de opdrachten; theoretische toelichtingen, incl. verklaring van woorden en/of begrippen en cursussen; documentatie en illustraties i.v.m. de opdrachten, eventueel specifieke bibliografie; schetsen, voorstudies, gebruikte bronnen en/of voorbeelden, een kopij van de bereikte resultaat; de beknopte verantwoording of legitimatie van eventueel onderzoek; de handelingsschema s die opgesteld worden na elke praktische uitvoering of na elk experiment;...

22 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 21 Dergelijke leerlingenwerkmap biedt o.m. de volgende voordelen: leerling en leerkracht kunnen op elk ogenblik nagaan welke opdrachten werden uitgevoerd; leerlingen en leerkracht kunnen steeds nagaan hoe een werk uitgaande van een opdracht is geëvolueerd; de leerling heeft een verklarende lijst van vaktermen en -begrippen, beschrijvingen, illustraties, materieel en materiaal; de leerling kan tot een beter inzicht komen in eigen en andermans werk met behulp van de genoteerde analyse en besprekingen van uitgevoerde opdrachten. Het werkschrift blijft behouden gedurende de volledige opleiding. Aantekeningen dienen kort en bondig te zijn. Daar er voortdurend documenten van uiteenlopende aard aan het schrift worden toegevoegd is een ringmap aan te bevelen. Handboeken zijn, naast divers audiovisueel materiaal, hulpmiddelen die de realisatie van het leerplan ondersteunen. Het theoretische onderricht Theoretische lessen dienen zoveel mogelijk geïllustreerd te worden (reproducties, foto s, dia s, video s, filmfragmenten...) of getoetst aan praktijkoefeningen (in het atelier). Vakgroepwerking De leerkrachten technische vakken en praktijkvakken coördineren intensief, zowel vertikaal als horizontaal (over de subvakken heen, binnen het derde leerjaar). Teneinde de leerstof zinvol en zonder overlappingen aan te brengen is het noodzakelijk dat de diverse jaarplanningen op elkaar afgestemd worden. Vakoverschrijdend samenwerken en coördineren - ook met vakken buiten de specialisatie van de optie zoals bv. talen, wetenschappen... - is nodig. ICT Informatie en communicatietechnologie biedt een schat aan mogelijkheden. Nooit inzetten van het internet bij het verzamelen van documentatie en informatie is ondenkbaar. ORGANISATIE VAN DE STAGES De stages worden bij voorkeur in een aaneengesloten periode georganiseerd op het einde van een schooljaar. De 6 in dit leerplan geprogrammeerde lesuren worden samengevoegd over het hele schooljaar (25 lesweken = 150 uren) zodat een blokstage van minimaal 4 lesweken bekomen wordt. Gedurende die weken vervallen de lesuren in de basisvorming en het fundamenteel gedeelte tijdelijk. De 6 lesuren PV praktijk/stages Grafische technieken worden gedurende de rest van het schooljaar toegevoegd aan het pakket van TV Grafische technieken. TV Grafische technieken wordt dan 28 lesuren/week i.p.v. 22 lesuren/week. Aan welk subvak TV Grafische technieken de bijkomende uren toegevoegd worden wordt bij voorkeur bepaald door de leerkracht(en) binnen een vakgroepvergaderig. De concrete organisatie kan verlopen volgens het Vademecum Secundair Onderwijs, rubriek Stages, ARGO Pedagogische Begeleidingsdienst.

