Normatieve professionalisering: een analyse van hedendaagse spanningen

Transcriptie

1 HOGESCHOOL UTRECHT Normatieve professionalisering: een analyse van hedendaagse spanningen MCIII Programma professionalisering en beroepsontwikkeling Sascha van Gijzel, Docent: Marc Hoitink Providing social support to peers can change the way people with mental illness view themselves by inspiring a change in their self identity to include more than solely being a patient (Davidson et al., 1999; Forrester Jones & Barnes, 2008). (Bouchard, Montreuil, & Gros, 2010, pp )

2 Het goede in praktijken met ervaringsdeskundigen De laatste decennia is er steeds meer aandacht voor moraliseren en wordt onder andere binnen de zorg moraliseren meer erkent als recht en plicht van de professional en de instituties die hij vertegenwoordigt. Na een periode waarin de vraag naar Wat het goede leven is toch vooral werd beschouwd als een privé aangelegenheid is er steeds meer behoefte aan een publiek moraliserend, maar eigentijds, vertoog om de ethische aspecten van het leven meer te articuleren (Bersselaar, 2009). In dit paper tracht ik met behulp van literatuur van onder andere Bersselaar (2009) het discours over normatieve professionalisering te beschrijven en te Figuur 1, Moral compass (Downey, 2008) koppelen aan de inzet van ervaringsdeskundigheid. Dit doe ik door te reflecteren op hoe de drie lijnen van zorg en betrokkenheid, norm en dwang en recht en rechtvaardigheid nu nog steeds actueel zijn in de social work praktijk in het algemeen, maar vooral waar sprake is van de inzet van ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid. Met behulp van het model van MacIntyre (1985, in Bersselaar, 2009) maak ik een koppeling naar de praktijk die centraal staat in mijn masteronderzoek om zo in beeld te krijgen welke mogelijke consequenties dit heeft en welke vragen dit oproept voor mijn onderzoekspraktijk. Ik vermoed namelijk dat binnen een praktijk waar de inzet van ervaringsdeskundigheid een belangrijke rol speelt en sociale professionals samenwerken met ervaringsdeskundigen normatieve professionalisering van belang is. Door me te oriënteren op dit thema en de spanningen die zich binnen deze praktijk afspelen tracht ik in dit paper daar meer zicht op te krijgen. Van presteren, moraliseren en normeren naar dialogiseren De doorgeschoten professionalisering en het new public management (NPM) zorgden ervoor dat sinds de jaren 80 de nadruk lag op vraaggericht werken, bewijzen, producten en prijzen waardoor er als het ware sprake was van een zakelijk contract tussen professional en cliënt en waarbinnen weinig plaats was voor een dialoog over waarden en normen en het goede leven (o.a. WRR, 2003; Tonkens, 2003). Binnen het sociaal werk raakten de oorspronkelijke doelen en waarden ondergesneeuwd door de aandacht voor technisch, instrumenteel en methodisch handelen. In eerste instantie was de aandacht voor normativiteit van het professioneel handelen binnen het werk dan ook een weerwoord juist tegen die technische instrumentaliteit. Inmiddels bestaat binnen dit vertoog juist ook ruimte voor technische en instrumentele aspecten van normativiteit. Het gaat dan meer om een proces dan een resultaat. Een proces waarin de professional zelf een balans dient te vinden tussen systemische, technische, sociale en normatieve aspecten van zijn handelen. Het proces waarin dit ruimte krijgt wordt ook wel normatieve professionalisering genoemd (Bersselaar, 2009). Ook de inzet van ervaringskennis is een weerwoord van de cliëntbeweging tegen de heersende systemen en verhoudingen. In het licht van mijn praktijkonderzoek dient binnen dit proces dan ook ruimte te zijn voor ervaringskennis en de waarde van deze kennis voor een deugdelijke praktijk.

