Auteur: Annette de Groot, Utrechtzorg Datum: mei 2015 Versie: 4.0. Visie op leren: Beroepsonderwijs in de praktijk

Transcriptie

1 Auteur: Annette de Groot, Utrechtzorg Datum: mei 2015 Versie: 4.0 Visie op leren: Beroepsonderwijs in de praktijk

2 Inleiding De afstand tussen beroepsonderwijs voor zorg en welzijn (MBO en HBO) en het werken in de praktijk van alle dag wordt in de regio s Utrecht / Amersfoort / Gooi & Vechtstreek, als te groot ervaren. Dit wordt aangegeven door de deelnemers aan het onderwijs, maar ook door hun werkgevers. Enerzijds betreft dit de inhoud van het onderwijs. Anderzijds betreft het de wijze van leren in het beroepsonderwijs en de wijze van leren in de werkpraktijk. Om de kloof met name op dit laatste punt te verkleinen, is deze visie op leren voor beroepsonderwijs in de praktijk ontwikkeld. Door als zorginstellingen met onderwijs een visie op leren in het beroepsonderwijs te formuleren, wordt de vraag expliciet gemaakt die zorginstellingen aan het onderwijs stellen. Met en namens haar leden heeft Utrechtzorg als werkgeversorganisatie de regie gevoerd op het proces van visievorming. Hiertoe zijn vele gesprekken gevoerd en bijeenkomsten gehouden met managers P&O/hoofden opleidingen van zorg- en welzijnsinstellingen, vertegenwoordigers van het onderwijs en deskundigen (o.a. Vilans, prof. Dr. R.J. Simons). Tevens is literatuurstudie gedaan. Het opstellen van een visie is natuurlijk geen einddoel. Continue, intensieve betrokkenheid en discussie tussen werkveld en onderwijs is een kritische succesfactor. We moeten elkaar scherp houden! De vraag van het beroepsveld Veranderingen in zorg en welzijn als extra-muralisering, wijkgericht werken, informele zorg, nieuwe technologie, vragen om nieuwe competenties en een andere houding van de medewerkers. De zorgmedewerkers moeten zich de veranderingen eigen maken én deze overdragen aan cliënt, mantelzorgers en vrijwilligers. Het versterken van de bewustwording van eigen handelen, eigen regie en verantwoordelijkheid van de medewerker en de behoefte aan bredere en wendbaardere medewerkers vraagt om anders en continue leren. Tijdens het volgen van beroepsonderwijs, maar ook daarna op de werkplek. Leren in het beroepsonderwijs en leren op de werkplek moeten zo goed mogelijk op elkaar aangesloten worden. Daarbij vraagt het werkveld aan het onderwijs niet alleen om aan te sluiten bij huidige ontwikkelingen, maar om voorop te lopen op toekomstige ontwikkelingen. Zo brengt onderwijs nieuwe ontwikkelingen van buiten (de maatschappij) die nog niet binnen de zorginstellingen ervaren worden onder het voetlicht. De kaders voor het beroepsonderwijs Het beroepsonderwijs opereert in een krachtenveld waar het belang van de student, het maatschappelijk belang en het belang van het beroepsveld soms op gespannen voet staan met elkaar. Het beroepsonderwijs heeft een drievoudige opdracht: 1. kwalificatie voor een beroep 2. kwalificatie voor loopbaan en burgerschap 3. Kwalificatie voor doorstroming naar vervolgonderwijs Vanuit het beroepsveld is de vraag naar de kwalificatie voor een beroep dominant. Dit leidt regelmatig tot discussie over de verhouding tussen algemeen vormend (rekenen, taal, burgerschap, e.d.) en beroepsgericht onderwijs. Binnen dit spanningsveld moet naar een optimum gezocht worden, waarbij ook het algemeen vormende deel zo veel mogelijk aansluit bij de beroepscontext. Het beroepsonderwijs moet daarnaast aan wettelijke verplichtingen voldoen bij het vormgeven van het onderwijs. Denk hierbij bijvoorbeeld aan regelgeving rond examinering, de duur van een opleiding of een verplicht aantal uren begeleide onderwijstijd door een bevoegd docent. Het beroepsveld mag niet voorbij gaan aan deze kaders. En voor het beroepsonderwijs mogen de kaders geen reden zijn om niet mee te bewegen met de wensen van het beroepsveld. Vanuit het werkveld is begrip voor de werkdruk bij docenten. Er wordt niet gevraagd meer te doen, maar het samen anders te doen. De bereidheid vanuit het werkveld om bij te dragen aan goed onderwijs is groot. Gezamenlijk moet gezocht worden naar oplossingen waarbij tegemoet gekomen wordt aan de wensen van het werkveld, binnen de kaders van het beroepsonderwijs. Leerprincipes Onderstaand worden leerprincipes geformuleerd. Deze leerprincipes vormen de basis van deze visie op leren, waarmee beoogd wordt de afstand tussen beroepsonderwijs en werkveld te verkleinen. 