23 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 22 MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN Volgende opsomming is niet limitatief. FOTOGRAFIE Fotostudio met lichtinstallatie; Digitale fototoestellen, flitsinstallatie, lichtmeter, achtergrondpapier, statief; VIDEO Digitale videocamera (vb. Handycam); Afspeelapparatuur (bv. VHS-player + tv); Filmstudio met lichtinstallatie; AUDIO Bandopnemer of cassetterecorder (liefst draagbaar bv. "Walkman"-type); Microfonen; Klankinstallatie (versterker, luidspreker); Geluidsstudio; MULTIMEDIA Computers (hardware + randapparatuur; software ) voldoende sterk om recente en aangepaste software te verwerken; Mixage- en montagesoftware voor digitale beeld- en geluidsmontage; Hardware: - Internetaansluiting; - Projectiesysteem voor Internet- en multimediale toepassingen; - Lokaal netwerk, bij voorkeur Intranet; - 1 krachtige PC, met CD-ROM drive, audio- en videomogelijkheden per leerling; - 1 vlakbedscanner voor multimediale toepassingen per 6 computers, aangesloten op een netwerk; - 1 kleurenprinter (inktjet is voldoende), aangesloten op een netwerk; - 1 PC met videokaart; - Opslagmedium (extern met snelle toegankelijkheid (bv. fast SCSI)), aangesloten op het netwerk; - CD-schrijver; Software: - Projectiesoftware; - Netwerksoftware, bij voorkeur Intranet; - Recent besturingssysteem; - Scansoftware; - software; - FTP-software; - Software voor discussieforum; - Software voor babbelbox; - Uitbreiding: software voor Telnet; - Online (beide standaardpakketten) en offline bladerprogramma; - Web-editor; - Eenvoudige teksteditor; - Beeldbewerkingssoftware; - Software voor het digitaliseren van audio en video; - Compressiesoftware; - Software voor lineaire montage; - Software voor interactieve montage; VORMGEVING geschikte atelieraccomodatie qua ruimte, licht en belichting, bruikbaarheid, toegankelijkheid; bergkasten en ladenkasten;

24 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 23 de beschikbaarheid van een copieerapparaat, met mogelijkheid van vergroten en verkleinen, copiëren op transparant materiaal, event. kleurfotocopy. Alle technieken kunnen in principe worden gebruikt, in zoverre zij geen al te omslachtige ambachtelijke voorkennis vereisen. AUDIOVISUELE MIDDELEN overheadprojector, episcoop of ander projectietoestel; naslagwerken (klasbibliotheek met vaktijdschriften). Algemene opmerkingen De behoeften zijn groot, de middelen doorgaans beperkt. Men hoeft niet te overdrijven maar beneden een bepaald uitrustingsniveau kan geen ernstig werk geleverd worden. Een weldoordacht en rationeel gebruik van de beschikbare financiële middelen dringt zich op. Dit leerplan kan een school niets opleggen betreffende de aanbesteding van de fondsen. Een aanvaardbare minimumuitrusting is echter noodzakelijk. Het strekt tot aanbeveling om de vakleraren via de vakwerkgroep advies te vragen aangaande het stellen van prioriteiten binnen het begrootte budget. Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing: - Codex - ARAB - AREI - Vlarem. Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden m.b.t.: - de uitrusting en inrichting van de lokalen; - de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. Zij schrijven voor dat: - duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; - alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnen toepassen; - de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar de wetgeving het vereist.