3 Bersselaar (2009) tracht de bestaansethiek vanuit de praktische filosofie toe te passen en komt tot de volgende definitie; Normatieve professionalisering houdt in dat dat professioneel handelen plaatsvindt in uiteenlopende spanningsvelden en dus altijd normatief geladen is en morele keuzes met zich meebrengt. Het verwijst daarom zowel naar de praktische wijsheid van hulpverleners, artsen, onderwijzers, maatschappelijk werkers, geestelijk verzorgers en naar de waarde geladenheid van professionele keuzes, handelingen en beslissingen en reflectie daarover, als naar de inbedding van het professionele handelen in instituties, organisaties en het politieke maatschappelijke systeem. Normatieve professionalisering begint wanneer professionals zich bewust worden dat de keuze om zich te beperken tot de relatie met de cliënt of de doelgroep of zich te oriënteren op het hele gebied van de normatieve praktijk een morele keuze is (Bersselaar, 2009, p. 14). Is het dan ook een morele keuze van professionals om naast professionele en wetenschappelijke kennis, ervaringskennis te betrekken? De waarde die ligt onder ervaringsdeskundigheid is vrije ruimte en het creëren daarvan om bestaande denkbeelden en verhoudingen te veranderen. De vrije ruimte is nodig om de unieke beleving centraal te stellen zonder de kaders van gediagnostiseerde beperkingen en om het levensverhaal vorm te geven (Bakel, Boertien, Kamoschinski, Liefhebben, & Kluft, 2013). Dus hoe zit dat met de ervaringsdeskundige zelf? Welke morele keuzes dient hij te maken? Ervaringskennis is de norm, maar hoe verhoudt die zich voor de ervaringsdeskundige tot wetenschappelijke en professionele kennis? Het onderzoek en begrippen De praktijk die centraal staat zijn de lokale steunpunten van de LFB. Mijn onderzoek gaat over de waarde van het leerproces van de ervaringsdeskundigen in opleiding bij deze steunpunten. Mensen met een verstandelijke beperking worden in een leerwerktraject van drie jaar opgeleid tot ervaringsdeskundigen die op gemeentelijk niveau de belangen van mensen met een verstandelijke beperking vertegenwoordigen. Zij worden binnen dit leertraject begeleid door een coach. Dit is meestal een professional met een achtergrond in het sociaal werk, zoals maatschappelijk werker, pedagogisch werker in de gehandicaptenzorg of MEE consulent. Tevens worden zij tijdens scholingsdagen middels de opleiding STERK opgeleid door ervaringsdeskundige trainers en hun coaches. Het doel van het onderzoek is naar buiten toe de waarde van ervaringsdeskundigen in het algemeen en de lokale steunpunten in het bijzonder te laten zien en kennis te ontwikkelen over ondersteuning van de ontwikkeling en inzet van ervaringsdeskundigheid. Het begrip waarde is normatief geladen en maakt de vraag die centraal staat binnen het onderzoek meteen een normatieve vraag. Er wordt steeds meer waarde gehecht aan de inzet van ervaringsdeskundigheid en ervaringskennis wordt wel de derde kennisbron genoemd, naast wetenschappelijke en professionele kennis. Het vraagt van professionals dus normatieve weging hoe met deze kennisbron in de praktijk omgegaan wordt. Putten uit ervarings, professionele en wetenschappelijk kennis van de GGz Inzet van ervaringskennis staat binnen de gehandicaptenzorg in vergelijking met de Geestelijke Gezondheidszorg (GGz) nog in de kinderschoenen. De ervaringen en kennis vanuit deze sector is een belangrijk referentiekader binnen dit onderzoek. Binnen de GGz wordt er bij de toepassing van ervaringskennis onderscheid gemaakt tussen ervaringsdeskundigheid en ervaringswerkers, waarbij de ervaringswerker zijn ervaringskennis en deskundigheid in een professionele context toepast. Er worden dan ook eisen en grenzen gesteld aan ervaringswerkers, in tegenstelling tot ervaringsdeskundigen