1. Leren = werken = leren. In een tijd van continue verandering moet ook leren een continue proces zijn. Dit vraagt van de zorgprofessionals te leren hoe de regie te pakken (zelfsturing) op hun leerproces om blijvend te leren. Van zorgprofessionals wordt in de relatie met de cliënt gevraagd de beweging te maken van zorgen voor naar zorgen dat. Hetzelfde geldt voor opleiders. Dit betekent veel reflecteren om continue te leren. De opleiders voeren niet de

3 regie op het leerproces, maar zorgen dat de student gefaciliteerd wordt, zodat deze de regie kan pakken en kan leren. Hierdoor worden medewerkers breed inzetbaar en dragen ze bij aan een wendbare organisatie. Methodieken in het beroepsonderwijs stimuleren de flexibiliteit van de student/medewerker. Denk bijvoorbeeld aan scenariodenken waarbij geleerd wordt een eenmaal ingezette lijn niet altijd vastgehouden hoeft te worden, er zijn meerdere opties mogelijk. 2. Situationeel leren. Leren is het meest efffectief als het plaatsvindt in werksituaties aan de hand van conrete problemen of in contact en overleg met collega's. Wanneer de lerende een verschil ervaart tussen huidige en gewenste situatie en dit verschil weg wil nemen en een oplossing kan realiseren om de spanning weg te nemen. Het grootste deel van wat mensen leren, leren ze tijdens het werk. Jennings drukt de ratio tussen verschillende manieren als volgt uit: 70% = leren door te werken; 20% = leren via coaching en feedback; 10% = leren via formele trainingen en cursussen. Het is van belang dat beroepsonderwijs zowel in schoolse context als beroepsmatige context plaats vindt. Beide omgevingen zijn van belang, omdat zij ieder andere leerprocessen faciliteren. In onderwijsinstellingen zal een groter accent liggen op het formele leren, op de werkplek een groter accent op informeel leren. 3. Kleinschalig vakonderwijs. Onderwijs in de schoolse context is in meer of mindere mate geconstrueerd. Leren wordt in een schoolse context bewust georganiseerd, versneld en geïntensiveerd. Echter, het echte beroepsproces is er niet, hooguit gesimuleerd en gecontroleerd. Een net iets andere context kan er al toe leiden dat het een medewerker niet lukt het geleerde toe te passen in de beroepspraktijk, aldus Prof. Dr. RJ Simons. Beroepsonderwijs moet zo dicht mogelijk tegen de beroepspraktijk aan zitten. Opleiders moeten de beroepscontext zeer goed kennen, zodat zij theorie met praktijk kunnen integreren en op de hoogte zijn van nieuwe ontwikkelingen en vraagstukken in de praktijk. Alleen door regelmatig in de praktijk aanwezig te zijn, doorleeft de opleider het belang van het centraal stellen van de cliënt en beseft de opleider dat werken in de praktijk meer is dan een optelsom van kennis en (deel)vaardigheden. Het is een geïntegreerd geheel, waarbij voortdurend vanalles gebeurt wat maakt dat toepassing van kennis en vaardigheden telkens weer anders zijn. Hierbij past een continue onderzoekende houding. Ook kennis die in en over de praktijk beschikbaar is, moet bij docenten bekend zijn (protocollen, kennisbanken, enz.). Dit betekent dat docenten een groot deel van hun tijd in de praktijk door moeten brengen en gastdocenten inzetten voor specifieke onderwerpen. Voor het leerproces is verder van belang dat er een prettig leerklimaat is, waarbij de student zich plezierig voelt in een gebouw en gezien wordt en zich gezien voelt. 