25 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 24 EVALUATIE De evaluatie geschiedt door middel van deelproeven en eindproeven (zie vigerende regelgeving). De eind- en leerplandoelstellingen zijn het uitgangspunt voor de evaluatie. In de tweede graad is de evaluatie tevens een middel om na te gaan of een eventuele beroepskeuze naar volgend jaar gemotiveerd en verantwoord is. Bij elke evaluatie houdt de leerkracht niet alleen rekening met de technische uitvoering waarop maar ook met de voorafgaande werkfasen en met de inbreng van persoonlijke creativiteit. Via evaluatie bepaalt de leraar in welke mate de concreet gestelde doelen bereikt zijn. Een positieve evaluatie gaat uit van hetgeen de leerling heeft bijgeleerd, niet van de tekorten. De evaluatie bestaat erin het werkproces van de leerling te toetsen aan de opdracht en omgekeerd. Voor permanente en objectieve evaluatie is het aangewezen te kunnen steunen op concrete evaluatiegegevens. Evaluatiecriteria die bij voorkeur opgesteld worden door de vakwerkgroep in samenspraak met de directie. Het strekt tot aanbeveling om via het agenda van de leerling de evaluatiecriteria aan de ouders mee te delen. Herhalingsbeurten kunnen aangevuld worden met korte schriftelijke overhoringen, praktijkopdrachten, mondelinge beurten, punten voor observatiegegevens, orde en/of medewerking. Hierbij is het nuttig om voortdurend aandacht te besteden aan zelfevaluatie van de leerlingen. Procesevaluatie kan best gebeuren aan de hand van het verloop van de praktijkopdrachten. Observatie van het affectieve gedrag van de leerling kan aanleiding geven tot aanpassing van een evaluatiecijfer. Door classificatie van evaluatievragen en/of- opdrachten volgens de taxonomie (kennen, kunnen en zijn) zal de leraar in staat zijn het doel van zijn evaluatie te bereiken. Voor praktijkopdrachten kan het examen vervangen worden door een beoordeling van een in een duidelijk afgebakende periode (examenperiode bvb.) gerealiseerd werk. De ideevorming, de onderzoeksen uitvoeringsfasen gedurende de realisatie van die opdrachten (het proces) zijn daarbij minstens even belangrijk als het gepresenteerde werk (het product). Theoretische leerinhouden (bv. technologie) worden geëvalueerd via schriftelijke proeven. Korte opdrachten en vragen die peilen naar inzicht krijgen daarbij de voorkeur. De evaluatiemomenten worden per school bepaald. Mogelijke evaluatiemomenten zijn: evaluatie van de dagelijkse inzet en het verwerken van de gegeven lessen: punten dagelijks werk (zinvol commentaar en volledige remediëring); evaluatie waar de punten voor langere periodes vermeld staan: examenpunten (vermelden van commentaar, remediëring en klasgemiddelden); De geïntegreerde proef (gip) De laatstejaars, 3 de graad leggen een geïntegreerde proef (gip) af. Gelieve de vigerende regelgeving te consulteren. De pedagogische begeleidingsdienst stelt bovendien een servicedocument ter beschikking met aanbevelingen betreffende het praktische verloop van dergelijke proef. Dat document kan bekomen worden via het internet of het secretariaat van de begeleidingsdienst van het Gemeenschapsonderwijs.