4 waarbij iedere cliënt zich ervaringsdeskundig mag noemen en er juist geen grenzen of eisen aan de mate van kennis dan wel deskundigheid worden gesteld. Zodoende worden ieders ervaringen en reflecties daarop erkend en gewaardeerd (Haaster, Wilken, Karbouniaris, & Hidajattoellah, 2013). Binnen de LFB Steunpunten lijkt voornamelijk ingezet te worden op het ontwikkelen van deze vorm van ervaringsdeskundigheid. Binnen de opleiding STERK worden mensen met een verstandelijke beperking opgeleid tot ervaringsdeskundige. Volgens de LFB kun je als ervaringsdeskundige met behulp van je individuele ervaringskennis en de collectieve ervaringskennis andere mensen met een verstandelijke beperking individuele ondersteuning bieden, groepsondersteuning bieden en vertegenwoordigen. (LFB, 2014). Mede gestuurd vanuit de toenemende waarde die toegekend wordt aan participatie op de arbeidsmarkt, worden de leerwerkstudenten, met name in het derde en laatste jaar, daarop voorbereid. Zodat de ervaringsdeskundige, zoals de LFB (2014, p. 4) het formuleert, zijn beroep op een professionele wijze kan uitoefenen. Of dit een realistisch streven is, is de vraag. Aangezien in het onderzoek de vraag centraal staat wat de waarde is van de steunpunten, is het wel van belang welk kernbegrip (zie figuur 2) als uitgangspunt wordt genomen, ervaringsdeskundige of ervaringswerker? Ik kies hier voor dit onderscheid, omdat binnen de huidige participatiemaatschappij veel waarde wordt gehecht aan betaalde arbeid. Binnen de LFB wordt dit onderscheid van begrippen (nog) niet expliciet gemaakt, maar als het gaat om het stellen van normen waar naar gestreefd wordt binnen het leerwerktraject is het een belangrijk onderwerp van gesprek. Waar moet de focus op gelegd worden? Arbeidsparticipatie, sociale inclusie of het ontwikkelen van ervaringskennis voor verbetering van de zorg? Figuur 2 Schema toepassing van ervaringskennis (Haaster, et al, 2013, p. 13) Spanningen van toen en nu Hoe het komt dat we als samenleving, en specifiek in de sociale sector, weer meer behoefte aan, maar ook moeite met moraliseren hebben, beschrijft Van Den Bersselaar (2009) door terug te kijken naar de geschiedenis met behulp van drie te herkennen lijnen. Namelijk een lijn betrokkenheid en zorg, een lijn rechtvaardigheid en recht en een lijn norm en dwang (Bersselaar, 2009, p. 25). In meer of mindere mate lijken we deze lijnen vandaag de dag ook nog te herkennen. Misschien nog meer aangezien we

5 midden in een grote transitie van de zorg staan. Alvorens ik inga op de hedendaagse spanningen, kijk ik eerst even terug in de tijd. Betrokkenheid en zorg Oorspronkelijk is de zorg ontstaan vanuit caritas (uit het hart) en misecordia (barmhartigheid) ten tijde van de middeleeuwen en zijn tevens de sleutel tot de moraal van het oerchristendom. Hoewel er steeds meer overheidsbemoeienis was in de zorg hebben de christelijke initiatieven zich hier tot ver na de tweede wereldoorlog tegen verzet, omdat dit de zorg harteloos zou maken en het de verantwoordelijkheid bij het individu weg zou halen. Barmhartigheid betekent dat andermans lijden ons raakt en dat we vanuit naastenliefde de ander willen helpen. De arme werd gezien als uitverkorene. Ondanks de weerstand heeft de caritas zich in de loop van de geschiedenis ontwikkeld tot vele vormen van professionele liefdadigheid met doelgerichte strategieën om het probleem van armoede te beheersen, waardoor het te kampen kreeg met een stigma van neerbuigendheid (Bersselaar, 2009). Inzet van ervaringskennis nu, lijkt ook voort te komen uit het hart en een vorm van barmhartigheid, te meer omdat het lijden van de ander herkend wordt en het daardoor de ervaringsdeskundige wellicht nog meer raakt dan een werker zonder deze ervaringskennis. Daarmee bevat het een subjectief element. Inzet van ervaringskennis is in eerste instantie ontstaan buiten de gevestigde orde binnen de cliëntbeweging, bijvoorbeeld middels de AA bijeenkomsten. Binnen de GGz vinden de afgelopen jaren flinke professionaliseringsslagen plaats wat betreft de inzet van ervaringskennis middels onderzoek, onderwijs, methodische inzet en het creëren van functies binnen instellingen. Dit is noodzakelijk voor de verdere erkenning