4. Intensieve begeleiding. Leren is een proces van luisteren, oefenen, debatteren, discussiëren en reflecteren. Docenten, praktijkopleiders, leidinggevenden, maar zeker ook collega s, zijn hierbij nodig. Ze bevestigen de relevantie van het geleerde voor het dagelijks werk. Maar de lerende bepaalt wat hij meeneemt, tijdens de beroepsopleiding en daarna. De lerende blijft actief en blijft eigenaar van zijn/haar ontwikkeling. De begeleiding: a. Stimuleert verschillende leervormen: de kunst afkijken, participeren, kennis verwerven, oefenen en ontdekken (Manon Ruijters). b. Stuurt het leren aan door studenten praktijkopdrachten uit te laten voeren en de reflectie daarop te organiseren; c. Organiseert teamleren door het bevorderen van interactie en gezamenlijke betekenisgeving; d. Geeft ruimte om te experimenteren binnen richtinggevende kaders; e. Spreekt hoofd, hart en handen aan; f. Ondersteunt het leerproces met een prettig leerklimaat waarin fouten gemaakt mogen worden en besproken worden; g. Heeft aandacht voor een korte cyclus: voorbereiding, uitvoering, reflectie (bij voorkeur als er nog emotie zit); h. Heeft aandacht voor normatieve professionalisering (vanuit welke normen en waarden wordt zorg verleend); i. Stimuleert intervisie, reflecteren en feedback geven in een cultuur waarin men elkaar vooral aardig wil vinden of er een afhankelijkheidsrelatie is met een werkbegeleider. j. Heeft naast aanleren en bijleren ook aandacht voor afleren. Gedrag dat er in geslopen is moet afgeleerd worden, of er moet iets anders voor in de plaats komen. Organisatieprincipes Naast leerprincipes zijn er ook principes geformuleerd over de organisatie van onderwijs. 1. Structureel overleg tussen onderwijs en werkveld draagt bij aan goede samenwerking. Het is van belang dit overleg op operationeel, tactisch en strategisch niveau te voeren. Wanneer het overleg op één van deze niveaus ontbreekt, bemoeilijkt dit de samenwerking. 2. Het verbeteren van het beroepsonderwijs vraagt een aanpassing van opleiders in zorg- en welzijnsinstellingen en van opleiders uit het beroepsonderwijs, waarbij het komen tot cocreatie essentieel is. Net als bij het leerproces in het beroepsonderwijs kan ook dit het beste met een combinatie van leervormen als participeren, oefenen, interactie, kennisuitwisseling en experimenteren. Leren en veranderen gaat bottom-up. De professionals uit zorg en onderwijs moeten meegenomen worden in ontwikkelingen en uitgedaagd worden verbeteringen aan te brengen. Docenten, praktijkopleiders en werkbegeleiders zijn veelal geschoold in tijden dat het onderwijs een andere opzet kende en 3

4 andere resultaten beoogde. Zij kunnen elkaar helpen door elkaar aan te spreken op de verschillende rollen die zowel in school als in praktijk uitgevoerd moeten worden. 3. Het werkveld vraagt om maatwerk en verlangt in bepaalde opzichten terug naar het inservice onderwijs. Tegelijkertijd is er het besef dat het beroepsonderwijs binnen bepaalde standaarden moet werken en breed op moet leiden. Binnen deze kaders kan meer vraaggericht gewerkt worden, zonder voor ieder opleidingstraject maatwerk te ontwikkelen en het wiel opnieuw uit te vinden. In gesprek met elkaar kunnen een aantal leerconcepten uitgewerkt worden, inclusief business case, die als uitgangspunt gekozen kunnen worden bij het vormgeven van vraaggericht onderwijs (denk bijv. aan een concept voor een leerhuis, voor een gilde, voor bol-maatwerk voor een bepaalde doelgroep, enz.). 4. Onderwijs kan meer op maat gegeven worden, in aansluiting bij de leerbehoeften van een individu. Bij het verwerven van kennis kan e-learning hierbij helpen (flipping the classroom). E-learning programma s kunnen meer gedeeld worden tussen zorg- en welzijnsorganisaties en het beroepsonderwijs, zodat leerstof altijd en overal beschikbaar is en de student/medewerker deze kan gebruiken wanneer zij daar behoefte aan heeft. Zo kan een student ter voorbereiding op de beroepspraktijkvorming organisatiespecifieke e-learning programma s doorlopen of in het kader van een onderzoeksopdracht verschillende begeleidingswijzen vergelijken door meerdere e-learningprogramma s te doorlopen. Anderzijds kunnen onderwijsinstellingen hun e-learning producten beschikbaar stellen voor oudstudenten, zodat zij de mogelijkheid hebben ook na hun studie blijvend te leren en herhalen. Ervaringen met e- learning kunnen meer gedeeld worden en ook kan gezamenlijk ingekocht worden. Hoe te komen tot cocreatie Bovengenoemde leer- en organisatieprincipes zullen veelal herkend worden. De kunst is om in cocreatie tussen onderwijs en werkveld deze principes om te zetten in gezamenlijke acties. Onderstaand een aantal initiatieven hiertoe. Proeftuinen Op veel