26 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 25 BIBLIOGRAFIE MULTIMEDIA HERTVELD, F., VANNESTE, PH., WYLIN., B., Internet, een nieuw didactisch medium, Standaard uitgeverij MIM 1997 DOOIJES, DIRK, Wegbereiders van de moderne boektypografie in Nederland. ELLERMAN, H., 380 Internet Tips & Trucs - Uitgeverij Pim Oets, 1995 HERRELIES, J.M., Het complete multimediaboek Sybex, 1994 HASKIN, D., Beginnen met multimedia - Schoonhoven: Academic Service, 1995 RAGGETT, D., LAM, J,. ALEXANDER, I., HTML 3 Electronic Publishing on the World Wide Web, Addison Wesley Longman, 1996 WINSTON, P. H., On to Java - Addison Wesley Longman, 1996 Multimedia, Het complete, gebruiksvriendelijke handboek - Image Book Publishers, Eindhoven, 1999 BOHN, STAFLEN, Prepress, begrippengids, Van Loghum, 1993 Kleurtransformatie (licht en kleur, voorbereiding en kleurendruk), G.O.C.,1990 De Grafische technieken, Cantecleer Wegwijzer naar digitaal produceren, AM Nederland en AMI Belgium Kijk, Kwaliteit. (kwaliteitszorg in de grafische industrie), Bis-uitgave, 1990 Tekst in beeld. (toepassingen vorm, kleur), Cantecleer Het fenomeen kleur, Cantecleer Boek, Over het maken van boeken, Uitgave Gaade Grafisch ontwerpen voor iedereen, Uitgave Gaade Presentatietechnieken voor de grafisch ontwerper, Uitgave Gaade Ontwerpen van merken en logo s, Uitgave Gaade Van Loghun Slaterus, Kluwer. Inleiding in de kleurenleer, G.O.C., al grafische handboeken Typografie. (uitgangspunten, richtlijnen, technieken), G.O.C., al grafische handboeken, 1990 Algemene zet techniek (apparatuur, techniek, kwaliteit), G.O.C., al grafische handboeken, 1992 Grafisch zakboek, Cantecleer 1995 Over letters en schrift, Cantecleer Grondbeginselen der typografie, Stanley Morissen Werken met grafische bestanden, Addison Wesley, 1993 DTP in de praktijk + CD ROM, Addison Wesley, 1993 Scannen en drukken, Addison Wesley, 1993 Handleidingen softwareverdelers en -producenten: Adobe Premiere voor Macintosh Handleiding Apple Media Tools Handleiding Adobe Photoshop ADOBE photoshop, Ontwerpgids, (fotretouche en beeldverwerking) Handleiding Macromedia Director Alles over Macintosh, Beek, Eindhoven

27 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 26 Internet compleet (gebruikersgids), Bruna-informatica, 1995 Praktijkgids internet, Ter Hagen en Stam, 1995 Handboek Macintosh, deel 2-3, Tutein Nolthenius, 1995 Het CD-ROM boek, Easy-computing, 1994 Hedendaagse grafische begrippen, (lexicon), Hibo-Cevora, 1995 Multimedia begrippengids, Van Loghum, 1994 Verklarende woordenlijst kwaliteitszorg, Deventer, Kluwer, 1993 Multimedia CD-ROM, Agfa, 1995 Techniek van de grafische kunst. (gravure, ets, litho, zeefdruk, experimenten), Lemniscaat. Rotterdam Hoeveel letters, Stichting Graphilec. Mijdrecht BLAUW, T.J.W., Kleurenleer en kleurendruk, Hoorn, Edecea Basiscursus internet, Academic service ISBN Basiscursus HTML Academic service, ISBN ALLARD,, BIJLSMA, Handboek Multimedia Academic service VGOS-doe-boek Algemeen Reglement van de Arbeidsbescherming (ARAB) De Werkgids 98 Het Milieuzakboekje, Uitgeverij Kluwer Het Wetboek van Koophandel en Aanvullende Wetten Het Belgisch Staatsblad Veiligheid en Gezondheid (NVVA) Veiligheidscontrolelijsten voor Scholen en Opleidingscentra (PVA) Veiligheids- controlelijsten en Instructiekaarten (PVA) VLAREM, Drukkerijen en grafische Industrie, controlelijst (PVA) FOTOGRAFIE EN MEDIA BARTLETT S, LARRY & TARRANT, Jon, Basisboek Zwartwit Fotografie, ISBN DAVAL,Jean-Luc, La photographie. Histoire d un Art, ISBN ELSEVIER Focus, Sensitometrie, ISBN ELSEVIER Focus, Foto- en Filmencyclopedie, ISBN FREEMAN, Michael, Complete handboek fotografie, ISBN MARCHESI, Jost, J., Principes van de fototechniek, ISBN MARCHESI, Jost, J., Principes van de fototechniek II, ISBN MARCHESI, Jost, J., Principes van de fototechniek III, ISBN Museum voor fotografie, Een wereld in beeld Museum voor fotografie, Fotografie vroeger en nu ONTWERPGIDS, Digitale fotografie. De Adobe Photoshop, ISBN Praktische pocket encyclopedie, Creatief fotograferen, Lannoo, 1993 SLOOTWEG, René, Zonesysteem, ISBN SWINNEN, Joahn, M., De paradox van de fotografie, ISBN