van ervaringskennis als kennisbron naast professionele en wetenschappelijke kennis. Deze professionalisering roept echter ook vragen van de cliëntbeweging op. Het risico bestaat volgens onder andere Isarin (2005, in Bakel, et al, 2013) dat ervaringsdeskundigheid ingelijfd wordt in het keurslijf van de wetenschappelijke en professionele kennis waarin het onderscheidende en krachtige element van ervaringskennis, de subjectiviteit, wordt weg gefilterd en daarmee wellicht ook harteloos wordt? Persoonlijke betrokkenheid kan zich ontwikkelen tot professionele betrokkenheid en de vraag die dit opwerpt is of dat gewenst is? Norm en dwang Vanaf de vijftiende eeuw startte een periode van moralisering en normalisering die heeft geduurd tot de eerste helft van de 20 e eeuw, waarin de armen niet langer als uitverkorenen werden gezien maar als sociaal gevaar. Zij moesten gecontroleerd, beheerst en gedisciplineerd worden onder andere middels een bedelverbod, arbeidsdwang en disciplinerend toezicht. De police, waarbinnen deze interventies samengevat worden, werd mede gevoed door de toenemende bezorgdheid van bestuurders over de openbare orde, de toenemende behoefte aan arbeidskracht door het opkomende kapitalisme en het streven naar een morele, intellectuele en religieuze vorming van de samenleving. In de 17 e eeuw kreeg die moralisering een vervolg gedurende de grote opsluiting waarin arbeid, gecombineerd met opsluiting, gezien werd als de oplossing van allerlei problemen zoals luiheid en onzedelijkheid. Toen de armoede aan het einde van de achttiende eeuw bleef groeien kwam de nadruk te liggen op bevolkingsopvoeding, waarbij drie typen interventies werden ingezet, namelijk opvoeding tot arbeidzaamheid, beschavingsarbeid en opvoeding tot deugdzaamheid (Bersselaar, 2009).

6 Door de toenemende bevolkingsgroei en veranderende sociaaleconomische verhoudingen, samen met meer arbeidsdelige productieprocessen lag het belang niet meer in vakmanschap of de inhoud die arbeidsdiscipline afdwongen. Om de toenemende (arme) bevolking van maatschappelijk nut te laten zijn kwam er een periode van De disciplines (Foucault in Bersselaar, 2009). Disciplinerende maatregelen werden ingevoerd om het menselijk lichaam vooral economisch en doelmatig te gebruiken. Sancties waren er vooral op gericht om de afwijkingen tussen de verschillende productie onderdelen en arbeiders zoveel mogelijk te verkleinen om efficiëntie en effectiviteit van productie te verhogen. Arbeidszaamheid speelt vandaag nog steeds. Naast bezuinigen is een doel van de overheid van de decentralisatie de verzorgingsstaat omvormen tot participatiesamenleving. De wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) wordt ook wel de participatiewet genoemd. Participatie is de norm en wordt als het ware opgedrongen. Een belangrijk instrument dat gebruikt wordt door gemeenten bij de definiëring en de vaststelling van de mate van participatie en waaruit blijkt dat arbeidsparticipatie het hoogste goed is, is de participatieladder. De treden bestaan uit geïsoleerd leven, sociale contacten buitenshuis, deelname aan georganiseerde activiteiten, onbetaald werk, betaald werk met ondersteuning, betaald werk (Transitiebureau Wmo & Movisie, 2014). Spanningen spelen hier tussen de status die een persoon ontleent aan arbeid, de maatschappelijke norm en de persoonlijke beperkingen en mogelijkheden van kwetsbare burgers om toegang te krijgen tot arbeid. Het beroepsmatig inzetten van ervaringskennis wordt, hoewel heel beperkt, steeds meer gedaan. Ook binnen het leerwerktraject van de LFB wordt hier op ingezet, door in het derde jaar veel aandacht te besteden aan het toegang krijgen tot de arbeidsmarkt. Tot nu toe blijkt die erg ontoegankelijk en vindt arbeidsparticipatie van leerwerkstudenten voornamelijk binnen de LFB zelf plaats. Hoewel de (lokale) overheid arbeidsparticipatie toejuicht en voornemens is te ondersteunen blijkt dit in de praktijk nog weinig zichtbaar. Echter groeit de belangstelling voor de