plekken wordt het beroepsonderwijs al uitgevoerd in nauwe samenwerking met zorginstellingen (leerhuizen, gildeleren, wijkleerbedrijven, incompany opleidingen), waardoor werkvloer en onderwijs in elkaar vervlochten worden. Nieuwe ontwikkelingen en visies op zorg en verwachte competenties (bijv. m.b.t. technologie) worden zo als vanzelfsprekend in het onderwijs meegenomen. Leerhuizen kunnen bilateraal vorm gegeven worden tussen zorg en onderwijs. Daar waar meerdere zorgorganisaties betrokken zijn en een leerhuis expliciet gericht is op innovatie en experimenteren met nieuwe vormen van onderwijs, beroepspraktijkvorming en continue werkplekleren, kan Utrechtzorg een proeftuin faciliteren en bestaande kennis en ervaringen bij elkaar brengen. Ook kan gedacht worden aan uitwerking van een of meerdere opleidingsconcepten (incl. verdienmodel) voor samenwerking tussen onderwijs en zorg- en welzijnsorganisaties. Docentstages Een praktische manier om docenten mee te nemen in de ontwikkelingen in de beroepspraktijk zijn docentstages. In de week van Zorg en Welzijn faciliteert Utrechtzorg docentstages, door het werven van stageplaatsen bij zorg- en welzijnsinstellingen en het matchen van docenten hier op. Het aantal aangeboden stageplekken door zorg- en welzijnsinstellingen overtreft ruimschoots de vraag aan stageplekken vanuit het onderwijs. Professionalisering werkbegeleiders In veel organisaties zijn er weinig werkbegeleiders (en praktijkopleiders) die tijd hebben hun rol goed uit te voeren. Daarnaast vraagt goede werkbegeleiding om continue professionalisering van de werkbegeleider zelf. Door de kosten en baten van beroepsopleidingen goed inzichtelijk te maken, kan mogelijk meer aandacht gevraagd worden in organisaties voor goede werkbegeleiding. Professionalisering van werkbegeleiders kan in gezamenlijkheid opgepakt worden. Een duurzame structuur voor afstemming Afstemming op operationeel, tactisch en strategisch niveau tussen zorg en onderwijs kan intensiever vorm gegeven worden. Dit kan bijvoorbeeld gaan over de wijze van reflecteren van een student, over het vormgeven van een leerhuis of over volumes en kwaliteit. Operationeel en tactisch overleg vindt in de regio regelmatig plaats. Vanaf 2015 organiseert Utrechtzorg twee keer per jaar strategisch overleg. Onderwerp van gesprek zijn recente ontwikkelingen, succesvolle concepten, onderwijsvolumes, behoefte aan nieuwe opleidingen, BPV-vraagstukken, enz. Bij dit overleg zijn ook gemeenten gesprekspartner met het oog op hun taken m.b.t. voorkomen van schooluitval en zorginkoop. Vanuit een dergelijk overleg kunnen vertrouwen, verantwoordelijkheidsgevoel en wil en drive voor samenwerking tussen zorgorganisaties en onderwijs verder groeien en innovaties in een stroomversnelling komen. Delen van e-learning 4

5 Het delen van e-learning programma s kan interessant zijn voor zorg en onderwijs. Bij inkoop kan meer gezamenlijk opgetrokken worden. Kennis kan meer gedeeld worden. Utrechtzorg kan behoeften op dit vlak inventariseren. Gastdocentenpool Door een pool van gastdocenten op te zetten en deze gastdocenten te scholen, wordt het eenvoudiger om gastdocenten in te zetten in het onderwijs. Een oproep voor gastdocenten van Utrechtzorg werd ruimschoots beantwoord vanuit zorg- en welzijnsinstellingen. Velen willen zich hiervoor inzetten. Casuspool Vanuit het werkveld wordt aangegeven casussen/dilemma s aan te willen leveren aan het onderwijs. Deze zijn te gebruiken als lesstof, maar het terugkrijgen van antwoorden kan ook de praktijk verder helpen. Een andere optie is groepen studenten, docenten en medewerkers bij elkaar te laten komen rond thema s en dilemma s. Vernieuwing in zorg, welzijn en onderwijs Om docenten mee te nemen in de ontwikkelingen in Zorg en Welzijn heeft Utrechtzorg met medewerking van zorgorganisaties een film gemaakt. Deze zijn er voor bedoeld om op praktisch niveau met docenten in gesprek te gaan over deze ontwikkelingen en met hen na te denken over hoe zij hiermee in het onderwijs aan de slag kunnen. En verder Utrechtzorg ondersteunt graag initiatieven die bijdragen aan het realiseren van deze visie. We horen dan ook graag uw ideeën. 5