28 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 27 TASCHEN, La photographie du 20 e siècle, ISBN DALY, T., Digitale fotografie: handleiding, ISBN BOM, M., CALLENS, H. en VAN DEN BRANDEN, W., Werken met audiovisuele middelen, BRT, 1984 VAN DEN BRANDEN, W., Audiovisuele media: praktijkboek, Moderne Instructiemethoden, 1983 BRTN, Werken met audiovisuele middelen - leerboek, Instructieve Omroep BRTN LINKENS, A., Creatief met audio-apparatuur, 1988 MEULENBERG, M., Begeleiden van audiovisuele producties, Alphen a/d Rijn, Samson Bedrijfsinformatie 1994 ELLERMAN, H., 380 Internet Tips & Trucs, Uitg. Pim Oets, 1995 HERRELIES, J.M., Het complete multimediaboek, Sybex, 1994 HASKIN, D., Beginnen met multimedia, Schoonhoven, Academic Service, 1995 RAGGETT, D., LAM, J., ALEXANDER, I., HTML 3 Electronic Publishing on the World Wide Web, Addison Wesley Longman, 1996 WINSTON, P.H., On to Java, Addison Wesley Longman, ARNHEIM, K., Art and Visual Perception, Univ. of California Press, New Haven,1986 BLOOMER, C. M., Principles of Visual Perception, Van Nostrand Reinhold, New York, 1976 DE LUCIO J.J., -MEYER, Visual Aesthetics, Lund Humphries publishers Ltd, London,1973 DE VISSER A,., Hardop kijken, SUN, Nijmegem, 1986 FELDMAN, E.B., Varieties of Visual Experience, Abrams, New York, 1987 HADJINICOLAOU, N., Kunstgeschiedenis en ideologie, SUN, Nijmegem, 1977 HUYGHE, R., L'art et l'âme, Flammarion, Paris, 1960 HUYGHE, R., Dialogue avec le visible, Flammarion, Paris, 1955 HUYGHE, R., Formes et forces, Flammarion, Paris, 1971 MAQUET, J., The Aesthetic Experience, Yale Univ. Press, New Haven, 1986 MITCHELL, W.J., The Language of Images, The Univ. of Chicago Press, Chicago, 1974 PIRSIG, R.M., Zen and the Art of Motorcycle Maintenance, Nl.: Contact, Amsterdam, 1976 RYKWERT, J., The Necessity of Artifice, Academy Editions, London, 1982 ARNHEIM, R., Film as art - University of California Press, 1957 AUMONT, J., BERGALA, A., MARIE, M., VERNET M., Esthétique du film - Nathan Université, 1994 BAKKER P., Mediageschiedenis: een inleiding Wolters-Noordhoff, 1991 BARTHES R., De lichtende kamer Synopsis, 1988 BAZIN A., Wat is film? - Standaard Uitgeverij Antwerpenn, 1984 BECKERMAN B., Dynamics of drama - Drama Book Specialistsn, 1979 BONE, J., JOHNSON R., Understanding the film - National Texbook Companyn, 1991 BORDWELL, D., THOMPSON Film K., Art - an introduction - McGraw-Hill, Inc, 1993 R. BRESSON, Notes sur le cinématographe Gallimard, 1975 N. BURCH, Praxis du cinéma Gallimard, 1969

29 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 28 CAHIERS INTERNATIONAUX DE SOCIOLOGIE Nouvelles images nouveau réel volume LXXXII - Presses Universitaires de France, 1987 CHION, M., La voix au cinéma - Editions de l'etoile, 1982 CHION, M., Le son au cinéma - Editions de l'etoile, 1992 CHEVANU, F., L Expression cinématographique (les éléments du film et leur fonction) Lherminier, 1977 COOK, D.A., A History of Narrative Film DELEUZE, G., L image-mouvement en L image-temps - Les Editions de