inzet van ervaringsdeskundigen de laatste tijd en sommige gemeenten overwegen cliëntorganisaties in te zetten als reïntegratiebedrijf (Vos de Wael, 2015). Recht en rechtvaardigheid Gedurende de 19 e eeuw tot na de tweede wereldoorlog is er veel discussie geweest over in hoeverre de staat verantwoordelijk was voor de armen ten opzichte van het particuliere initiatief en waar de oorzaak van armoede lag, bij het individu of de maatschappij. Wie niet in zijn eigen levensonderhoud kon voorzien, moest zich maar wenden tot de armenzorg van kerkelijke en particuliere instellingen die gebaseerd waren op de caritas, vond de meerderheid lange tijd. Doch waren er, zoals Thorbecke, die vonden dat de overheid wel degelijk een taak had, vooral wanneer de armenzorg te kort schoot. Zij trachtten dat vorm te geven middels de Grondwet van 1848, waar veel weerstand tegen was. Langzaam nam toch een stelsel van sociale zekerheden de armenzorg over gepaard met een veranderende visie op de oorzaak van lotgevallen van armoede en werkeloosheid. Zo ontwikkelde zich met de Armenwet in 1912 het recht op zorg tot uiteindelijk de voltooiing van de welvaartstaat in Echter door de ontzuiling en het onderzoek van Foucault (1961 in Bersselaar, 2009) hebben zorgprofessionals zich na die tijd moeten herbezinnen op hun moraliserende praktijken. Voordat daadwerkelijk nieuwe waarden en normen geformuleerd konden worden als uitgangspunt voor zorg, nam door bezuiniging en marktwerking het economische perspectief reeds de overhand als sturingsmechanisme. Rechten van

7 burgers werden gekoppeld aan plichten en van de professional werd geëist meetbare prestaties te leveren. Dit ging gepaard met registratie en bureaucratisering waardoor de menselijke maat van zorg inboette (Bersselaar, 2009). Dit was mede aanleiding van de eerder genoemde weerstand tegen de overprofessionalisering en instrumentaliteit van het professioneel handelen. De Wmo beoogt ook meer cliëntenparticipatie bij de ontwikkeling van beleid waarmee het recht op inspraak en zeggenschap maar ook het beroep op redzaamheid toeneemt. De vraag is of de poging om bepaalde, wellicht onrechtvaardige, machtsverhoudingen te doorbreken werkelijk rechtvaardigheid bevordert. Uit onderzoek (Gilsing, Gaag, & Oudenampsen, 2014) blijkt namelijk dat de moeilijk bereikbare doelgroepen zoals mensen met een psychiatrische beperking en verstandelijke beperking, maar ook individuele burgers zonder beperking, moeilijk te betrekken zijn bij de ontwikkeling van beleid. Hierdoor zijn zij niet of slecht vertegenwoordigd in de Wmo raden, terwijl deze raden een dominante positie innemen binnen de adviesstructuur van gemeenten. Mantelzorgers, senioren, mensen met een lichamelijke beperking en vrijwilligers zijn het beste vertegenwoordigd. Tevens is naar voren gekomen dat deelname aan de Wmo raad bepaalde competenties vraagt om invloed uit te oefenen binnen de formele structuur die juist kunnen botsen met het borgen van ervaringsdeskundigheid in de raad. (Gilsing, Gaag, & Oudenampsen, 2014). In hoeverre is cliëntenparticipatie dan werkelijk mogelijk? Het VN verdrag stelt dat participatie een recht is, ook op dit vlak (Knevel, 2013), maar voor de kwetsbare groepen waar ik over spreek lijkt het bestaande systeem onrechtvaardig om beïnvloeding van Wmo beleid te ondersteunen. In de onderzoekspraktijk zijn er een aantal leerwerkstudenten die deelnemen aan een Wmo raad, soms namens de belangenorganisatie LFB, maar ook op persoonlijke titel. Dient de LFB deze machtsverhoudingen aan te pakken of dient zij deze structuren te omzeilen door hun focus te leggen op het creëren van voorwaarden of vrije ruimte zodat ervaringskennis werkelijk invloed heeft? Dat laatste lijkt het meest zinvol. In de integrale eindopdracht benoemde ik al dat Kal (2011) stelt dat de strategie, van voorlichting door en contact met ervaringsdeskundigen, voor het werken aan betrokkenheid en positieve beeldvorming effectief is. Corrigan (2011) onderschrijft dat middels een