Minuit, DEVOS, J., Nogal ontfatsoenlijk maar zeker verleidelijk Kritak, 1994 EISENSTEIN, S.M., La non-indifférente nature Union générale d'édition, 10/ FIELD, S., Hoe schrijf ik een scenario? - Het Wereldvenster/Unieboek, 1988 GAUDREAULT, A., JOST, F., Récit écrit, récit filmique II Nathan, 1990 GODARD, J-L., Introduction à une véritable histoire du cinéma Albatros, 1980 HAVERMAN, M., Over fotografen, koorddansers een gat in de markt - Uitgeverij Bert Bakker, 1992 HELLER, E., Kleur, symboliek, psychologische toepassing - Uitgererij Aula HOLTHOF, M., De digitale badplaats - over media en cultuur - Uitgeverij Van Halewyck, 1995 JARVIE, I., Philosophy of film - Routledge & Kegan Paul, 1987 JEFFREY, I., Photography - World of Art, 1993 LABRO, H., JACOBS, M., Je ziet niet wat je ziet - Uitgeverij Kunstbank, 1993 LANGLOIS, H., Trois cent ans de cinéma - Cahiers du cinéma/cinémathèque Française, 1986 LAVANDIER, Y., La Dramaturgie - Le Clown & l enfant, 1994 MAST, G., MARSHALL, C., Film Theory and Criticism - Oxford University Press, 1979 MITRY, J., Histoire du cinéma - Editions Universitaires, 1967 MONACO, J., Film (taal, techniek, geschiedenis) - Het Wereldvenster/Unieboek, 1991 MORRISROE, P., Robert Mapplethorpe, de biografie Contact, 1995 PEETERS, B., Autour du scénario - Revue de l Université de Bruxelles, 1986 ROSSELLINI, R., Un esprit libre ne doit rien apprendre en esclave Fayard, 1977 ROUD, R., Cinema a critical dictionary Secker & Warburg, 1980 SADOUL, G., Histoire générale du cinéma - Editions Denoël SADOUL, G., Rencontres 1 - Chroniques et entretiens Editions Denoël, 1984 SCHOBER, H., RENTSCHLER, I., Waarneming en werkelijkheid; Optische misleidingen in wetenschap en kunst - Uitgeverij Hollandia SKLAR, R., An International History of the Medium - Thames & Hudson SONTAG, S., Over fotografie - Uitgeverij Diogenes, 1994 SWINNEN, J. M., De paradox van de fotografie, een kritische geschiedenis - Uitgeverij Hadewijch, Cantecleer, 1992 VALE, E., The Technique of screenplaywriting - Souvenir Press, 1972

30 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 29 VANOYE, F., Récit écrit, récit filmique I Nathan, 1989 VOS, C., Het verleden in bewegend beeld: een inleiding in de analyse van audiovisueel materiaal - De Haan, 1991 BOM, M., CALLENS, H., en V.d. BRANDEN W., Werken met audiovisuele middelen BRT, 1984 V.D. BRANDEN, W., Audiovisuele media: praktijkboek - Moderne Instructie Methoden, 1983 BRTN Werken met audiovisuele middelen, leerboek - Instructieve omroep BRTN LINKENS, A., Creatief met audio-apparatuur, 1988 MEULENBERG, M., Begeleiden van audiovisuele producties - Alpen aan de Rijn: Samson Bedrijfsinformatie, 1994 VORMGEVING Le Corps en Morceaux. Mus. d'orsay. Paris, 1990 Forma e verita, Marchi Editore, Firenze, 1966 MALEVICH. Cat. Stedelijk Mus. A'dam ALBERS. J., Interaction of Color. Yale University Press, New Haven & London, 1963 ANDREWS, W.S., Magic Squaires & Cubes, (1917) repr. Dover, N.Y., 1960 ARNHEIM, R., Dynamique de la Forme Architecturale, P.Mardaga, Luik, 1977 BAGLIVO, J.A., en GRAVER, E. J,.Incidence & Symmetry in Design & Architecture, Cambridge University Press, Cambridge, 1983 BELJON, J.J., Bouwmeesters van morgen, Pantoskoop, Amsterdam,1966 BELJON, J.J., Zo doe je dat, Wet. Uitg., Amsterdam, 1980 BELJON, J.J., Ogen Open, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1987 BELLOUR, R,.e.a., Le Temps d'un Mouvement, Centre.Nat. de la Photographie, Paris '86 BREDEROO, N.J,.e.a., Oog in Oog met de Spiegel. Aramith, Amsterdam, 1988 BROLIN, B.C., Flight of Fancy. The banishment & return of Ornament, St.Martin's Press, N.Y., 1985 BUFFINGA, A., Vorm & Ruimte, Uitg. Waltman, Delft CHING, F.D.K., Architecture: Form, Space & Order, Van Nostrand Reinhold C., N.Y., '79 CHRISTIE, A.H., Pattern Design, (1910) repr. Dover, N.Y CLAES, J., De dingen en hun Ruimte. Een metabletische studie van de perspectivische en van de nietperspectivische Ruimte. De Ned. Boekhandel, Antwerpen 1970 DAVIS, P.J., en HERSH, R., Descartes Dream, The World according to Mathematics, Penguin Books, London, 1986 DORCHY, H., Langages des arts plastiques, ed. Universitaires, Bruxelles, 1968 DURER. A., The Painters Manuel. transl. W.L. Strauss. Abaris Books, Inc. N.Y FELTKAMP, C.W., Zien en verstaan, Van Mantgen & De Does, Amsterdam, '52 FONATI, F., Elementäre Gestaltungsprinzipien in der Architectur, Akademie der Bildende Kunste, Wien, Tusch, Wien, 1982 GANSWEID, J., Symmetrie und Gestaltung. Callwey, München,1987 GAUTHIER, J.,en CAPELLE, L., Traité de composition décorative, Libraire Plon, Paris GERSTNER. K., Les Formes des Couleurs. Biblio. des Arts, Paris 1986 GICKLER, A., Ornament mit System, Callwey, München, 1986

31 TSO - 3 de graad - Interactieve multimediatechnieken 30 GIEDION. S., Die Herrschaft der Mechanisierung, Athenäum, Frankfurt, 1982 GRAAFLAND, A., Esthetisch Vertoog & Ontwerp, SUN, Nijmegen, 1986 GRAAFLAND, A., en MAASKANT, M., Conceptuele Beelden voor een Museum, T.U.-Delft, 1989 GRILLO, P. J., Form, Function and Design, Dover, New York, 1960 HORNUNG, C.P., Design's and Devices, Dover, New York, 1932 ITTEN, J., Kunst en Kleur, Otto Maier Verlag, Ravensburg, 1961/ Cantecleer DeBilt, 1973 KEPES, G., L'objet créé par l'homme, La Connaissance, Bruxelles, 1968 KEPES, G., The Nature and Art of Motion. Studio Vista, London, 1965 KLEE, P., Notebooks. 1. The Thinking Eye, Lund Humphries, London,1961 KLEE, P., Notebooks. 2. The Nature of Nature, L. Humphries, London, 1961 KLEINT, Bildlehre, Schwabe & Co. Verlag, Basel, 1969 LOUPE, L,.e.a., Danses Tracées. Dessins & notations des Choréographes, Ed. Dis Voir, Paris, 1991 MEYER, F.S., Handbook of Ornament, (1988) repr. Dover, N.Y., 1957 MAJORICK (B., BELJON), Ontwerpen & Verwerpen, Querido, Amsterdam, 1959 OCVIERK, e.a., Art Fundamentals. Theory and Practice, WM.C. Brown Publishers, Dubuque, 1975 ONIANS. J., Bearers of meaning. The Classical Orders, Cambridge University Press, '88 OOSTRA, B., Beeldende vorming in theorie en praktijk, Nelissen, Bloemendaal, 1980 SAARINEN, E., The Search for Form in Art and Architecture, Dover, New york, 1985 SMETS, G., Vormleer. De Paradox van de vorm, Bert Bakker, Am'dam, '86 SPENCER, H., The Image Maker, Charles Scribner's Sons, New York, 1975 TAINMONT, E., Esthétique positive, C.E.D.E.P., Bruxelles, 1967 TAFURI, M., Ontwerp & Utopie. Architectuur en Ontwikkeling van het Kapitalisme, Sun, Nijmegen, 1978 TAYLOR, L., Housing: Symbol, Structure, Site, Rizzoli, N.Y VAN RHEEDEN H,., Om de vorm, SUA, Amsterdam, 1989 VAN RINGELSTEIN, W, Beeld & Werkelijkheid. Meulenhoff Educatief, A'dam 1964 VON FRANZ, M.-L, Tijd. Ritme & Rust.De Haan, Haarlem, 1979 WADE, D., Chrystal & Dragon. The cosmic two-step, Green Books, Hartland,1991 WOODHAM, J.M., Twentieth-Century Ornament, Sudio Vista, London, 1990 WITTGENSTEIN. Opmerkingen over de kleuren. G.E.M. Anscombe, Oxford 1977, Boom, Meppel/A'dam 1989