vijftal werkzame elementen uit best practices van stigma bestrijding, die ook toegepast kunnen worden in de bevordering van cliëntenparticipatie. Fundamenteel is het persoonlijk face to face contact, waarbij gerichtheid op bepaalde sleutelgroeperingen zoals werkgevers, huisbazen, etc. werkzaam is gebleken. De ontmoetingen dienen lokaal gesitueerd te zijn en tevens herhaald worden wil het beklijven. Tot slot dienen de personen die hun persoonlijk verhaal vertellen, waarin voorbeelden van ervaringen met stigma voorkomen, geloofwaardig te zijn, waardoor de luisteraars zich gemakkelijker met hem kunnen identificeren. (Gijzel, 2013, p. 16) Het goede in de praktijk Ook Kunneman (2012) spreekt over het toenemende belang van en behoefte aan moreel kapitaal: het geheel van de persoonlijke, relationele en culturele hulpbronnen die mensen helpen om geraakt te worden, anderen te ondersteunen, weerstand te bieden aan onrecht en onverschilligheid en tot voorbeeld te zijn, te inspireren en de hoop om een menswaardige samenleving open te houden (Kunneman, 2012). De vier componenten of waarden die hierin centraal staan, namelijk: sensibiliteit en

8 aandacht, zorg en hulp, weerstand en moed, voorbeeldigheid, bemoediging en inspiratie zijn tevens te vinden in de deugdelijke prakijk zoals MacIntyre (1985) omschrijft gebaseerd op de deugdenethiek van Aristoteles en die Bersselaar (2009) gebruikt om de ideaaltypische social workpraktijk te beschrijven. Een praktijk is iedere samenhangende en complexe vorm van sociaal geconstitueerde coöperatieve menselijke activiteit waardoor goederen die intern zijn aan die vorm van activiteit, gerealiseerd worden in de poging de standards of excellence te halen die eigen zijn aan en bepalend voor die vorm van activiteit, met het resultaat dat de menselijke vermogens om excellentie te bereiken en de menselijke concepties van doelen en goederen systematisch worden uitgebreid (Bersselaar, 2009, p. 87). Kunneman s beschrijving van het belang van moreel kapitaal spreekt me aan en wil ik hier benoemen, omdat die niet alleen gericht is op de sociale professional, maar op de hele samenleving, waarvan de sociale professional en ervaringsdeskundige beiden onderdeel zijn als burger. Bersselaar (2009) stelt dat social work voor sociale professionals niet alleen maar een manier is om een inkomen te verdienen, maar een zinvolle manier om een bijdrage te leveren aan de samenleving en hun persoonlijke kwaliteiten in relatie tot anderen en de samenleving te ontwikkelen en tot hun recht te laten komen. Na verloop van jaren ontwikkelen zij zich tot excellente praktijkwerkers, die een spiegel zijn voor jonge professionals op hun terrein. Excelleren van professionals heeft niet alleen betrekking op professionele kwaliteitsnormen, maar met name ook op hun persoonlijkheidskenmerken, door MacIntyre deugden genoemd, die zij ontwikkeld hebben, namelijk: wijsheid, standvastigheid, zelfvertrouwen, betrokkenheid en rechtvaardigheid (Bersselaar, 2009, p. 86). Deugdelijke inzet van ervaringskennis Deze waarden en deugden komen, soms impliciet, naar voren in de beschrijving van de kern van ervaringsdeskundigheid in het beroepscompetentieprofiel ervaringsdeskundigheid (Bakel, Boertien, Kamoschinski, Liefhebben, & Kluft, 2013). Die kern omvat twee pijlers, methodische zelfhulp en emancipatie, en de kernwaarde vrije ruimte. Bij methodische zelfhulp speelt de gelijkwaardige uitwisseling van (vergelijkbare) ervaringen een belangrijke rol voor het creëren van een common ground en herkenning (Van Gestel, 2011, Cook, 2012 in Bakel, et al, 2013). Dit draagt bij aan (zelf)acceptatie, inspireert en kan moed en hoop geven. (Bakel, et al, 2013). In de pijler emancipatie staat het doorbreken van machtsverhoudingen en weerstanden centraal of empowerment in de zorg en samenleving. Vrije ruimte betekent de vrijheid om binnen de bestaande machtsverhoudingen de bakens te verzetten en ruimte te maken voor kracht en invloed van mensen met een psychiatrische achtergrond waar die nu vooralsnog niet is. (Bakel, et al, 2013, p. 27) Hoewel soms wat minder expliciet zijn de deugden ook te herkennen in de onderzoekspraktijk. Het vertrekpunt is betrokkenheid, sensibiliteit en de wijsheid in de vorm van het levensverhaal van studenten of ervaringskennis die studenten hebben opgedaan en niet de diagnose die is gesteld. De steunpunten zijn een concrete vrije ruimte waar de unieke beleving centraal staat en de coaches spelen een belangrijke rol in de creatie van die vrije ruimte. Zij ondersteunen de ontwikkeling van de studenten in relatie tot anderen en de samenleving door aan te sluiten bij hun kennis en mogelijkheden en met hen samen te werken aan vertrouwen en regie. Op basis van de geschetste spanningen en met de onderzoeksvraag in het achterhoofd rijst bij mij de vraag; Wanneer spreekt de LFB van een deugdelijke praktijk, wanneer doen zij het goede? Is dat wanneer leerwerkstudenten aan het einde

9 van hun traject aan het werk kunnen als ervaringswerker of is versterking van de persoon voldoende? Is dat wanneer zij bestaande systemen en verhoudingen doorbreken, positieve beeldvorming ontwikkelen en sociale inclusie vergroten? Of dient de focus te liggen in ontwikkeling en het vergroten van de inzet van ervaringskennis binnen de zorg? En wat betekenen deze visies op een deugdelijke praktijk voor de werkwijze en het leerwerktraject van de LFB? Met andere woorden welke standards of excellence wil de LFB nastreven? Vragen waar binnen de LFB over nagedacht dient te worden en waarbij mijn onderzoek ondersteunend kan zijn. Bibliografie Bakel, M. v., Boertien, D., Kamoschinski, J., Liefhebben, S., & Kluft, M. (2013). Beroepscompetentieprofiel Ervaringsdeskundigheid. Utrecht/Amersfoort: GGZ Nederland, Trimbos instituut, HEE!, Kenniscentrum Phrenos. Bersselaar, V. v. (2009). Bestaansethiek. Normatieve professionalisering en de ethiek van identiteits, levens en zingevingsvragen. Amsterdam: SWP Amsterdam. Bouchard, L., Montreuil, M., & Gros, C. (2010). Peer support among inpatients in an adult mental. Issues in Mental Health Nursing, 31, Corrigan, P. W. (2011). Best Practices: Strategic Stigma Change (SSC): Five Principles for Social Marketing Campaigns to Reduce Stigma. Psychiatric Services, 62(8), Downey, P. (2008, januari 12). Moral Compass. Opgeroepen op juli 23, 2015, van Flickr: Gijzel, S. v. (2013). IEOII De oplossingsrichting. Amsterdam: HvA. Gilsing, R., Gaag, R. v., & Oudenampsen, D. (2014). Lokaal betrokken; Onderzoek naar horizontalisering van lokaal Wmo beleid. Utrecht: Verwey Jonker Instituut. Haaster, H. v., Wilken, J. P., Karbouniaris, S., & Hidajattoellah, D. (2013). Kaderdocument ervaringsdeskundigheid; Herziene versie januari Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie. Kal, D. (2011). Openbare les; Kwartiermaken, werken aan ruimte voor anders zijn. Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie. Knevel, J. (2013). Het VN verdrag voor mensen met een beperking; Implicaties voor sociale inclusie en ondersteuning in de samenleving. Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie. Kunneman, H. (2012). Paul Cremerslezing 2012 [Videofile]. Opgeroepen op mei 28, 2014, van LFB. (2014). Werkmap STERK. Utrecht: LFB.

10 Tonkens, E. (2008). Mondige burgers, getemde professionals: marktwerking en professionaliteit. Amsterdam: Van Gennep. Transitiebureau Wmo & Movisie. (2014). Overzicht meetinstrumenten en monitoren sociaal domein. Utrecht: Transitiebureau Wmo/Movisie. VNG. (2014, mei 12). Nieuws Overzicht meetinstrumenten decentralisaties sociaal domein. Opgeroepen op juni 10, 2015, van Vereniging Nederlandse Gemeente: domein algemeen/nieuws/overzichtmeetinstrumenten decentralisaties sociaal domein Vos de Wael, N. (2015, mei 21). Rehabilitatiecongres 2015; 'Staan gemeenten Open voor werk?'. 's Hertogenbosch: Landelijk Platform GGz. Wetenschappelijke Raad voor Regelingsbeleid (WRR). (2003). Waarden, normen en de last van het gedrag. Amsterdam: Amsterdam University Press.